ਗੁਮਨਾਮ :: ਲੇਖਕ : ਬੀਰ ਰਾਜਾ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਗੁਮਨਾਮ... :: ਲੇਖਕ : ਬੀਰ ਰਾਜਾ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.

ਦਰਸ਼ਨੀ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੀ ਸਫ਼ੈਦ ਇਮਾਰਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉਹੀ ਇਮਾਰਤ ਸੀ। ਬਿਲਕੁਲ ਉਹੀ---ਲਿਸ਼ਕਦਾ ਹੋਇਆ ਗੋਲ ਸੁਨਹਿਰੀ ਕਲਸ਼, ਆਸਮਾਨ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਹੋਇਆ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੇ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਜਾਦੂ ਮਹਿਲ ਵਾਂਗ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ…ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਮਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਆਬਾਦੀ ਨਹੀਂ, ਫੇਰ ਏਨੀ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ ਕਿੰਜ ਤਾਮੀਰ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ !

ਸਭ ਕੁਝ ਉਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਦਲਿਆ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ---ਸ਼ਾਇਦ ਨਵੀਂ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ ਛੇਤੀ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਕਰਕੇ। ਪਰ ਫੇਰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਸਭ ਕੁਝ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆ। ਕੁਝ ਬਾਬੇ ਦੀ ਬਾਣੀ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ...ਕੁਝ ਪੁਲ, ਨਵੀਂ ਸੜਕ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਫ਼ਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਸਾਹਮਣੇ ਦਰਿਆ ਸੀ ਤੇ ਪੁਲ ਵੀ। ਹਵੇਲੀਆਂ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਓਟ ਵਿਚ ਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਣੀਆ ਝੁੱਗੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ…ਕੁਦਰਤ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਢੱਕੀ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ !...ਬੱਸ, ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਰੁਕੀ। ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਝੋਲਾ ਤੇ ਕੈਮਰਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਪੁਲ ਦੇ ਬਨੇਰੇ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਸਾਂ…ਹੇਠਾਂ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਵੱਲ ਝਾਕਦਾ ਹੋਇਆ। ਜਲ ਉਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਬੜਾ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ। ਸਿਰਫ਼ ਪੁਲ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਹੀ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਦਰਿਆ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਉੱਚੀ, ਤਿੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਕੋਈ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਬਕਦਾ ਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦੌੜਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਡਰਾਈਵਰ ਵੀ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੇਂਦਾ, ਹਾਰਨ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਭੱਜਦਾ-ਭੱਜਦਾ ਰੁਕ ਗਿਆ ਤੇ ਇਕ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਥਾਵੇਂ ਜਾਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਈਆਂ…ਪੂਰੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਚਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ…

"ਤੂੰ ਚੱਲਣਾ ਏਂ ਕਿ ਨਹੀਂ ਕੰਜਰਾ ?" ਕੰਡਕਟਰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹੋ…ਦੌੜੌ..."

"ਪੁੱਤ ਦਿਨੇਂ ਈ ਚੜ੍ਹਾਈ ਫਿਰਦੈਂ, ਅੱਜ ?"

ਸਵਾਰੀਆਂ ਹੱਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਡਰਾਈਵਰ ਹਾਰਨ ਵਜਾਉਂਦਾ ਬੱਸ ਲੈ ਉੱਡਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਮੈਨੂੰ ਫ਼ੌਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਖਤਾਰ ਹੀ ਬੱਸ ਰੋਕੀ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣਾ ਕਿਸੇ ਚਮਤਕਾਰ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਦੀ, ਯੱਗ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉੱਥੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣ। ਇਕ ਕਾਹਲੀ ਹਲਚਲ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਜ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰੇ। ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਤ੍ਰਬਕਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਣ ਲਈ ਝੁਕਿਆ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ…ਝਿਜਕਿਆ, ਝੁਕੇ ਹੋਏ ਹੱਥ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ।

ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਤੁਰੰਤ ਦਬੋਚ ਲਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਇਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕ ਖਿੜ ਗਈ, ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ੰਕੇ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਸਾਰ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਖਿੜ-ਪੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਚਿਹਰਾ ਭਖਣ ਲੱਗਾ, ਉਹ ਸਾਰੀ ਖਿਸਿਆਹਟ ਰਫ਼ੂਚੱਕਰ ਹੋ ਗਈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪੈਰਾਂ ਵੱਲ ਹੱਥ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਗਵਾਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੜੀ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਉਹੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਉਦੋਂ ਹੀ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਰੁਕੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਸੇ ਧੂੜ ਭਰੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਸਾਂ।…ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਪਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ, ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ, ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ 'ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਹਨਾਂ ਕੋਲ ਏਨਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਹੈ ਕਿ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ…'

ਉਸ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਤੜਕੇ ਹੀ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੀ ਇਹ ਸੁੱਖਣਾ ਤੇ ਰੀਤ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਰ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਗੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਮੱਥਾ ਟਿਕਾਉਣਗੇ। ਸਿਰਫ਼ ਮੈਂ ਹੀ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਆਇਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਸਦਕਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁਰਾਦ ਪੂਰੀ ਹੋਈ। ਕਦੀ ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਹਾਕਮ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਪੱਕੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲੇ, ਹੁਣ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾ ਕੇ ਵੱਸ ਗਏ ਨੇ। ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਫ਼ਾਰਮ ਵਿਚ।

ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਤਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰ ਛੁਹਣ ਲੱਗੇ। ਮੇਰੀ ਸੱਸ ਪੈਰ ਛੂਹਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਰੁਪਈਏ ਦੇਂਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਜੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਪੁੱਛਦੀ, ਵਿਚ ਵਿਚ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਨਾਂਅ ਵੀ ਲੈ ਲੈਂਦੀ।

ਜਦੋਂ ਪਹਿਲਾ ਆਦਮੀ ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਛੂਹਣ ਲਈ ਝੁਕਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤਾੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ 'ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਪੈਰੀਂ ਲਾਏ।'

"ਲਾ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ, ਕੁੱਤਿਆ ਜਵਾਈ ਏ ਸਾਡਾ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਛਿੱਤਰੌਲ ਹੋਵੇਗੀ।" ਕਿਸੇ ਨੇ ਲਲਕਰਿਆ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ।

ਮੈਂ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਫ਼ੌਜੀ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜ੍ਹ ਲਈ ਸੀ---ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰ ਗਈ ਸੀ, ਸਾਰੇ ਸਹਿਮ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ…

ਇਹ ਇਕ ਅਣਹੋਣੀ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈ…ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ।

"ਓਹ ਕੁੱਤਿਆ…"
"… … …"
"ਆਪਣੀ ਇਸ ਪਰਜਾ 'ਤੇ ਵੀ ਨਜ਼ਰੇ-ਮਿਹਰ ਕਰੋ, ਤੇ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਵੀ…।" ਮੇਰਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦਰਿਆ ਤੇ ਦਰਸ਼ਨੀ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਸੀ।

ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀਆਂ…ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਵੀ ਉਹਨਾਂ 'ਤੇ ਚਿੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਬੁਰੀ ਲੱਗੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਤੁੜਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਆਪਣੀ ਲੀਡਰੀ ਚਲਾਂਦੇ ਓ। ਹੁਣ ਇਹ ਲੋਕ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਮੂੰਹ ਖੋਹਲਣਗੇ'…'ਸਾਡੇ' ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ…ਉਹ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੀ, ਯਾਨੀ ਆਪਣੇ ਵਰਗ ਦੀ…

"ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ…ਸਿਰਫ਼ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੋਗੇ।" ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿੱਲ ਵਾਂਗ ਚੁਭੀ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਉਸਨੇ ਮੂੰਹ ਫੁਲਾ ਲਿਆ…ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਵਿਚ ਉਹ ਵਿਹੂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੱਝ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਘੋਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਉੱਧਰ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿੱਧਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਆਏ ਸਾਲ ਹੜ੍ਹ ਪਿੱਛੋਂ ਇੱਥੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੜ੍ਹ ਫੇਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪਰਿੰਦੇ ਹਰ ਸਾਲ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ…ਪਾਣੀ ਉਪਰ ਕਲੋਲਾਂ ਕਰਦੇ, ਸੈਂਕੜੇ-ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਰਿੰਦੇ ਬੜੇ ਸੁੰਦਰ ਲੱਗਦੇ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਧਰ ਹੀ ਨੱਠਦਾ…ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਇਹ ਗੱਲ ਸੋਚਣ ਦੀ ਫ਼ੁਰਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰ ਗਏ ਸਨ ?

ਮੇਰੇ ਛੋਟੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿਚ ਸੱਟ ਲੱਗੀ ਸੀ…ਮੈਨੂੰ ਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ, ਕਾਰ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ…ਦਵਾਈ ਦਸ ਕੋਹ ਤੋਂ ਉਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਣੀ, ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਕੁਝ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਰਸ ਨਿਚੋੜ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਉੱਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ।

"ਫਿਕਰ ਨਾ ਕਰੋ ਜੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਹੋ ਜਾਊਗਾ।"

ਮੈਂ ਦਵਾਈ ਲੈ ਆਉਣ ਖਾਤਰ ਪੈਦਲ ਹੀ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿੱਛੇ ਫ਼ੌਜੀ ਸੀ, ਉਹ ਰੁਕ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲਈਆਂ। ਤਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ…ਐਨ ਉਹਨਾਂ ਬੁੱਤਾਂ ਵਾਂਗ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਚੌਕਾਂ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬੁੱਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਿਰਫ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਬੁੱਤ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ।

"ਚੱਲਣਾ ਏਂ ਤਾਂ ਭਰਾ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲ ਫੇਰ।" ਉਹ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਕ ਝਿਜਕ, ਡਰ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਪਰ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਬੰਦ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛਿਪਾ ਸਕੀਆਂ।

"ਯਾਰ ਪੈਂਡਾ ਲੰਮਾਂ ਏਂ, ਕੁਝ ਗੱਪਸ਼ੱਪ ਈ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।" ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਆਉਣ ਵਿਚ ਇਕ ਕਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ…ਝਿਜਕ ਵੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਝਿਜਕ ਵਿਚ, ਇਕ ਡਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸੀ…ਤਕੜੀ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਡਰ।

ਝਿਜਕ ਕੁਝ ਘੱਟ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ ਪਰ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਓਵੇਂ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਰਿਹਾ। ਇਹ ਫ਼ਾਸਲਾ ਅੱਜ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਦੇ ਉਸਦੇ ਪੁਰਖ਼ੇ ਮੇਰੇ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦੇ ਪੁਰਖ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਰਾਖੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁਰਾਣਾ ਜਦ ਕਿਸੇ ਜਾਬਰ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਖੋਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਫ਼ਾਸਲੇ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਭਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।

ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਆ ਗਏ ਜਦ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਖ਼ਾਤਰ, ਦੀਵਾਨਗੀ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਇਕ ਜਨੂੰਨ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਨਾ ਉਹ ਦਿਨ ਸਨ, ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਮਾਹੌਲ। ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਉਤਸ਼ਾਹ ਤੇ ਲਗਨ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਵਿਚ। ਉਸ ਜਨੂੰਨ ਤੇ ਜ਼ਿਦ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਸਾਂ ਮੈਂ…ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਸਾਂ, ਇੰਜ ਕਿੰਜ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹਾਂ ਮੈਂ ?

ਇਸ ਸਵਾਲ ਤੇ ਇਸਦੇ ਜਵਾਬ ਤੋਂ ਬਚਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਸੀਟੀ ਵਜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸੀਟੀ ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਵੱਜਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ…ਜਦ ਮੈਂ ਬਚਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ। ਮੈਂ ਤੁਰੰਤ ਇਕ ਜਨੂੰਨ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਤਾਣ ਲਿਆ, ਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ…ਕਿਤੇ ਮੇਰੀ ਉਹ ਤਾਕਤ ਖ਼ਤਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ…

…ਤੇ ਮੇਰਾ ਖੇਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ, "ਓ ਭਰਾ, ਜ਼ਰਾ ਨੇੜੇ ਆ।" ਉਹ ਸੱਜਿਓਂ ਕੁਝ ਖੱਬੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਇਆ ਪਰ ਦੂਰੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। "ਕਿੰਨੇ ਨਿਆਣੇ ਨੇ ਤੇਰੇ ?", "ਦੋ...", "ਕਮਾਲ ਐ, ਤੇਰੇ ਵੀ ਦੋ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵੀ ਦੋ…ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵੀ ਦੋ ਮੂਰਤਾਂ ਬਣੀਆ ਹੋਈਆਂ ਨੇ।…ਮਾਚਿਸ ਹੈ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ?...ਲੈ ਤੂੰ ਵੀ ਲਾ ਲੈ ਯਾਰ।" ਉਸਨੇ ਸਿਗਰੇਟ ਸੁਲਗਾਇਆ ਜ਼ਰੂਰ ਪਰ ਚੁੱਪਚਾਪ ਮਸਲ ਕੇ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕੰਨ 'ਚ ਟੁੰਗ ਲਿਆ। ਸਿਗਰੇਟ ਪੀਣਾ ਹਕਮਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਬੇਅਦਬੀ ਸੀ। "ਓਇ ਆਪਣੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸਿਗਰੇਟ ਬੁਝ ਗਏ।" ਏਨਾ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਹੱਸ ਪਿਆ।

"ਮੈਂ ਵੀ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਬੰਦਾ ਆਂ…ਤੇਰੇ ਵਾਂਗਰ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਂ, ਫੇਰ ਤੂੰ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਿਹੈਂ ?"

'ਖੀਂ-ਖੀਂ' ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਹੋਰ ਖੱਬੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਗਿਆ। ਉਹ ਟੋਏ ਵਿਚ ਡਿੱਗਿਆ, ਨਾਲ ਮੈਂ ਵੀ ਸਾਂ।

"ਦੂਰ ਰਹੋ ਜੀ, ਸੌਂਹ ਰੱਬ ਦੀ, ਅਸੀਂ ਕਮੀਨ ਹੁੰਦੇ ਆਂ ਜੀ..."

"ਜਦੋਂ ਅੱਜ ਤੀਕ ਪੈਰ ਛੂਹਣ ਨਾਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਵਿਗੜਿਆ ਕਿਸੇ ਦਾ, ਫੇਰ ਹੱਥ ਛੂਹ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ?"

ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਪਾੜਾ ਪੂਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਣ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਹੈ…ਤੇ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿੱਥੇ ਗਵਾਚਿਆ ਰਿਹਾਂ ? ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਮੈਂ ਗਵਾਚਿਆ ਹੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਛੋਟਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਤੱਕ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਕੁਝ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ। ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾਇਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਧੂੜ ਝਾੜੀ…ਮੇਰੀ ਦਲੀਲ ਕੰਮ ਕਰ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਵਿਚ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

"ਹੋ ਜਾਏ ਫੇਰ ਸੂਟਾ…ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕੀ ਯਾਦ ਕਰੋਗੇ ਜੀ…"

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਸੂਟੇ ਤੇ ਸੂਟਾ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਉਸ ਭੋਲੇ ਬੱਚੇ ਵਰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੁੱਟੀ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੂਜਾ ਸਿਗਰੇਟ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਕੇਟ ਵੀ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ।

"ਮਜ਼ਾ ਆ ਗਿਆ।"

ਹੁਣ ਮੇਰਾ ਖੇਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ---ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ, ਉਸਦੇ ਮਨ ਨਾਲ, ਜੁੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।

"ਗੰਨਾਂ ਚੂਪੋਗੇ ?"

ਮੈਂ ਤ੍ਰਬਕਿਆ ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਕਿਤੋਂ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਖੇਤ ਸਨ, ਦਰੱਖ਼ਤ ਸਨ, ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਸਨ, ਸਰੋਂ ਉੱਤੇ ਥਿਰਕਦੀਆਂ ਤਿੱਤਲੀਆਂ ਸਨ। ਸਭ ਕੁਝ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਕ ਦੂਸਰੀ ਹੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਿਰਫ਼ ਦਵਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ…ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਭੱਜ ਕੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਨਾ ਵੀ ਸੀ।

ਹੁਣ ਉਸ ਵਿਚ ਇਕ ਅਦਭੁਤ ਭੁੱਖ ਤੇ ਸਾਹਸ ਜਾਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਗੰਨੇ, ਮੂਲੀਆਂ, ਗਾਜਰਾਂ ਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ ਤੋੜਦਾ ਰਿਹਾ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ, ਰੋਕ ਕੇ ਦੱਸਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹੀ ਜਵਾਈ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਨਾਸਤਿਕ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਂ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਾ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ। ਪਿੰਡਾਂ ਵਾਲੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਤਾੜ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਇਸੇ ਡਰ ਸਦਕਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਦ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਏਨੇ ਅਜਨਬੀ ਨੇ ਤੇ ਖਿਝ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਕਿੰਜ ਆ ਸਕਦੇ ਨੇ ?

"ਦੇਖੋ ਹਜ਼ੂਰ…ਜਿੱਥੋਂ ਤਾਈਂ ਨਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ ਐ, ਇਕੋ ਵਾਰੀ ਦੇਖ ਲਓ, ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਕਦੀ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹੀ…ਜਿਹੜੀ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ। ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ…ਬੜੇ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ ਲੋਕ ਨੇ ਹਾਕਮ…" ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਹੁਰਿਆਂ ਤੇ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਕਦੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀਆਂ, ਉਹ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ। ਚਾਰ ਪੰਜ ਸੌ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਥੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾ ਸੀ। ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਤੋਂ ਤਿਜਾਰਤ ਦਾ ਇਹੀ ਮਾਰਗ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਦੀ। ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਰਸੂਖ਼ ਵਾਲੇ ਲੋਕ, ਚਾਰ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੱਠ ਮੀਲ ਦੂਰ, ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਹਾਕਮ ਉੱਥੇ ਆ ਵੱਸੇ ਸਨ।...ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਈ ਇਹ ਧਰਤੀ ਆਬਾਦ ਹੋਈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਉਹ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤਕ ਫੈਲ ਗਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਅਧੁਨਿਕ ਧੰਦੇ ਤੋਰ ਲਏ। ਸਮਾਂ ਲੰਘਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵੀਰਾਨ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਪੱਕੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਾਲਾ ਪਿੰਡ, ਖੰਡਰ ਬਣ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਬੈਠਾ ਤਾਂ ਕੰਡਿਆਲੀ ਕਿੱਕਰ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਸੀ, ਪਰ ਸੀ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਜਿਸਨੂੰ ਕੱਚੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਣਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਦੀ ਠਾਰੀ ਕਿੱਕਰ ਦੀਆਂ ਸੂਲਾਂ ਵਾਂਗ ਚੁਭ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ।

"ਸਾਡੇ ਹਾਕਮ ਕਦੀ ਬੇਰਹਿਮ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ। ਖ਼ੂਨ ਤਾਂ ਉਹੀ ਐ ਜੀ ਹਜ਼ੂਰ। ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿਲ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ…ਇਹ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਭੁੱਖੇ ਮਰ ਜਾਈਏ…" ਉਸ ਸਵੇਰ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਜਦ ਕਾਰਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੁਕੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਸਭ ਕਿਸੇ ਸੁਪਨ-ਲੋਕ ਵਰਗਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਹਕੀਕਤ ਜਿਸਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਵੀ ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਗੁਮਾਨ ਹੋਵੇ। ਲਾਲ ਛੋਟੀਆਂ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਹਵੇਲੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਫਾਟਕਾਂ ਵਿਚ ਕਦੀ ਊਠ, ਹਾਥੀ ਤੇ ਘੋੜੇ ਸਮਾਅ ਜਾਂਦੇ ਹੋਣਗੇ। ਖੰਡਰ ਬਣੀਆ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸਨ। ਕਿਸੇ ਇਕ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਢੇਰ, ਢੱਠਾ ਹੋਇਆ ਮਲਬਾ, ਦਰਵਾਜ਼ੇ, ਬੁਰਜੀਆਂ ਤੇ ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਖੇਤ। ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਆਸਮਾਨ ਦੀ ਨੀਲੀ ਛੱਤ ਹੇਠ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖਣਾ ਕਿਸੇ ਤਿਲਸਮ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਗਵਾਚੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਯਾਦਗਾਰ। ਸਮੇਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿੰਨਾ ਅੱਗੇ ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਗੇ, ਇਹਨਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ…ਉਦੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਅੱਗੇ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ, ਨਾ ਧਰਤੀ ਨਾ ਹਵੇਲੀਆਂ…ਬੁੱਢੀ ਬੇਬੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ 'ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿਆਹੀ ਆਈ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦਿਖਾਉਣ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ…ਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਾਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ…' ਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੱਪੇ ਹੋਏ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।

ਫ਼ੌਜੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਦੂਰ-ਅੰਦੇਸ਼ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ, ਚੁਸਤ ਵੀ ਬੜੇ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੀਮਾ ਉੱਤੇ ਪਿੰਡ ਵਸਾਏ…ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ, ਨਾਕਾਬੰਦੀ ਵਜੋਂ।
***
ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਭਰਪੂਰ ਰੌਣਕ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਟ੍ਰੈਕਟਰ, ਵਰਕਸ਼ਾਪ, ਕੱਪੜੇ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ, ਪੱਠੇ ਕੁਤਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾ, ਖੇਤੀ ਦੇ ਸੰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ, ਹਲਵਾਈ, ਚਾਹ ਦੇ ਸਟਾਲ, ਹਕੀਮ ਤੇ ਡਾਕਟਰ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਨ ਉਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਸਨ ਸਿਰਫ਼ ਹਵੇਲੀਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੇ ਰਖਵਾਲੀ ਲਈ ਕਦੀ ਅਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਜੂਦ ਵਿਚ ਆਏ ਹੋਣਗੇ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਲਈ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕੇ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਬੂਤੇ ਜਿਊਂ ਰਹੇ ਸਨ।

ਦਵਾਈ ਖਰੀਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਉਣਾ ਮੇਰੀ ਆਦਤ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਦਵਾਈ ਦੀ ਕੌੜੀ ਗੋਲੀ ਵਾਂਗ ਇਹ ਗੱਲ ਮਨ ਵਿਚ ਕੁਸੈਲ ਭਰ ਗਈ ਕਿ ਬੀਮਾਰੀ ਵਿਚ ਫ਼ੌਜੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣਗੇ ? ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੀ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਯੱਗ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਕਿ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ? ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲੀ ? ਹਰ ਦਿਸ਼ਾ ਤੇ ਦਸ਼ਾ ਪੱਖੋਂ, ਏਨੇ ਓਹਲੇ ਤੇ ਪੋਲੇ ਕਿੰਜ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ ਇਹ ਲੋਕ ? ਕੀ ਅੱਜ ਵੀ ਸਮਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਿਦਮਤਗਾਰ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ? ਜਿੱਧਰ ਧਿਆਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ? ਹਵੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ, ਝੌਂਪੜੀਆਂ, ਗਾਵਾਂ, ਮੱਝਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਸੂਰ, ਮੁਰਗੀਆਂ, ਭੌਂਕਦੇ ਕੁੱਤੇ, ਗੋਹੇ ਤੇ ਚਿੱਕੜ ਦੀ ਬੂ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕੋਈ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਸੀ ?

ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੇ ਰਾਹਤ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਫ਼ੌਜੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪੱਕੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ। ਤਦੇ ਤਾਂ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੀ ਕੰਧ ਉੱਪਰ ਉਹ ਪੱਥਰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਖੁਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਉੱਥੇ ਹਰੀਜਨ ਉਦਾਰ ਲਈ ਆਏ ਸਨ। ਪੱਥਰ ਹੇਠ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦਾ ਕੁੜਾ ਪਿਆ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਉੱਪਰ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ। ਮਾਮੂਲੀ ਸੌਖਾਂ ਤੇ ਆਰਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ? ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ੂਨ ਟਪਕਣ 'ਤੇ ਹੀ ਪੀੜ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ…ਕੀ ਮੈਂ ਵੀ ਇਸੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ ?

ਆਮ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਬੰਡਲ ਖਰੀਦ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨਾਲ ਉਹ ਏਨਾ ਭਾਵੁਕ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਿੱਜਲ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਭੀਖ ਤੇ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ ! ਸਟਾਲ ਉੱਤੇ ਪਕੌੜੇ ਖਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਪਕੌੜਿਆਂ ਉੱਪਰ ਟੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਕਦੀ ਫੇਰ ਝਿਜਕ ਕੇ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਡਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਮਝ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਉਸਦੇ ਨਾਸ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਕੌੜਿਆਂ ਤੇ ਜਲੇਬੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਲਾਲਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਚੱਖੀ ਹੈ, ਜਦ ਦੋ ਦੋ ਦਿਨ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦਾ।

ਸਾਡੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਫ਼ੌਜੀ ਉੱਪਰ ਤਾਅਨੇ ਕੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੋਈ ਉਸ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

"ਡਰ ਨਾ, ਕਿਸੇ ਸਾਲੇ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਤੈਨੂੰ ਕੁਛ ਆਖੇ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਆ ਕੇ ਸੁੱਚਮ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਹੋਟਲਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਦੇ ਹੱਥ ਦਾ ਬਣਿਆ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।"

"ਕੀ ?"

ਪਕੌੜਾ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ। ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹਾਕਮਾਂ ਲਈ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਸੁਣਨਾ ਉਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਦੋਹੇਂ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜ ਲਏ।

"ਤੇਰੀ ਝੌਂਪੜੀ ਕੱਚੀ ਐ ਜਾਂ ਪੱਕੀ ?"

"ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਈ ਕਾਣੀ ਐਂ ਜੀ।"

"ਓਹ ਕਿਉਂ ਬਈ ?"

ਉਹ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਬੁਝ ਗਿਆ। ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਪਕੜ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਗਈ। ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ।

"ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੀਖ ਤੈਨੂੰ ਮਿਹਰ ਤੇ ਇਨਾਮ ਲੱਗ ਰਹੀ ਏ। ਜਿਹੜੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਿਸੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਕੀ ਉਹ ਰੀਤ ਮੰਨੀ ਜਾਵੇਗੀ ? ਕਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਕੇ ਭੀਖ ਵਿਚ ਮਿਲੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਕੀ ਪਤਾ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕੀ ਕੀ ਨੀਚ ਕਰਮ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ…"

ਤੁਰਦਿਆਂ ਤੁਰਦਿਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੂਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਉੱਚੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਉੱਤੇ ਟਿੱਕ ਗਈਆਂ। ਡੁੱਬਦਾ ਸੂਰਜ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਾਲ-ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੰਗ ਬਰੂਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫ਼ੌਜੀ ਦਾ ਚਿਹਰਾ, ਖੇਤ, ਦਰਖ਼ਤ, ਆਕਾਸ਼ ਸਾਰੇ ਉਸੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਦਹਿਕ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਤੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਜੇ ਮੈਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ, ਆਪਣਾ ਪੱਕਾ ਘਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ।"

ਉਹ ਅਟਕ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਲੰਮੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਪੜਾਅ ਦੇਖਿਆ ਹੋਵੇ, ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ। ਪਰ ਮੈਂ ਤਿਲ੍ਹਕ ਕੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾ ਨਿਕਲਿਆ ਸਾਂ। ਜਦ ਮੈਂ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸਾਂ, ਆਪਣੀ ਤੜਪ ਸਦਕਾ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪਿਆ ਸਾਂ। ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਖਾਤਰ।

ਉਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਕਿਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੋਈ ਜਦ ਸਾਰੇ ਚੁਣ ਕੇ ਉੱਪਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਖਤਰੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ…ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਜਿਹੜੀ ਸੱਤਾ ਤੇ ਅਨਿਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਆਪਣਿਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਆਪਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸੀਂ ਓਪਰੇ-ਪਰਾਏ ਹੋ ਗਏ ਸਾਂ।
***
ਉਹੀ ਫ਼ੌਜੀ ਅੱਜ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ।

ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚੀਤੇ ਵਰਗੀ ਚਮਕ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੱਥ ਵਿਚ ਮਦਾਰੀਆਂ ਵਾਂਗਰ ਡੰਡਾ। ਕਮੀਜ਼ ਪਤਲੂਨ, ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਬੂਟ।

"ਪੁਲ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਬਣਿਆ ਐਂ ਜੀ…ਬੰਨ੍ਹ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।" ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਗਿਣਾਉਣ ਲੱਗਾ।

ਬੰਨ੍ਹ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੜਕ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਪਰਿੰਦੇ ਹੀ ਪਰਿੰਦੇ ਸਨ…ਅਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਡਦੇ ਹੋਏ ਪਰਿੰਦੇ, ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਦਰਖ਼ਤ, ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਤੈਰਦੇ ਪਰਿੰਦੇ।

ਅਸੀਂ ਬੰਨ੍ਹ ਉੱਤੇ ਰੁਕ ਗਏ। ਪੱਥਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਧਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਕਦੀ ਇਕ ਖ਼ੂੰਖ਼ਾਰ ਦਰਿਆ ਵਾਂਗ ਵਹਿੰਦੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਿੰਡ ਤਬਾਹ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਧਾਰ ਝੀਲ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਿੰਨਾਂ ਸੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਮੇਰੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਇਕ ਪਾਤਰ ਨੇ ਕਿ 'ਇਹ ਧਾਰ ਇਕ ਦਿਨ ਝੀਲ ਬਣ ਜਾਏਗੀ।'

ਅੱਜ ਉਸੇ ਝੀਲ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਸੀ ਮੇਰੇ ਲਈ। ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਤੈਰਦੇ ਪਰਿੰਦੇ, ਸਮਾਧੀ ਲਾਈ ਬੈਠੇ ਬਗਲੇ, ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਡੋਲਦਾ ਹੋਇਆ ਅਕਸ, ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਛਾਂ, ਹਵੇਲੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਡੋਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਸਾਂ।

"ਕੁਛ ਕਿਹੈ, ਤੁਸੀਂ ?"

ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਬੜਬੜਾਇਆ ਸਾਂ, "ਹਾਂ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਸਭ ਕੁਛ ਬਦਲ ਗਿਐ।"

…ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਸਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਕਦੀ ਨਾ ਆਉਂਦਾ। ਕੱਲ੍ਹ ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਧਾਰ ਝੀਲ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਉਜਾੜ ਜਗ੍ਹਾ ਇਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਏਨੀ ਕੁ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ, ਸਵੇਰੇ ਪਹਿਲੀ ਬੱਸੇ ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਪਿਛਲੀ ਵੇਰ ਇੱਥੋਂ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਦੋ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖ਼ੂੰਖ਼ਾਰ ਧਾਰ ਉੱਪਰ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਤੇਜ਼ ਮਾਰ ਸਦਕਾ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਰੇਤਲੀਆਂ ਤੇ ਬੰਜਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਵੇਚ ਕੇ ਇਕ ਅਮੀਰ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਫਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਹੁਣ ਇੱਥੋਂ ਪਾਣੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ…ਇੱਥੇ ਝੀਲ ਬਣੇਗੀ ਤੇ ਸਾਡੇ ਜਾਨਵਰ ਇੱਥੇ ਪਾਣੀ ਪੀਆ ਕਰਨਗੇ…।'

ਦੂਜੀ ਕਹਾਣੀ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ 'ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਏ ਕਿ ਇੱਥੇ ਪਰਤ ਆਉਣ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਹੋਏਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਫੇਰ ਇੱਥੇ ਪਰਤ ਆਉਣਗੇ…ਪਰ ਉਹ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣਗੇ…'

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਦੋਹੇਂ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿਚ ਸਾਂ। ਸਰਕਦੀ ਹੋਈ ਕਿਸ਼ਤੀ ਸਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਲੈ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਉਤਰਨਾ ਸੀ। ਪਿਛਲੀ ਵਾਰੀ ਉੱਥੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦਾ ਪੁਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਨਾ ਪੁਲ ਸੀ, ਨਾ ਧਾਰ। ਪੁਲ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਰੇਤ ਵਿਚ ਧਸੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਫੱਟੇ ਉੱਖੜੇ, ਖਿੱਲਰੇ ਪਏ ਸਨ। ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਟੁੱਟੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ, ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਖਿਡੌਣਾ, ਰਬੜ ਦੀ ਚੱਪਲ…ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਟੁੱਭੀਆਂ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ।

"ਛੇਤੀ ਕਰੋ ਜੀ, ਕੁਸ਼ ਦਿਖਾਉਣਾ ਐਂ।" ਉਸਦੀ ਬੜਬੜਾਹਟ ਵਿਚ ਕੋਈ ਹਲਚਲ ਮਚਲ ਰਹੀ ਸੀ।

ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।

"ਮੈਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਪਾਈਆਂ, ਤੁਸੀਂ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ?"

"ਚਿੱਠੀਆਂ ?" ਮੈਂ ਤ੍ਰਬਕਿਆ। ਉਹ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਛੂਹ ਗਈ। ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਕ ਵੀ ਚਿੱਠੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲੀ। ਮੈਂ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ। ਅੰਦਰ ਇਕ ਹੈਰਾਨੀ ਭਰ ਗਈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁਣ ਕੀ ਦੇਖਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ ! ਸਾਹਮਣੇ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਜਾਲ, ਬਾਜ਼ਾਰ, ਦੁਕਾਨਾਂ, ਚਾਹ ਦੇ ਸਟਾਲ, ਅਖ਼ਬਾਰ ਵੇਚਦੇ ਹਾਕਰ, ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਟਰੱਕ, ਜੀਪਾਂ, ਟੈਕਸੀਆਂ, ਟਰੈਕਟਰ, ਬੱਸਾਂ ਦਾ ਅੱਡਾ, ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਗਿਰਦ ਮੰਡਲਾਉਂਦੇ ਛਾਪੜੀਆਂ ਵਾਲੇ। ਸਾਈਕਲ ਪਿੱਛੇ ਦੋ ਡਰੰਮ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਡੀਜ਼ਲ ਵੇਚਦਾ ਹੋਇਆ ਆਦਮੀ…ਇਕ ਉੱਚੇ ਬੋਰਡ ਉੱਪਰ ਉਹਨਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਇੱਥੇ ਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਤੀਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉੱਧਰ ਸੰਕੇਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿੱਧਰ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੈੱਡ ਉੱਚੇ ਉੱਠ ਰਹੇ ਸਨ। ਉੱਧਰ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ ਤੇ ਸ਼ੋਰ ਵੀ ਸੀ। ਗਤੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸਭ ਬਦਲ ਜਾਏਗਾ, ਚਿਮਨੀਆਂ 'ਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਉੱਠੇਗਾ। ਉਹ ਸਭ ਇੱਥੇ ਵੀ ਹੋਏਗਾ ਜਿਹੜਾ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਧੂੜ ਤੋਂ ਅਜੇ ਦੂਰ ਹੈ। ਇਕ ਨਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫ਼ਰੇਬ ਇੱਥੇ ਵੀ ਹਾਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।

ਦੋ ਕਾਰਾਂ ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਗਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸੇ ਪੁਲਿਸ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਜੀਪ ਵੀ ਫੁਰੱਰ ਕਰਦੀ ਨਿਕਲੀ।

"ਆਪਣੀਆਂ ਮੌਜਾਂ ਨੇ ਹੁਣ। ਕਈ ਵਾਰ ਕਾਰ ਦੀ ਸੈਰ ਵੀ ਕੀਤੀ ਐ ਜੀ।"

ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ ਪਲਾਟ ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ਰੀਦ ਲਏ ਸਨ। ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਸਸਤੀਆਂ ਵਿਕੀਆਂ ਸਨ। ਇਮਾਰਤ ਤੇ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ ਵਜੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਜ਼ ਦਾ ਕਰਜਾ ਮਿਲ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਬਿਜਲੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਸਰਹੱਦੀ ਏਰੀਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦੂਜੀਆਂ ਜਗਾਹਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਤੇ ਸਸਤੀਆਂ ਸਨ।

ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਏਰੀਏ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਲਾਟ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਨ---ਇਸ ਦਾ ਇਹੋ ਅਰਥ ਸੀ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਮਹਿੰਗੇ ਭਾਅ ਵਿਕਣਗੀਆਂ। ਹਵੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਰੋਮਾਂਚ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਿਹੜਾ ਪਿੱਛਲੀ ਵਾਰੀ ਭਾਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਵਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸੀ। ਮੁਰੰਮਤ ਦੀਆਂ ਟਾਕੀਆਂ ਹਰੇਕ ਕੰਧ-ਕੌਲੇ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ ਸਨ। ਛੋਟੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਫੋੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਹਰੇਕ ਹਵੇਲੀ ਉੱਪਰ ਟੀ.ਵੀ. ਦਾ ਉੱਚਾ ਐਂਟੀਨਾ ਕਾਵਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਰ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਸੁਣੀਆ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕਰਮਚਾਰੀ, ਵੱਡੇ ਬਾਬੂ, ਛੋਟੇ ਇੰਜਨੀਅਰ ਆਦਿ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵੱਸ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਸਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਉਹ ਝੱਲਾ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਜੋ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ ਉਸ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਪਰ ਸੱਚ ਇਕ ਠੋਕ ਹਕੀਕਤ ਵਾਂਗਰ ਅੱਖਾ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ। ਤੈਸ਼ ਤੇ ਕਰੋਧ ਵਿਚ ਕਹੀ ਹੋਈ ਗੱਲ, ਇਕ ਸ਼ਕਲ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਪਿੱਛੇ ਕੁਝ ਕਰ ਦੇਣ ਦੀ ਅੱਗ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਡੂੰਘੇ ਅਸਰ ਵਾਂਗ, ਸਾਰੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਪੱਕੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ।

"ਕੁਸ਼ ਯਾਦ ਆਇਆ ? ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਛਲਛਲ ਕਰਨ ਲੱਗੀਆਂ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਕ ਦੀਵਾਨੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਘਰ ਤੇ ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣਾ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਮਾਣਿਆ ਸਾਂ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ।

ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲੌ ਨੇ ਇਸ ਗੁਮਨਾਮ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਹਵੇਲੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਪਾੜਾ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਿਆ, ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਚੰਗਿਆੜੀ ਨੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇ ?

ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸਾਡਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਜਨਮ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਤੇ ਵੀ ਹੋਣ, ਲੜ ਸਕਦੇ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਝੌਂਪੜੀਆਂ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ…

"ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੂਦ ਨੇ ਮਸਾਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤੈ ਜੀ।" ਉਸਨੇ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਅਰਥ ਉਹੀ ਸਨ ਜੋ ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ।

"ਮਕਾਨ ਵੱਡੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣੇ?"

"ਵੱਡੀਆਂ ਇੱਟਾਂ…?"

"ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ…ਦੇਖਦੇ ਨਹੀਂ, ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਵੀ ਵੱਡੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀ ਐ..."

ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਲੈ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਖੁਸਰ ਫੁਸਰ ਹੋਣ ਲੱਗੀ।ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਇਕ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਕਹੀ ਸੀ। ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਟਿੱਕ ਜਾਂਦੀ। ਇਕ ਮਾਣ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਅੰਦਰ-ਬਾਹਰ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਮੈਂ ਭਖ਼ ਉਠਦਾ। ਪਿਛਲਾ ਜੋਸ਼ ਫੇਰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਅਜੇ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ…ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚਿਪਕਿਆ, ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ।
***
`

ਉਹ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ। ਖ਼ੂਬ ਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਲੰਗਰ ਲਈ ਗੁਰੂਦੁਆਰੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰੇ ਭਰ ਦਿੱਤੇ। ਫ਼ੌਜੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੰਬਲ ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਵੰਡੇ। ਹਸਪਤਾਲ ਤੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਲਈ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਬੁਲਾਏ। ਉਹਨਾਂ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸ ਨਿੱਸਲ ਹੋਏ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਹਿੱਲ-ਜੁੱਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਲੜਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ 'ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਕ ਮੁੱਠ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਨੇਕ ਤੇ ਸਾਊ ਬਣ ਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਹ ਪਰਤਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜਾਂ ਹਰੀਆਂ ਭਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਆਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ…ਬੜਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ। ਹਰ ਛੋਟਾ ਆਦਮੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ੌਜੀ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਸਟਾਂਪ ਲੱਗੇ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਇਕ ਇਕ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕਿਰਾਏਦਾਰੀ ਦੇ ਇਕਰਾਰ ਨਾਮੇ ਕਰ ਲਏ ਸਨ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਗੜੇ, ਕਚਿਹਰੀ ਦੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਨਗਰ ਦੇ ਉਦਘਾਟਨ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਉਜਾੜ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਸਫ਼ਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਤਦ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ।
***
ਸਵੇਰੇ ਅਸੀਂ ਬੱਸ ਸਟੈਂਡ ਉੱਤੇ ਸਾਂ।

ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੱਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੜ੍ਹਨ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਪੁਰਾਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿੰਜ ਬਦਲ ਜਾਏਗੀ। ਉਹ ਖਾਸਾ ਉਲਝ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ…ਹਰ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾ ਲੈਣ ਉੱਤੇ ਅੜਿੰਗ ਸੀ। ਇਹ ਮੇਰੀ ਉਲਝਣ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਏਨੇ ਝੰਡੇ, ਦਫ਼ਤਰ ਤੇ ਨਾਅਰੇ ਆ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਵੀ ਇਸ ਗੋਰਖ਼ ਧੰਦੇ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਵੇਗਾ…

ਉਸਨੂੰ ਫ਼ੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਸੀ, ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ। ਜਿਸਦੇ ਬਦਲੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਮਿਲਣੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਫ਼ੌਜ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਭਰਤੀ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਦੀ ਤੇ ਬੰਦੂਕ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗੀ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਫਾਟਕ ਦੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਬਣ ਜਾਣਗੇ।

"ਇਹ ਗਲਤ ਕਿਵੇਂ ਐਂ ਜੀ ?"

"ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ। ਢਿੱਡ ਤਾਂ ਭਰਨਾਂ ਈ ਏ, ਸੋ ਕੁਛ ਕਰਨਾ ਵੀ ਹੈ। ਪਰ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਰਾਖੀ ਹੀ…ਪਹਿਲਾਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਮਿੱਲਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ।"

"ਕੀ…?" ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁਲਗਣ ਲੱਗੀਆਂ। "ਰਾਖੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਅਸਾਂ।"

"ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕ ਮੁੱਠ ਹੋ ਜਾਓ ਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾ ਲਓ ਤਾਂ ਹੀ ਤੁਹਾਡੀ ਕੋਈ ਤਾਕਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਲਚ ਦੇਣਗੇ, ਤੋੜਨ-ਪਾੜਨਗੇ, ਖਰੀਦਣਗੇ…ਈਮਾਨਦਾਰ ਰਹੇ ਤਾਂ ਭੁੱਖ, ਪਿਆਸ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ…ਬੇਈਮਾਨ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਮੌਜਾਂ ਤੇ ਧਨ ਮਿਲੇਗਾ..."

"ਪੱਲੇ ਕੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਪੈ ਰਿਹਾ।"

ਪਹਿਲੀ ਬੱਸ ਪਿੱਛੋਂ ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ ਤੇ ਚੌਥੀ, ਕਈ ਬੱਸਾਂ ਲੰਘ ਗਈਆਂ। ਹੁਣ ਸਾਹਮਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।

"ਰੁਕ ਜਾਓ। ਅਜੇ ਬੜਾ ਕੁਸ਼ ਪੁੱਛਣਾ ਐਂ ਜੀ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਚੁੱਪ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ…ਪਰ ਦੇਖਾਂ ਕਿਸ ਵੱਲ ?" ਉਸ ਨੇ ਗਰਮਜੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਇਆ, ਰੁਕ ਕੇ ਇਸਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਵਾਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਕੋਈ ਚਲਾਕ ਇਸਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਨਾ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਕਿਸ ਕੋਲ ਜਾਵਾਂ ? ਇਕ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਫ਼ੁਰਸਤ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਵਿਆਸਤ ਹਨ…ਇਕ ਦਲ ਦੇ ਕਈ ਦਲ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗੁੱਟ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਵਹੇ ਲਹੂ ਦੀ ਯਾਦ ਆਈ…ਕਿੱਥੇ ਗਈਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ? ਫੇਰ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ ਫ਼ੌਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ? ਜੇ ਹੁਣ ਫ਼ੌਜੀ ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਈ ਉੱਪਰ ਬੈਠਿਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ?

ਬੱਸ ਚੱਲ ਪਈ। ਮੈਂ ਪਛਤਾਵੇ ਤੇ ਉਦਾਸੀ ਵਿਚ ਭੌਂ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਦੇਖਿਆ। ਦੂਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਕੱਟ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਿੰਡ, ਹਵੇਲੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਸਭ ਬੱਸ ਦੀ ਉਡਾਈ ਧੂੜ ਵਿਚ ਧੁੰਦਲਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਫ਼ੌਜੀ ਬੱਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਚੀਕਦਾ ਹੋਇਆ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। "ਅਜੇ ਬਹੁਤ ਕੁਸ਼ ਪੁੱਛਣਾ ਐਂ ਜੀ…" ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਗੁੱਥੀ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਉਲਝੀ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ।
***
ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਕਲਾ ਸਿਰਜਕ ਅੰਕ : 22 : ਜਨਵਰੀ-ਮਾਰਚ 2008. ਵਿਚ ਛਪੀ...

ਅਮਨ ਅਮਾਨ ? !... :: ਲੇਖਕ : ਸੇਫ ਅਲ ਰਹਿਮਾਨ ਅਬਾੱਦ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਅਮਨ ਅਮਾਨ ? !... :: ਲੇਖਕ : ਸੇਫ ਅਲ ਰਹਿਮਾਨ ਅਬਾੱਦ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.

ਬਸਰਾ ਦਾ ਹਸਪਤਾਲ…

ਨਰਸ ਕਾਹਲੇ ਪੈਰੀਂ ਤੁਰਦੀ ਹੋਈ ਵਾਰਡ ਵਿਚ ਆਈ ਤੇ ਕੋਨੇ ਵਾਲੇ ਪਲੰਘ ਕੋਲ ਆਣ ਕੇ ਰੁਕ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਬੈੱਡ ਉਪਰ, ਅਹਿੱਲ-ਅਡੋਲ, ਪਈ ਮਰੀਜ਼ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਕੰਬਲ ਹੇਠ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਿਰਫ ਚਿਹਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਉਸ ਦੇ ਉੱਗਦੀ ਸਵੇਰ ਵਰਗੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ, ਢੱਲੀ ਹੋਈ ਸ਼ਾਮ ਵਰਗੀ ਕਲੱਤਣ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੰਘਣੇ ਲੰਮੇਂ ਵਾਲ, ਜਾਲ ਵਾਂਗ ਸਿਰਹਾਣੇ ਉੱਤੇ ਖਿੱਲਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਹ ਮਰੀਜ਼ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਪਈ ਸੀ।

ਨਰਸ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਪਈਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਤੇ ਇੰਜੈਕਸ਼ਨਜ਼ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗੀ।

"ਅ-ਆ…ਆ-ਹ !" ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਕਰਾਹ ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਉਸ ਵੱਲ ਪਰਤੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ। ਉਸਦੇ ਸੁੱਕੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਤੇ ਕਾਲੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਫਰਕਣ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਨਰਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਫੈਲ ਗਈ। ਉਹ ਬੈੱਡ ਦੀ ਬਾਹੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ।

ਹੁਣ ਮਰੀਜ਼ ਦਾ ਪੂਰਾ ਚਿਹਰਾ ਜੀਵਨ-ਰੌ ਨਾਲ ਫਰਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਰਸ ਨੇ ਇਕ ਲੰਮਾ ਸਾਹ ਖਿੱਚਿਆ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਅੰਦਰਲੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਭਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।

"ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਦਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ? ਬੋਲੋ ! ਬੋਲੋ !!" ਨਰਸ ਨੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਫਰਕਦੇ ਹੋਏ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਗਾਹ ਗੱਡਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

"ਆਹ…ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਆਂ ? !" ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਿਹੀ ਫੁਸਫੁਸਾਹਟ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ।

"ਘਬਰਾਓ ਨਾ, ਤੁਸੀਂ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚ ਓ। ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਏ ਤੁਹਾਨੂੰ ?"

"ਪਰ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਕਿੰਜ ਪਹੁੰਚੀ ?"

"ਤੁਸੀਂ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸੌ---ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।"

"ਸਿਸਟਰ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਜਿਸਮ ਬੇਜਾਨ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਏ…ਜਾਪਦਾ ਏ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਹਿੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ..."

"ਹੌਸਲਾ ਕਰੋ।" ਨਰਸ ਨੇ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਥਾਪੜਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਤੁਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਓਗੇ…ਬੜੀ ਛੇਤੀ, ਤੇ ਫੇਰ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ। ਪਤਾ ਏ, ਬਗਦਾਦ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਮਨ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹੋ ਰਹੀ ਏ? ਅਮਨ ਲਈ, ਰਾਹਤ ਲਈ ਸਕੂਨ ਲਈ…ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਪਰ ਅਮਨ ਦੇ ਸਫ਼ੈਦ ਕਬੂਤਰ ਦੇ ਪੋਸਟਰ ਲਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨੇ। ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਇਸ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਆ ਰਹੇ ਨੇ।"

"ਸੱਚ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ ਸਿਸਟਰ ? !" ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਮਕ ਆ ਗਈ। "ਕੀ ਫੇਰ ਕਦੀ ਧਮਾਕਿਆਂ ਦਾ ਦਿਲ ਹਿਲਾਅ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਖੜਾਕ ਨਹੀਂ ਗੂੰਜੇਗਾ ?...ਕੀ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਮਨ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ? ਉਹ ਅਮਨ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਦ ਵਰਗਾ ਮਿੱਠਾ, ਫੁੱਲਾਂ ਜਿਹਾ ਨਰਮ ਤੇ ਸ਼ਬਨਮ ਦੇ ਕਤਰੇ ਜਿੰਨਾ ਸ਼ੀਤਲ ਹੁੰਦਾ ਏ ! ਕੀ ਅਸੀਂ ਫੇਰ ਸੁਥਰੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕਾਂਗੇ ਤੇ ਹਵਾ ਵਿਚੋਂ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਬੋਝਲ ਗੰਧ ਨਹੀਂ ਆਏਗੀ ? ਬੋਲੋ ਸਿਸਟਰ…ਜਵਾਬ ਦਿਓ ? !"

ਨਰਸ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ, ਉਸਨੂੰ ਮਰੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਹ ਫੇਰ ਬੋਲਣ ਲੱਗੀ, "ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਆ ਰਿਹਾ ਏ…ਬਸਰਾ ਉੱਤੇ ਬੰਬਾਰੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ; ਮੈਂ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਈ ਸਾਂ ; ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡਾ ਪੀੜਾਂ ਨੇ ਭੰਨ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਸਾਂ। ਸੱਚ ਦੱਸਣਾ ਸਿਸਟਰ, ਕੀ ਅਮਨ ਦਾ ਕਬੂਤਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ? ! ਕੀ ਬੱਚੇ ਫੇਰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪੈਣਗੇ ? ਕੀ ਉਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਖੇਡ ਸਕਣਗੇ ?"

"ਹਾਂ, ਅਮਨ ਹੋਏਗਾ," ਨਰਸ ਨੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "…ਤੇ ਹੋਏਗਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ; ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਅਮਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਆਂ, ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਅਮਨ ਚਾਹੁੰਦੀ ਏ ; ਤੇ ਅਮਨ ਹੋਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਅਮਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਏਗਾ। ਜਾਣਦੇ ਓ, ਅੱਜ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕ ਕਾਨਫਰੰਬ ਹਾਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕੱਤਰ ਹੋਏ ਹੋਏ ਨੇ…ਹਰੇਕ ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ, ਜਵਾਨ, ਮਰਦ ਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕੋ ਵਾਕ ਹੈ---'ਜੰਗ, ਨਹੀਂ…ਅਮਨ, ਸਿਰਫ ਅਮਨ।'

"ਅੱਜ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਹਾਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ, ਸਭਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਹਨਾਂ ਜਿਗਰੀ ਮਿੱਤਰਾਂ-ਪਿਅਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਦੈਂਤ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਖੋਹ ਲਿਆ ਹੈ। ਅਮਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਅਮਨ ਹੋਏਗਾ।"

"ਸੁਣੋ ਸਿਸਟਰ, ਮੇਰਾ ਇਕ ਬੇਟਾ ਏ…ਚਾਰ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ। ਬੜਾ ਪਿਆਰਾ, ਬੜਾ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਤੇ ਬੜ ਈ ਜ਼ਿੱਦੀ। ਜਾਣਦੇ ਓ ਸਿਸਟਰ ਉਹ ਸਿਰਫ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਏ, ਸਿਰਫ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ। ਜੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਨਾ ਖਵਾਵਾਂ ਤਾਂ ਭੁੱਖਾ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਜਿਗਰ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਏ ਸਿਸਟਰ…ਉਹ ਭੁੱਖਾ ਹੋਏਗਾ, ਉਹ ਮਰ ਜਾਏਗਾ ਸਿਸਟਰ। ਆਖ਼ਰ ਮੈਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਕਦ ਮਿਲੇਗੀ ? ਦੱਸੋ ਨਾ ਸਿਸਟਰ ? !"

"ਬਸ ਛੇਤੀ ਹੀ।" ਨਰਸ ਨੇ ਫੇਰ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਥਾਪੜੀਆਂ, "ਦੇਖੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੋ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਹੋਸ਼ ਆਇਆ ਏ ; ਖਾਸੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਏ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਹੌਸਲਾ ਰੱਖੋ…ਤੁਸੀਂ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਕੋਲ ਜਾ ਸਕੋਗੇ। ਬਸ, ਹੁਣ ਸੌਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ।"

"ਹਾਂ, ਸਿਸਟਰ ਮੈਂ ਹੁਣ ਸੰਵਾਂਗੀ। ਹੁਣ ਆਪਾਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੇਫਿਕਰ ਹੋ ਕੇ ਸੰਵਾਂਗੇ…ਅਸੀਂ ਮੁੱਦਤਾਂ ਤੋਂ ਜਾਗ ਰਹੇ ਹਾਂ।"

ਏਨਾ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮਰੀਜ਼ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇ ਪਲਕਾਂ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਜਾ ਮਿਲੀਆਂ। ਕੁਝ ਪਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਹਰਕਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ, ਫੇਰ ਉਹ ਸਿੱਥਲ-ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਇਕ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਖਿੱਲਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਹੁਸੀਨ ਸੁਪਨਾਂ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੋਵੇ !

"ਮੰਮਾਂ !"
"ਮੈਂ ਆ ਗਈ ਬੇਟਾ !"
"ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸੀ ? ਮੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ?"
"ਬਸ, ਮੈਂ ਆ ਗਈ ਬੇਟਾ।"
"ਮੰਮਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਭੁੱਖ ਲੱਗੀ ਏ।"
"ਬਸ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਆ ਗਈ ਬੇਟਾ।"
"ਮੰਮਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਖੁਆਓ…ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ।"
"ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦਾ ਏਂ…ਲੈ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖੁਆਉਂਦੀ ਆਂ ਬੇਟਾ।"

ਨਰਸ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਝੁਕ ਗਈ…ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਖਿੱਲਰੀ ਮੁਸਕਾਨ ਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਰਕਣ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ…ਫੇਰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਹੰਝੂ ਕਿਰੇ ਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਠੋਡੀ ਉਪਰੋਂ ਤਿਲ੍ਹਕਦੇ ਹੋਏ, ਉਸਦੀ ਗਰਦਨ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਮਰੀਜ਼ ਔਰਤ ਨੇ ਨੀਂਦ ਵਿਚ ਪਾਸਾ ਪਰਤਨਾ ਚਾਹਿਆ, ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਨੰਗਾ ਹੋ ਗਿਆ…ਤੇ ਨਰਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੰਝੂਆਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਢਕ ਲਈਆਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਟੋਹ-ਟਟੋਲ ਕੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਕੰਬਲ ਹੇਠ ਢਕਣ ਲੱਗੀ ਜਿਹੜੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦੇ ਫੌਰਨ ਬਾਅਦ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।