ਸ਼ਰਾਬ-ਨੋਸ਼ੀ... :: ਲੇਖਕ : ਐਲਨ ਪੈਟਨ

ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਕਹਾਣੀ :
ਸ਼ਰਾਬ-ਨੋਸ਼ੀ...
ਲੇਖਕ : ਐਲਨ ਪੈਟਨ
ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਨੇ 1960 ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਵਰਣ-ਜਯੰਤੀ ਮਣਾਈ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਸਾਰਾ ਦੇਸ਼ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਦੰਗ ਰਹਿ ਗਿਆ ਕਿ ਸਰਵ-ਉੱਤਮ ਮੂਰਤੀ-ਕਲਾ ਦਾ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਪੌਂਡ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੁਰਸਕਾਰ, ਐਡਵਰਡ ਸਿਮੇਲੇਨ ਨਾਂ ਦੇ, ਇਕ ਕਾਲੇ ਮੂਰਤੀਕਾਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ 'ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਮਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਾ' ਨਾਂ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ।
ਪਿੱਛੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਜੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸੰਮਤੀ ਆਪਣੇ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ 'ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਸਿਰਫ ਗੋਰੇ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗੀਆਂ ਲਈ ਹੈ' ਵਾਲੀ ਸ਼ਰਤ ਦਰਜ ਕਰਨੀ ਨਾ ਭੁੱਲ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸਿਮੇਲੇਨ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਸੀਬ ਹੋਣਾ। ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਗੋਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੀਆਂ 'ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਨੀਤੀਆਂ' ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਸੰਮਤੀ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਨਿੰਦਿਆ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੁਕਰ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵੰਡ ਸਮਾਰੋਹ ਸਮੇਂ ਸਿਮੇਲੇਨ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬੜਾ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਟ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਿਮੇਲੇਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਅ ਕੇ ਵਧਾਈ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਬਰਾਂਡੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਕਿਹਾ, ''ਸ਼ੁਕਰੀਆ! ਏਨੀ ਵਧੀਆ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਦਾ ਮੇਰਾ ਇਹ ਦੂਜਾ ਮੌਕਾ ਏ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੋਗੇ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਵਧੀਆ ਸ਼ਰਾਬ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਜ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਸੀ?'' ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ, ''ਹਾਂ, ਜ਼ਰੂਰ।'' ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ ਸੀ...:
'ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਇਸ ਕਲਾ-ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਐਲਬਸਤਰ-ਪੁਸਤਕ-ਭਵਨ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣ ਖਾਤਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਤੀਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਉਸ ਭਵਨ ਸਾਹਮਣੇ ਰੁਕ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਉੱਥੇ ਮੇਰੇ ਸਿਵਾਏ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਪਰ ਉਦੋਂ ਹੀ ਇਕ ਗੋਰਾ ਨੌਜਵਾਨ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਮੈਂ ਜਦ ਵੀ ਇਸ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ, ਮੋਹਿਤ ਹੋਏ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਏਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਇਕ ਮੂਰਤੀਕਾਰ, ਐਡਵਰਡ ਸਿਮੇਲੇਨ, ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਏ। ਕੀ ਤੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ?''
''ਹਾਂ।''
ਮੂਰਤੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ, ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦੁਲਾਰ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਹੈ...ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਵਿੱਖ ਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।''
ਮੈਨੂੰ ਚੁੱਪ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, ''ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਕਲਾ-ਕਿਰਤ ਲਈ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਪੌਂਡ ਦਾ ਇਨਾਮ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਕਿਸੇ ਕਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਦੀ? ਚੱਲ ਏਸੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਛਿੱਟ ਲਾ ਲਈਏ ਦੋਸਤਾ?''
ਰਾਤ ਕਾਫੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਆਲੇਂਡੋ ਵਾਲੀ ਆਖ਼ਰੀ ਟ੍ਰੇਨ ਫੜਨੀ ਸੀ। ਨਾਲੇ ਇਹ ਆਦਮੀ ਗੋਰਾ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅਜਨਬੀ ਵੀ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਗੋਰੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਪਣੇ ਲਈ 'ਦੋਸਤਾ' ਸੁਣਨ ਦਾ ਮੇਰਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਸੋ ਮਨ ਉਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਮੰਨਣ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਚੇਤੇ ਆਇਆ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਤ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ।''
''ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਆਪਾਂ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ...ਮੇਰਾ ਘਰ ਨੇੜੇ ਈ ਏ। ਆ ਚੱਲੀਏ, ਅੱਛਾ ਇਹ ਤਾਂ ਦੱਸ ਬਈ ਤੈਨੂੰ ਅਫ਼ਰੀਕੰਸ (ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੇ ਕਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਾਤਭਾਸ਼ਾ) ਆਉਂਦੀ ਏ ਨਾ, ਮੇਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਮੁਆਫ ਕਰੀਂ, ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਵਾਨ ਰੇਂਸਬਰਗ ਹੈ ਤੇ ਤੇਰਾ?''
''ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਵਾਕਾਸੀ ਏ ਤੇ ਮੈਂ ਆਲੇਂਡੋ 'ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਆਂ।'' ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਗਲਤ ਨਾਂ ਦੱਸਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਸਾਂ।
ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਬੜਾ ਓਪਰਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਸਾਹਮਣੇ ਪਹੁੰਚੇ—ਮੈਨੂੰ ਸੁੰਨਸਾਨ ਰਾਹਦਾਰੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਚਿਰ ਰੁਕਣ ਲਈ ਕਹਿ ਕੇ, ਉਹ ਅੰਦਰ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਅੰਦਰੋਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਹੀ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਸ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਹਰ ਆਇਆ।
ਉਦੋਂ ਹੀ ਅੰਦਰੋਂ ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਆਈਆਂ ਤੇ ਬੜੇ ਹੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਮੋਹ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਈਆਂ। ਇਕ ਨੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਕਿਹਾ, 'ਰੇਂਸਬਰਗ ਰੋਜ਼ ਰਾਤੀਂ ਉਸ ਕਲਾ-ਮੂਰਤ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, 'ਏਨੀ ਵਿਲੱਖਣ ਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਜਿਸ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਅੰਦਰ ਜ਼ਰੂਰ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੋਏਗਾ।''
ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਜਦ ਮੈਂ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰਿਆ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੜੇ ਹੀ ਮੋਹ ਨਾਲ ਵਿਦਾ ਕੀਤਾ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੇਂਸਬਰਗ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ''ਜਾਣਦਾ ਏਂ ਮੈਂ ਕੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾਂ...ਕਿ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਕਿੰਨਾਂ ਮਹਾਨ ਹੈ?''
ਪਰ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਕੀ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਹ ਮੈਂ ਜਾਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮੋਹ-ਵੱਸ ਕਲਾਵੇ ਵਿਚ ਭਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ...ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਖਵਾਦ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਛੂਹ ਵੀ ਨਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।'
     ੦੦੦

...ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਚੁੱਪ ਹੋ! :: ਲੇਖਕ : ਐਮ. ਸ਼ੁਲਿਮਸਨ

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਹਾਣੀ:
...ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਚੁੱਪ ਹੋ!
ਲੇਖਕ : ਐਮ. ਸ਼ੁਲਿਮਸਨ
ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਬਰਫ਼-ਬਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਹਵਾ ਬੰਦ ਸੀ। ਬਰਫ਼ ਸੀ ਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ—ਬਸ, ਠੰਡ ਹੀ ਠੰਡ ਸੀ...ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਚਾਨਕ ਬਰਫ਼ ਫੇਰ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਠੰਡ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਬਰਫ਼, ਛੱਜੇ ਹੇਠ ਖਲੋ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ 'ਪਿੰਡ' ਨਹੀਂ ਛੁਡਾਅ ਸਕਦੇ। ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੱਢਦੀਆਂ-ਟੁੱਕਦੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਘੇਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।
ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੱਤੀ ਜਗਾਉਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਆ ਗਿਆ ਤੇ ਇਕ ਖਾਲੀ ਮੰਜੇ ਵੱਲ ਵਧਿਆ...ਸੜਕ ਵਾਲੇ ਪਾਸਿਓਂ ਮੰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਜੋਗੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਅੰਦਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੂਟਾਂ ਦੇ ਤਸਮੇਂ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਕੁਝ ਘੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਖੰਘ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਇਕ ਤਮਾਕੂ ਚਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਜਿਹੜਾ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਤੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਮੰਜਾ ਮੱਲ ਲਏਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਰਹੇਂਗਾ, ਇਸ ਹੇਠ ਇਕ ਟਰੰਕ ਪਿਆ ਏ...ਜੇ ਕੁਝ ਗਵਾਚ ਗਿਆ ਤਾਂ ਤੇਰੇ ਨਾਂ ਲੱਗ ਜਾਣੈ।''
''ਮਿਹਰਬਾਨੀ!'' ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਇਕ ਹੋਰ ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਪੈਂਟ ਸਮੇਤ ਹੀ ਪੈ ਗਿਆ; ਮੇਰੇ ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕੋਟ ਤੇ ਇਕ ਵਿਚ ਬੂਟ ਫੜੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਜਣਾ, ਜਿਹੜਾ ਚੌਹਰੇ ਸਲੀਪਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰਲੇ ਫੱਟੇ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਸੀ, ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ''ਭਰਾ, ਜ਼ਰਾ ਉਹ ਸਿਗਰੇਟ ਫੜਾਵੀਂ।'' ਉਸ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਪਏ ਸਿਗਰੇਟ ਦੇ ਟੋਟੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਥੁੱਕ ਨਾਲ ਗੱਚ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਇਕ ਸਿਗਰੇਟ ਦੇ ਦਿੱਤੀ...ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਇਸ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰੀਆ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਟੋਟਾ ਵੀ ਫੜਾ ਈ ਦੇਅ।''
ਮੈਂ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਉਹ ਟੋਟਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ।

ਰੇਲਰੋਡ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਉਸ ਮਰਦਾਂ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਈ ਜਣੇ ਸਾਂ—ਇਕ-ਦੋ ਮੁੰਡੇ ਬੈਂਚਾਂ ਉਤੇ ਸੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਸ਼ਰਾਬੀ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਏਨਾ ਗਲੀਚ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਥੁੱਕ-ਦਾਨ ਉਸ ਉੱਤੇ ਉਲਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੋਣ।
ਮੈਂ ਕੰਧ ਨਾਲ ਢੋਅ ਲਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਦੋ ਸਿਪਾਹੀ ਅੰਦਰ ਆ ਵੜੇ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੋਲਿਆ, ''ਚਲੋ ਬਈ ਮੁੰਡਿਓ, ਹੁਣ ਫੁੱਟ ਲਓ ਇੱਥੋਂ।''
''ਚਲੋ ਦੌੜੋ ਓਇ।'' ਦੂਜਾ ਵੀ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਬਾਹਰ ਬੜੀ ਠੰਡ ਸੀ। ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਸੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਬਚਾਅ ਕੇ ਟੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਘੁਸਿਆ, ਪਰ ਨਹੀਂ, ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਕੇ ਖਲੋ ਗਿਆ ਸੀ...ਤੇ ਫੇਰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਬੋਲਿਆ ਸੀ, ''ਬਸ ਬਈ, ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਿਆ...ਤੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਰਿਕਾਰਡ ਤੋੜ ਦਿੱਤੇ ਨੇ।'' ਮੈਨੂੰ ਕੱਚਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਹੱਸਣਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ  ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਬਾਹਰ ਬੜੀ ਠੰਡ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ—ਤੁਰਦਾ ਰਿਹਾ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸਾਂ, ਉਹ ਇਕ ਖੰਭੇ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਪਸਾਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਖੁੰਝ ਨਾ ਜਾਏ...ਤੇ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ, ''ਕਿਉਂ, ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਏ ਇਸ ਬਾਰੇ?''
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ''ਬਹੁਤਾ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਜੇ ਏਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੁਝ ਖਾ ਲੈਣ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਠੀਕ ਸਮਝਦਾ।''
ਉਹ ਬੋਲੀ, ''ਏਧਰ ਆ।'' ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਇਆ। ''ਸੱਚਮੁਚ ਭੁੱਖ ਕੱਟਣੀ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਏ,'' ਉਸ ਕਿਹਾ, ''ਜੇ ਤੂੰ ਉਪਰ ਚੱਲੇਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਕੱਪ ਕਾਫੀ ਤੇ ਕੁਝ ਖਾਣ ਲਈ ਦੇ ਸਕਦੀ ਆਂ।''
''ਮਿਹਰਬਾਨੀ !'' ਮੈਂ ਖਿੜ-ਪੁੜ ਗਿਆ, ''ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਪੀ ਕੇ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਏਗੀ।'' ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਉਪਰ ਆ ਗਏ। ਉਹ ਰਸੋਈ ਵਿਚ ਚਲੀ ਗਈ। ਫੇਰ ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਦੋ ਉਬਲੇ ਆਂਡੇ ਤੇ ਇਕ ਕੱਪ ਕਾਫੀ ਲੈ ਆਈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ, ''ਬੁਰਾ ਨਾ ਮੰਨੀ, ਜ਼ਰਾ ਛੇਤੀ ਕਰ, ਖਾ ਪੀ ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਹੋ। ਅੱਜ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਛੇਤੀ ਆ ਜਾਏ!''
ਮੈਂ ਫਟਾਫਟ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਇਆ। ਮੋੜ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਭੌਂ ਕੇ ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਫੇਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੰਭੇ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਥ ਹਿਲਾਇਆ, ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਹੱਥ ਹਿਲਾਅ ਦਿੱਤਾ।...ਮੈਂ ਫੇਰ ਤੁਰ ਪਿਆ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ ਛੋਟਾ ਮੁੰਡਾ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਅੰਦਰ ਆਇਆ, ਪਾਦਰੀ ਨੇ ਕੂਕ ਕੇ ਕਿਹਾ, ''ਉੱਚੀ ਗਾਓ!''
ਅਸੀਂ ਜ਼ਰਾ ਉੱਚੀਆਂ ਸੁਰਾਂ ਵਿਚ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ।
ਉਦੋਂ ਹੀ ਪਾਦਰੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਤਿੰਨ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਇਕ ਮਰਦ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਆਈ। ਪਾਦਰੀ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਫੁਸਫੁਸਾਇਆ, ''ਏਧਰ-ਉਧਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ।''
ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਂ ਤਾਂ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਚਲਾ ਜਾਣਾ ਏਂ, ਅੱਜ...ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣੈ?''
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ ਕਿ 'ਸਟੇਸ਼ਨ ਉੱਤੇ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਮਰ ਗਿਆ ਏ।' ਮੈਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਲਿਆ। ਜ਼ਰਾ ਤੇਜ਼ ਤੁਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, ''ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਕੌਣ ਮਰ ਗਿਐ?''
ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, ''ਕੋਈ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਦੋ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾ ਕੇ ਸੌਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੱਡੀ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ...ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੇਟ ਤੱਕ!...ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਉਹ ਕੌਣ ਏਂ।'' ਮੈਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਫੇਰ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤੇ ਇਕ ਬੈਂਚ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਹੁਣੇ ਸਫਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿਚੋਂ ਸਿਗਰੇਟ ਦੇ ਟੋਟੇ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਯਕਦਮ ਉਹ ਇਕ ਬੈਂਚ ਹੇਠ ਵੜਿਆ ਤੇ ਇਕ ਟੋਟਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ। ਟੋਟਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਢਾਈ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਦਾ ਸੀ...ਉਹ ਕੁਝ ਪਲ ਉਸ ਨੂੰ ਘੂਰ ਘੂਰ ਕੇ ਵਿੰਹਦਾ ਰਿਹਾ ਫੇਰ ਖਿਝ ਕੇ ਪਰ੍ਹਾਂ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ।
ਮੈਂ ਹੱਸ ਪਿਆ।
''ਬੜੇ ਮਾੜੇ ਦਿਨ ਆ ਗਏ ਨੇ ਭਰਾ!'' ਮੈਂ ਕਿਹਾ।
ਉਹ ਵੀ ਮੁਸਕੁਰਾ ਪਿਆ।

ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਖੋਹ ਕੇ ਪਰ੍ਹੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ 'ਨੌਕਰੀ ਦਿਓ ਜਾਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਭੱਤਾ!'...ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਵਰਦੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਖੱਲ-ਮੜ੍ਹਿਆ ਡੰਡਾ ਮਾਰਿਆ। ਮੈਂ ਥਾਵੇਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਭੰਬੂਤਾਰੇ ਨੱਚਣ ਲੱਗੇ। ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਠੁੱਡ ਮਾਰੀ। ਮੈਂ ਉਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਇਕ ਕੁੜੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ—ਮੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਮੈਂ ਉੱਠ ਤਾਂ ਗਿਆ ਸਾਂ, ਪਰ ਕਾਫੀ ਕੰਮਜ਼ੋਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਸਿਰ ਸੁੱਜਿਆ-ਸੁੱਜਿਆ ਤੇ ਭਾਰੀ-ਭਾਰੀ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚਿੱਤ ਘਾਉਂ-ਮਾਉਂ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ ਪਿਆ ਸੀ...ਮੈਂ ਕੈ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਵੀ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ।
ਮੈਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਦੂਰ ਤਕ ਆ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਟੋਪੀ ਲਾਹੁਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਮੇਰੀ ਚੀਕ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਖ਼ੂਨ ਵਗਣ ਕਰਕੇ ਟੋਪੀ ਸਿਰ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਗਈ ਸੀ।
ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਲਿਆ ਕਰੋ, ਸਾਥੀ!''
ਮੈਂ ਕਿਹਾ, ''ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ, ਸਾਥੀ!''

ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇ-ਵਕਤ ਬਾਹਰ ਧਰੀਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਾਫੀ ਪੀਂਦੇ ਹੋ ਤੇ ਮੁੜ ਤੁਰਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲੇ, ਡੇਰਾ ਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਫੇਰ ਤੁਰਨਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋ।
ਬਸ, ਤੁਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ।

ਠੰਡ ਬੜੀ ਹੈ।
ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਕੰਬਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਰੇਲਰੋਡ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਬੈਂਚ 'ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ...ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਰਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੁੜ ਦਿਨ...ਤੇ ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਸਿਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਤੁਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ; ਹਾਲਾਂਕਿ ਇੱਥੇ ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਵੀ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਾਸ ਚੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਵੀ ਹੋ!...ਇੱਥੇ ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਵੀ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਭੁੱਖੇ ਪੇਟ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ।
ਤੁਸੀਂ ਬਸ ਤੁਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ; ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋ...ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕੁਝ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੁੰਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ...ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਤੁਸੀਂ ! ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਜਿਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੋ ਹੋ ਤਾਂ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ...ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ!...ਤੇ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਜਿਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰੀਵਰਤਨ  ਲਾਜ਼ਮੀਂ ਹੈ...ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਹੋ!
...ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਚੁੱਪ ਹੋ!
     ੦੦੦      

ਬੇ-ਚਿਹਰਾ ਮੁਸਕਾਨ...:: ਲੇਖਕ : ਅਤੁਲਾ ਨੰਦ ਗੋਸਵਾਮੀ

ਆਸਾਮੀ ਕਹਾਣੀ :
ਬੇ-ਚਿਹਰਾ ਮੁਸਕਾਨ...
ਲੇਖਕ : ਅਤੁਲਾ ਨੰਦ ਗੋਸਵਾਮੀ
 ਉਰਦੂ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ,ਜੈਤੋ

ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਮੁਸਕਾਨ ਬਾਰੇ ਕਿਤੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੁਸਕਾਨ ਜਿਹੜੀ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੁਣਕਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਸੰਸਾਰ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫੌਜ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਸੀ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਹੀ ਉਸ ਫੌਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਆਸਾਮੀ ਫੌਜੀ ਵੀ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫੌਜ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤਕ ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਰਹੀ। ਜਾਪਾਨੀ ਸਿਪਾਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੀਨੀ ਸੁਹੀਆਂ ਤੋਂ ਚੁਕੰਨੇ ਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਤੇਰਾਂ ਚੀਨੀ ਸੁਹੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਟੋਲੀ ਫੜ੍ਹੀ ਗਈ—ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਗਿਆਰਾਂ ਮਰਦ ਤੇ ਦੋ ਔਰਤਾਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸਿਰਫ ਮੌਤ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ  ਗੋਲੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਿਰ, ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਔਰਤ ਦਾ ਸਿਰ, ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਸ ਆਸਾਮੀ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਕਤਾਰ ਵਿਚ, ਤਾਜੇ ਪੁੱਟੇ ਹੋਏ ਟੋਇਆਂ ਕੋਲ, ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਪੱਟੀ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਿਹੜੀ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਦੂਸਰੀ ਔਰਤ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਟੋਹਿਆ-ਟਟੋਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਮੁਸਕਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਇਹ ਆਖ਼ਰੀ ਪਲ ਸਨ, ਆਖ਼ਰੀ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰ, ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਮੁਸਕਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਉਦਹਾਰਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਉਹ ਮੁਸਕਾਨ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸ ਬੇਬਸ ਆਸਾਮੀ ਸਿਪਾਹੀ ਉਮੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਦੇਵ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਕੀ ਉਹ ਮੁਸਕਾਨ ਕਦੀ ਉਸ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬੋਝ ਬਣ ਕੇ ਸਵਾਰ ਹੋਈ ਹੋਏਗੀ? ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਸ ਚੀਨੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਏਗਾ...ਤੇ ਜੇ ਉਹ ਜੱਲਾਦ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਲਕੀ ਆਕਾਵਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਹੀ ਸੀ।

ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਕਾਬਿਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਪਿਛਲੇ ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਮੁਸਕਾਨ ਕਾਬਿਨ ਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ਼ ਉਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿਊਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ—ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਮੁਸਕਾਨ ਦਾ ਕੋਈ ਜਿਸਮ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਕਾਬਿਨ ਉਸ ਦਾ ਬੋਝ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਾਬਿਨ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ! ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਾਬਿਨ ਇਕੱਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕੰਮ-ਧੰਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਹੀ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ...ਤਾਂ ਉਹ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਦੀ...:
''ਇਸ ਵਾਰੀ ਤੈਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਲਾਭ ਹੋਏਗਾ ਕਾਬਿਨ?''
ਆਵਾਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਗੂੰਜੀ। ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਭੌਂ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਉਪਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਪਰ ਉੱਥੇ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਹਾਂ ਉਹ ਬੋਝ ਜਿਵੇਂ ਦਾ ਤਿਵੇਂ ਸੀ।
ਕਾਬਿਨ ਘਬਰਾ ਕੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ''ਨੰਦਾ...'' ਨੰਦਾ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਬਿਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਦਾ ਭਾਰ ਅਚਾਨਕ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਨੰਦਾ ਮੂਰਖਾਂ ਵਾਂਗ ਕਾਬਿਨ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਾਬਿਨ ਬੌਂਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੱਝ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੀ ਕਹੇ...ਉਸ ਨੇ ਨੰਦੇ ਨੂੰ ਇਕ ਗ਼ਲਾਸ ਪਾਣੀ ਲੈ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਨੰਦੇ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ...ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਗ਼ਲਾਸ ਪਿਆ ਸੀ। ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਗ਼ਲਾਸ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਇਕੇ ਸਾਹ 'ਚ ਪੂਰਾ ਗ਼ਲਾਸ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਨੰਦਾ ਏਨਾ ਮੂਰਖ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕਾਬਿਨ ਕਿਸੇ ਗੱਲੋਂ ਭੈਭੀਤ ਹੈ। ਪਰ ਕਾਬਿਨ ਤੇ ਭੈਭੀਤ...? ਉਹ ਕਾਬਿਨ ਜਿਹੜਾ ਇਨਸਾਨ ਤੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜੁੱਤੀ ਦੀ ਨੋਕ 'ਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ!...ਉਹ ਭੈਭੀਤ ਹੈ! ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਦਿਨ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ!...ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਤੇ ਨੰਦੇ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ''ਬਸ ਜਾਹ।'' ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਇਸ ਘਟਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ...ਤੇ ਜੇ ਉਹ ਕਰਦਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿਸ ਨੇ ਮੰਨਣਾ ਸੀ?...ਜ਼ਿਕਰ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਖਾਸ ਕਾਰਣ ਵੀ ਹੈ...
ਕਾਬਿਨ ਇਸ ਮੁਸਕਾਨ ਨੂੰ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਛਾਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਅਕਸ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਇਕ ਬਿਨਾਂ ਜਿਸਮ ਤੇ ਚਿਹਰਾ-ਹੀਣ ਮੁਸਕਾਨ ਹੈ ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਕਾਬਿਨ ਕਿਸੇ ਹੱਡ ਮਾਸ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਵੇਂ ਹੀ ਇਹ ਮੁਸਕਾਨ ਵੀ ਕਬਿਨ ਲਈ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਹੈ। ਉਹ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੀ ਹੈ—
''ਤੂੰ ਕਿੱਧਰੋਂ ਕਿੱਧਰ ਜਾ ਪਹੁੰਚਿਆ ਏਂ ਕਾਬਿਨ? ਆਖ਼ਰ ਕਰਨਾ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਏਂ ਤੂੰ?'' ਪਰ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸਿਰਫ ਕਾਬਿਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਕਾਬਿਨ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਸਿਕਿਓਰਟੀ ਗਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਹਰ ਸਮੇਂ ਉਸਨੂੰ ਨਾਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਨਾ। ਉਸਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਜ਼ੂਦਗੀ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ਆਪਣੇ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਕੁਝ ਤੈਅ ਕਰਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਾਲ ਰੱਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਫੇਰ ਵੀ ਉਹ ਕਦੀ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵੱਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਦੋਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤਲੇ ਭਾਰ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
''ਇਸ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਨਾ?'' ਮੁਸਕਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਾਬਿਨ ਝੱਟ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, 'ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ,' ਪਰ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਉਹ ਇਹ ਕਹੇਗਾ ਤਾਂ ਦੂਸਰੇ ਲੋਕ ਵੀ ਸੁਣ ਲੈਣਗੇ ਤੇ ਉਹ ਕੀ ਸੋਚਣਗੇ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਦੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਠੰਡਾ ਪਸੀਨਾ ਉਸ ਦੀ ਧੌਣ ਉਪਰੋਂ ਚੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
''ਅੱਛਾ!...ਤੈਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਹੱਥ ਪੈਰ ਮਾਰਿਆਂ ਇਹ ਕੰਨਟ੍ਰੇਕਟ ਮਿਲ ਗਿਆ...! ਕੀ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ?'' ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ। 'ਫੇਰ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ?' ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਪੁੱਛ ਲਵੇ ਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਿਆ। ''ਪਰ ਦੂਜੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ।''
'ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਸਲਾ ਏ।' ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ।
''ਇਨਸਾਫ! ਕੀ ਹੋਇਆ ਇਨਸਾਫ ਨੂੰ? ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਉਹ ਜੰਗ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਤੂੰ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ...ਉਸਦਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ?''
ਕਾਬਿਨ ਠਿਠਕ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ ਤੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਵਾਕਈ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ? ਨਹੀਂ! ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ...ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਉਸਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਭਾਰ ਲੱਥ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਮੁਸਕਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਬੜਾ ਹੀ ਤੰਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉਪਰਲੇ ਬੋਝ ਨੂੰ ਮੁਸਕਰਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਇਹ ਮੁਸਕਾਨ ਵਧੇਰੇ ਸਾਫ-ਸਪਸ਼ਟ ਤੇ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਸਖ਼ਸ਼ ਵਰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਦੀ ਮੇਜ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
''ਇਹ ਸਭ ਸਿਰਫ ਭਾਸ਼ਣਾ ਵਿਚ ਸੁਨਣਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਏ ਨਾ?'' ਮੁਸਕਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
''ਕੀ ਸਭ?'' ਕਾਬਿਨ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਿਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੁਣਿਆਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ?' ਨਹੀਂ ਉੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਸੁਣਦਾ, ਸਿਵਾਏ ਉਸ ਮੁਸਕਾਨ ਦੇ। ''ਇਨਸਾਫ, ਬੇਇਨਸਾਫੀ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ, ਮੰਦਹਾਲੀ ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ...''
''ਚੁੱਪ...'' ਇਸ ਵਾਰੀ ਕਾਬਿਨ ਚੀਕਿਆ।
'ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਏ ਸਾਹਬ?'' ਸਕਿਓਰਟੀ ਗਾਰਡ ਨੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਸਾਹਬ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਫੇਰ ਸਾਹਬ ਚੀਕੇ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਸਨ? ਗਾਰਡ ਦੀ ਕੁਝ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਉਸ ਰਾਤ ਜਦੋਂ ਕਾਬਿਨ ਆਪਣੇ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਸੌਣ ਲਈ ਲੇਟਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੱਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੁਝਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਨੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੌਂ ਜਾਏ ਤਦ ਬੱਤੀ ਬੁਝਾ ਦੇਵੇ। ਕਾਬਿਨ ਆਪਣੇ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਹੁਣ ਵੀ ਜਾਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਬੀਤ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਨੰਦਾ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਇਆ ਤੇ ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਕਿ ਸਾਹਬ ਸੌਂ ਗਏ ਨੇ, ਉਸ ਨੇ ਬੱਤੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਾਬਿਨ ਲਗਭਗ ਬੁੜ੍ਹਕ ਕੇ ਉੱਠਿਆ ਸੀ।
''ਕਿਉਂ? ਤੂੰ ਬੱਤੀ ਕਿਉਂ ਬੁਝਾਈ ਏ ਓਇ?'' ਕਾਬਿਨ ਸੱਚਮੁੱਚ ਨੰਦੇ ਉੱਤੇ ਹਿਰਖ ਗਿਆ ਸੀ। ''ਮੈਂ ਸਮਝਿਆ ਤੁਸੀਂ ਸੌਂ ਗਏ ਓ।'' ਨੰਦੇ ਨੇ ਬੱਤੀ ਜਗਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।
''ਤੈਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਸੌਣ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਾ ਏ; ਹੈ ਨਾ ਕਾਬਿਨ?''
ਕਾਬਿਨ ਸਹਿਮ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹਿੱਲਿਆ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਇਹ ਬੇ-ਚਿਹਰਾ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਏਗੀ। ਜੇ ਇਹ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸਦਾ ਇਵੇਂ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਏਗਾ...ਉਸਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।
''ਚੇਤੇ ਹੈ, ਕਾਬਿਨ ਤੇਰਾ ਚਾਚਾ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਏ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਮਦਦ ਮੰਗਣ ਲਈ ਆਇਆ ਸੀ ਪਰ ਤੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।...ਤੇ  ਅੱਜ ਉਸ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਤੂੰ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਨੇ।''
'ਦਿੱਤੇ ਨੇ, ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?' ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹਿਆ। 'ਉਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸਾਰੇ ਕਾਗਜ਼ ਪੂਰੇ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਨੇ।' ਕਾਬਿਨ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਕਹੇ ਤਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ?
'ਤਾਂ ਕੀ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਇਸ ਘਰ ਵਿਚ ਲਿਆਏਂਗਾ?'' ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। 'ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾ ਲਿਆਵਾਂ ਤੂੰ ਇਹ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲਾ ਕੌਣ ਏਂ?' ਉਹ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਰਿੱਝਿਆ।
''ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਨਾ ਲਿਆਵੀਂ। ਉਹ ਇਸ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਮਾਰਬਲ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਤੁਰ ਨਹੀਂ ਸਕਣਗੇ ਤੇ ਐਵੇਂ ਖ਼ਾਹਮਖ਼ਾਹ ਤਿਲ੍ਹਕ ਕੇ ਸੱਟ ਖਾ ਬੈਠਣਗੇ।''
'ਤੂੰ ਕੌਣ ਹੁੰਦਾ ਏਂ ਸਾਡੇ ਘਰੇਲੂ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਵਾਲਾ?' ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
''ਅਸੀਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ ਨਾ ਕਾਬਿਨ...ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ, ਸਾਡਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ, ਤੁਹਾਡਾ ਖ਼ਾਨਦਾਨ, ਸਾਡਾ ਘਰ?''
ਕਾਬਿਨ ਨੂੰ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਢੁਕਵਾਂ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੁਝਿਆ। ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਨੇ ਉਸਦੀ ਦੁਖਦੀ ਰਗ ਉੱਤੇ ਉਂਗਲ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਕਾਬਿਨ ਮੱਧ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰਖਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਵਰਿਸ਼ ਸਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ...ਸਰਤ?

ਸਰਤ ਲਾਪਤਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਗਵਾਹ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ਕਿ ਸਰਤ ਨੂੰ ਅਗਵਾਹ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਰਤ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ, ਕਦੀ ਵਾਪਸ ਨਾ ਆਉਣ ਵਾਸਤੇ...
ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਕੁਝ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਉਸਨੇ ਸਰਤ ਦੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਘਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਾਬਿਨ ਆਪਣੇ ਘਰ, ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪਰੀਵਤਰਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਤੇ ਲੋੜਵੰਦ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਨਸੀਬ ਹੋਏ, ਜਿਸਦੀ ਉਸਨੂੰ ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ।
''ਤੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏਂ? ਜਿਸਨੂੰ ਜੋ ਚਾਹੀਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਉਹ ਮਿਲੇਗਾ? ਪਰ ਕਿੱਥੋਂ? ਕੀ ਇਸ ਹਵਾ ਵਿਚੋਂ...? ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਚਮਤਕਾਰ ਨਾਲ?'' ਮੁਸਕਾਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
''ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਾਂਗੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਨੂੰ ਲੁੱਟ ਰਹੇ ਨੇ।''
''ਕੌਣ, ਕਿਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਰਿਹੈ? ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਲੁੱਟਦੇ-ਖਸੁਟਦੇ ਸਨ...ਕੀ ਹੁਣ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਲੁੱਟ ਰਹੇ ਨੇ?'' ਮੁਸਕਾਨ ਨੇ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਕਾਬਿਨ ਤਪ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਹੇਠ ਰੱਖੀ ਪਿਸਤੌਲ ਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਲੋਹੇ ਦਾ ਠੰਡਾ ਟੁਕੜਾ, ਬਿਲਕੁਲ ਯੱਖ ਸੀ, ਏਨਾ ਠੰਡਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੱਥ ਠਰਨ ਲੱਗਿਆ। ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਹੱਥ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆ।
ਕਾਬਿਨ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਕੋਈ ਅਲੋਚਨਾ ਜਾਂ ਧੋਖੇਬਾਜੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ। ਉਹ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਧੋਖੇਬਾਜਾਂ ਤੇ ਗੱਦਾਰਾਂ ਦੀ ਇਕੋ ਸਜ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ...ਸਜ਼ਾਏ ਮੌਤ! ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਫੇਰ ਅਗਵਾਹ ਕਰਕੇ ਲਿਆਉਣਾ ਤੇ ਇਕ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਦੇਣਾ ਹੀ ਤਕਰੀਬਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਫਿਰੌਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਰਕਮ ਬੰਦੂਕਾਂ ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਉਸ ਲਈ ਅਮੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾਹ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਵਾਂ ਜਾਂ ਅਨੋਖਾ ਨਹੀਂ ਹੈ...ਇੰਜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਸਰਤ ਦਾ ਅਗਵਾਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਗੱਦਾਰ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੰਜ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਇਕ ਅਮੀਰ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਅਗਵਾਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਫਿਰੌਤੀ ਦੀ ਰਕਮ ਅਦਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਰਤ ਵੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਗਿਰੋਹ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਮਝ ਲਿਆ।
ਤਨਜੀਮ ਨੂੰ ਗਵਾਹਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖਤਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਖਤਰਨਾਕ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਰਤ, ਕਾਬਿਨ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਉਪਰੋਂ ਆਏ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਰਤ ਲਈ ਸਜਾਏ ਮੌਤ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਾਬਿਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ। ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਕ ਮਿਥੇ ਗਏ ਸਮੇਂ ਤੇ ਦਿਨ...ਸਰਤ ਨੂੰ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਇਕ ਤਾਜ਼ਾ ਪੁੱਟੇ ਟੋਏ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ—ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਜਣੇ ਸਨ ਉਸ ਨਾਲ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰਤ ਦੇ ਐਨ ਬਰਾਬਰ ਖੜ੍ਹਾ ਆਦਮੀ ਭੈ ਨਾਲ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋਹੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇਣ ਦੀਆਂ ਦੁਹਾਈਆਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਰਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਉਸ ਵਿਚ ਏਨਾ ਖੁੱਭ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕਾਬਿਨ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੰਜ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਉੱਤੇ ਉਸ ਵੱਲ ਪਿਸਤੌਲ ਤਾਣੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ।
''ਕਾਬਿਨ ਤੂੰ? ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏਂ? ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੀ ਕੀ ਖ਼ਿਦਮਤ ਕਰੇਂਗਾ?'' ਸਰਤ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਸਿੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਾਬਿਨ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਤੇ ਐਨ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਿਸਤੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਠੰਡੀਆਂ ਨਾਲਾਂ ਨੇ ਦੋ ਗੋਲੀਆਂ ਉਗਲ ਦਿੱਤੀਆਂ।
ਕਾਬਿਨ ਉਸ ਮੁਸਕਾਨ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਹਨੇਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਜੁਗਨੂੰ ਵਰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਕਾਲੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਇਕ ਕਿਰਨ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕਦੀ ਹੈ ਕਦੀ ਇੱਥੇ, ਕਦੀ ਉੱਥੇ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਸਰਤ ਹਰ ਵੇਲੇ ਇਹੀ ਪੁੱਛਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦੀ ਕੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈਂ?
ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਗਰੁੱਪ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ...ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਫਿਰੌਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਫੀ ਮੋਟੀ ਰਕਮ ਸਾਫ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਸਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਨਵੀਂ ਪਛਾਣ ਤੇ ਇਕ ਨਵੇਕਲੇ ਇੱਜਤ-ਮਾਣ ਨਾਲ ਭੱਦਰ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਬਿਨ ਤੇ ਉਸ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਹੀ ਸਹਿਜ ਤੇ ਆਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ।
''ਕਾਬਿਨ ਇਕ ਵਾਰੀ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੈਂ ਨਾ! ਹੈ ਨਾ?'' ਉਸ ਮੁਸਕਾਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ''ਤੂੰ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਚਾ ਜੀ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸਿਆ, ਕਿਉਂ?''
ਕਾਬਿਨ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਰਤ ਦੇ ਘਰਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਲਾਪਤਾ ਹੋਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ਸਕੀ—ਤੇ ਇੱਥੇ ਸਰਤ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਲਈ ਫਿਰੌਤੀ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ—ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਲਿਖ ਕੇ ਫਾਈਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
''ਪਰ ਉਹ ਲੋਕ ਤੇਰੀ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਨੇ—ਹੈ ਨਾ?''
''ਹੂੰ,'' ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।
ਕਾਬਿਨ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਸਾਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਘਰਵਾਲੇ ਉਹ ਲਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਲੱਭਣ, ਮਾਂ-ਪਿਓ ਹੀ ਸਾਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਣ। ਚਾਚੇ ਤੇ ਭੂਆ-ਫੁੱਫੜ ਦੌੜ-ਦੌੜ ਕੇ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਸੰਭਾਲਣ। ਪਰ ਇੰਜ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਸਾਰੇ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨੇ ਪਏ। ਕੁੜੀ ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਨੇੜੇ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਾਂ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਭੱਜ-ਨੱਠ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਨਵੇਂ ਮਕਾਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਰਸਖ਼-ਰਸੂਖ਼ ਸਦਕਾ ਹਰੇਕ ਔਕੜ-ਅੜਿੱਕੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਜਲਦੀ ਹੀ ਨੇਫਰੇ ਚਾੜ੍ਹ ਲਏ ਸਨ। ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਇਹ ਮੁਸਕਾਨ ਹੀ ਇਕ ਅੜਿੱਕਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਪਿਤਾ ਇਸ ਮਾਰਬਲ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੋਂ ਤਿਲ੍ਹਕ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸਰਦ ਦੀ ਮੁਸਕਾਨ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦੇ ਖਾਨਦਾਨ ਬਾਰੇ ਉਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹੁਣ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰਿਹਾ।
''ਕਾਬਿਨ ਇੰਜ ਨਾ ਸੋਚੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਹੁਣ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ...'' ਸਟੇਰਿੰਗ ਵਹੀਲ ਉੱਤੇ ਪਕੜ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦਿਆਂ ਕਾਬਿਨ ਬਰੜਾਇਆ, ''ਚੁੱਪ ਬਦਮਾਸ਼...''
''ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਕੰਬ ਰਹੇ ਨੇ ਕਾਬਿਨ! ਤੈਨੂੰ ਚੇਤਾ ਏ ਤੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਹੈਂਲਡ ਉੱਤੇ ਰਬੜ ਦੇ ਮੁੱਠੇ ਚੜ੍ਹਵਾਏ ਹੋਏ ਸਨ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੰਬਦੇ ਹੁੰਦੇ—ਠੀਕ ਹੈ ਨਾ ਕਾਬਿਨ?''
ਕਾਬਿਨ ਉਦੋਂ ਆਪਣੀ ਨਵੀਂ ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨ ਕਾਰ ਵਿਚ ਸੀ। ਸੱਤ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਕਾਰ। ਉਸਦਾ ਸਕਿਉਰਟੀ ਗਾਰਡ ਪਿੱਛੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਤਣ ਕੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
''ਮੁਲਕ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਲਈ ਤੇਰਾ ਤੇ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਸੱਤ ਲੱਖ ਦੀ ਕਾਰ ਖਰੀਦਨਾ ਕਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ...ਹੈ ਨਾ?''
''ਚੁੱਪ ਰਹਿ, ਤੂੰ!'' ਕਾਬਿਨ ਲਗਭਗ ਚੀਕਿਆ।
''ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਕਿਹੈ ਜਨਾਬ ,'' ਗਾਰਡ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਝੁਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਪੁੱਛਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਸਾਫ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ 'ਚੁੱਪ ਰਹਿ, ਤੂੰ'। ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ।
''ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਂ ਲਗਭਗ ਦਸ ਲੱਖ ਦਾ ਖਰਚ ਹੋਇਆ ਹੋਣਾ ਏਂ—ਹੈ ਨਾ ਕਾਬਿਨ?'' ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸਟੇਰਿੰਗ ਸੰਭਾਲਿਆ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਉਸਦੀ ਪੈਂਟ ਦੀ ਪਿੱਛਲੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਏ ਪਸਤੌਲ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਲੋਹਾ ਏਨਾ ਠੰਡਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਠੰਡਕ ਉਂਗਲਾਂ ਨੇ ਅੰਦਰ ਤਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਕਾਬਿਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਮੁਸਕਾਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਿੰਨ੍ਹਿਆਂ ਤੇ ਝੱਟ ਟਰੈਗਰ ਨੱਪ ਦਿੱਤਾ।

ਸਕਿਉਰਟੀ ਗਾਰਡ ਦੇ ਸੱਟਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਜਦਕਿ ਗੱਡੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟ-ਭੱਗ ਗਈ ਸੀ...ਖ਼ਬਰ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟੇ ਸਨ।
ਗੋਲੀ ਦਰਅਸਲ ਕਾਬਿਨ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹ ਗਈ ਸੀ।
   ੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦
   ਬੇਦੀ ਡੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ, ਬਾਜਾ ਰੋਡ, ਜੈਤੋ-151202. ( ਪੰਜਾਬ )
   ਮੋਬਾਇਲ ਨੰ : 94177-30600.

ਮਹਾਂਭਾਰਤ…:: ਲੇਖਕ : ਮ. ਕ. ਮਹਿਤਾਬ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ :
ਮਹਾਂਭਾਰਤ…
ਲੇਖਕ : ਮ. ਕ. ਮਹਿਤਾਬ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਉਸਦਾ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਵਾਕ ਬੜਾ ਸੋਚ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਬੋਲਦੀ ਸੀ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਉਚਾਰਣ ਬੜਾ ਹੀ ਸ਼ੁੱਧ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਕਲਾਸ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਉਚਾਰਣ ਵੱਲ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੋਏ। ਉਹ ਬੜੀ ਖਾਲਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਸਭਿਆਚਰ ਦੀ ਮਿਠਾਸ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਰਤਾ ਠਰੰਮੇ ਨਾਲ, ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਗੱਲ ਸਿਰਫ ਏਨੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਤੇ ਸਬੱਬ ਨਾਲ ਜਿਹੜਾ ਫਲੈਟ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਖਾਲੀ ਪਿਆ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਚਾਬੀ ਮਾਲਕ-ਮਕਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ।
ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਖਾਲਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਗੱਲਬਾਤ ਬਦਲੇ ਉਸਨੂੰ ਚਾਹ ਪਿਆਈ ਤੇ ਏਸ ਚਾਹ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਸਜਾਵਟ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲੇ ਰੈਕ ਉਪਰ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਸ਼ਿਵ-ਮੂਰਤੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਅਤੇ ਨਮਕੀਨ ਕਾਜੂਆਂ ਆਦਿ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਏਨੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਮਕਾਨ ਦੀ ਚਾਬੀ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਲਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ਲਸਫੇ, ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚੀਨੀ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਤੇ ਪੁਰਾਤਨ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਿਸ ਭਰਪੂਰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸਣਾ ਹੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮਾਲਕ-ਮਕਾਨ ਦੀ ਇਹ ਖਾਸ ਹਦਾਇਤ ਸੀ ਕਿ ਮਕਾਨ ਦਾ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾਂ ਕਿਰਾਇਆ, ਪੇਸ਼ਗੀ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਚਾਬੀ ਫੜਾਈ ਜਾਵੇ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਦਾ ਇਹ ਸੁਆਦ ਦੂਸਰੇ ਦਿਨ ਆਰਥਕ ਪੀੜ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਗਿਆ, ਜਦੋਂ ਮਾਲਕ-ਮਕਾਨ ਨੇ ਆ ਕੇ ਚਾਬੀ ਮੰਗੀ ਤੇ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਪੇਸ਼ਗੀ ਕਿਰਾਇਆ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਦੇਣਾ ਪਿਆ।
ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਨਵੇਂ ਗੁਆਂਢੀ ਆ ਗਏ। ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਸਭਿਅ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ। ਕੁਝ ਕੀਮਤੀ ਸਾਮਾਨ ਤੇ ਕੁੱਲ ਚਾਰ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਇਕ ਮਰਦ! ਉਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਸੋਹਣੇ-ਸੁਨੱਖੇ ਤੇ ਸੁੰਦਰ-ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਜ਼ਰਾ ਪੱਕੀ ਉਮਰ ਦੀ ਸੀ, ਦੋ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ, ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਵਰੀ ਤੀਵੀਂ ਤੇ ਇਕ ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਾਂ ਕੁਆਰਾ!...ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਸਾਰੇ, ਸਾਮਾਨ ਤੇ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਏ ਸਨ।
ਚਲੋ ਜੀ! ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਕਲੇਸ਼ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ। ਸਭਿਅ ਤੇ ਸਾਊ ਬੰਦੇ ਜੋ ਆ ਗਏ ਨੇ। ਬੀਤੇ ਦੀ ਕੁਸੈਲ ਮੁੱਕ ਗਈ। ਕਿਹੋ ਜਿਹੋ ਮੂਰਖ ਤੇ ਉਜੱਡ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ! ਹਰ ਵੇਲੇ ਛਿੱਤਰੋ-ਛਿੱਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ...ਕਦੀ ਔਰਤਾਂ ਝਗੜ ਪਈਆਂ, ਕਦੀ ਨਿਆਣੇ ਲੜ ਪਏ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਮਰਦ ਵੀ ਬਾਹਾਂ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਲੜਣ-ਮਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਖਲੋਂਦੇ ਸਨ। ਤੇ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਕਹਿ ਬੈਠਦੇ, 'ਬਈ ਵਾਸਤਾ ਈ ਰੱਬ ਦਾ ਇਹ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਨਾ ਪਾਓ'...ਤਾਂ ਉਲਟਾ ਘਸੂੰਨ ਉਲਾਰਦਿਆਂ ਸਾਡੇ ਹੀ ਗਲ਼ ਪੈ ਜਾਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਝਗੜਾਲੂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਇਹ ਬੜੇ ਹੀ ਚੰਗੇ, ਸਾਊ ਤੇ ਚੁੱਪ ਕੀਤੇ ਬੰਦੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬੂਹੇ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਰਾ ਖੋਹਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਮਜ਼ਾਲ ਏ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਵਰਾਂਡਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏ। ਪਰ ਇਹ ਜਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵਧ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਵੀ ਰੜਕਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਕ-ਦੋਂਹ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਹਲੀ ਹੋ ਕੇ ਉਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਫੇਰ ਆਵੇਗੀ ਤੇ ਗੱਲਾਂ-ਬਾਤਾਂ ਨਾਲ ਦਿਲ ਪ੍ਰਚਾਵਾਂਗੇ। ਪਰ ਇਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਚੁੱਪ-ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾ ਰੱਖ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। 'ਬਈ ਕਮਾਲ ਦੇ ਬੰਦੇ ਨੇ! ਸਵੇਰੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਸਾਢੇ ਨੌਂ ਵਜੇ ਬੂਹੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਰਾ ਵੱਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਜੇ ਮੁੜਨੇ ਸ਼ੂਰੁ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਤਕ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਐਤਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ  ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਗੇ, ਪਰ ਇੰਜ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਰਤਾ ਅਵੇਰੇ ਉਠੇ ਸਨ। ਬੈੱਡ-ਟੀ ਦੀਆਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਖੜਕੀਆਂ, ਕੁਝ ਜਣੇ ਬਾਲਕੋਨੀ ਵਿਚ ਖਲੋ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਫੇਰ ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੇਜ਼ ਉਪਰ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਪਕਵਾਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਵਰਾਂਡਾ ਪਾਰ ਕਰ ਆਈ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਗੁਣਗੁਣਾਉਂਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ ਆਈਆਂ...ਤੇ ਇੰਜ ਮੈਂ ਸ਼ਾਮ ਤੱਕ ਉਡੀਕਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਕਿਤੇ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਦਿਸ ਪਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਾਂ...:
'ਮੈਡਮ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲ ਮੇਰੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।'
ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਰ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਘੰਟੀ ਦੇ ਬਟਨ ਉੱਤੇ ਉਂਗਲ ਜਾ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਬੂਹਾ ਖੁਲਾਅ ਕੇ ਮੈਂ ਬੜਾ ਹੀ ਪਛਤਾਇਆ ਸਾਂ। ਜੇ ਨਵੀਂ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਹੋਸਟਲਾਂ, ਹੋਟਲਾਂ ਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਵਾਂ-ਰੌਲੀ ਪਾਉਣਾ ਤੇ ਟਪੂੰ-ਟਪੂੰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤੇ ਘਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਬਰ ਵਰਗੀ ਚੁੱਪ ਵਰਤਾਈ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੂਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਖੜਕਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਜ-ਧਜ ਕੇ ਕਿਧਰੇ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਤ੍ਰਭਕ ਪਏ ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਨਮਸਕਾਰ ਬੁਲਾਈ। ਫੇਰ ਉਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਨੇ, ਜਿਹੜੀ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮਿਲਣ ਆਈ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਲੰਮੀ ਗੁੱਤ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਉਛਾਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ...:
'ਭਾਬੀ ਜੀ ਇਹ ਨੇ...ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ ਕਿ... ' ਤੇ  ਉਹ  ਟੁਣਕਵੀਂ ਜਿਹੀ ਹਾਸੀ ਹੱਸ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬੋਲੀ, 'ਓ, ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਾਂ ਈ ਭੁੱਲ ਗਿਆ...'
'ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਰੂਪ...'
ਹਾਂ, ਭਾਬੀ ਜੀ! ਇਹ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਰੂਪ ਜੀ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਸਦਕਾ ਈ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮਕਾਨ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ  ਮਿਲਿਆ ਏ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚਾਹ ਵਾਲੀਆਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਨੇ ਨਾ, ਉਹ ਬੜੀਆਂ ਈ ਕੀਮਤੀ ਨੇ। ਤੇ ਨਾਲੇ ਇਕ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਮੂਰਤੀ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਸਿਰ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਝੁਕ ਜਾਂਦਾ ਏ।...
...ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਰੂਪ ਜੀ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਰੇਣੂ ਭਾਬੀ ਜੀ ਨੇ। ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਉਂਜ ਹੈਨ ਕਾਨ੍ਹਪੂਰ ਦੇ।'
ਉਹ ਗੋਰੀ-ਚਿੱਟੀ, ਗੁਲਾਬ ਦੀ ਟਾਹਣੀ ਵਾਂਗਰ ਲਚਕਦੀ ਕੁੜੀ ਸੀ—ਮੋਟੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਲੀ; ਜਦੋਂ ਅੱਖਾਂ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰਾ ਮਕਾਨ ਹਿੱਲਣ-ਡੋਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੋਏ।
'ਤੇ ਇਹ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੰਮੀ, ਹਾਇਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ।' ਉਹ ਬੜੇ ਰੋਅਬ-ਦਾਅਬ ਵਾਲੀ ਤੀਵੀਂ ਸੀ।
ਉਸਦੀ ਉਮਰ ਭਾਵੇਂ ਚਾਲ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਸੀ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਸੁਚੱਜੇ ਬਣਾਅ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੇ ਢੰਗ ਤੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਨਾਲੋਂ ਬੜੀ ਘੱਟ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਮੇਕਅੱਪ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਵੀਹ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਚੂਹੇ-ਚਿੜੇ ਉਸਦੀ ਇਕ ਝਲਕ ਦੇਖ ਕੇ ਫੁੜਕ ਗਏ ਹੋਣੇ ਨੇ।
'ਤੇ ਅਹਿ ਐ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਅੰਜਲੀ! ਏਅਰ ਹੋਸਟੈੱਸ ਹੈ। ਤੇ ਨਾਲੇ ਸ਼ੌਸ਼ਿਆਲੋਜੀ ਦੀ ਐਮ.ਏ. ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਏ।'
ਉਹ ਕੁੜੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਬੂੰਦ; ਮਿਸ਼ਰੀ ਦੀ ਡਲੀ; ਗੁਲਾਬ ਦੀ ਪੱਤੀ; ਇਸ਼ਕ ਪੇਚੇ ਦੀ ਵੇਲ; ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਲਹਿਰ; ਮਿੰਨ੍ਹੀ-ਮਿੰਨ੍ਹੀ ਹਵਾ ਦਾ ਬੁੱਲ੍ਹਾ...! ਉਸਨੇ ਲਿਪਸਟਿਕ ਡਰੈਸਿੰਗ ਟੇਬਲ ਉਪਰ ਰੱਖ ਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਨਮਸਕਾਰ ਬੁਲਾਈ। ਫੇਰ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਫੜ੍ਹਕੇ, ਬੁਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਣਿਆਂ ਤੋਂ ਰਤਾ ਖਿੱਲਰੀ ਹੋਈ, ਲਿਪਸਟਿਕ ਠੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਹਾਏ ਕੇਡਾ ਨਖਰਾ ਸੀ! ਕਿਹੀਆਂ ਅਦਾਵਾਂ!!
'ਤੇ ਇਹ ਨੇ ਜੀ ਸਾਡੇ 'ਜੋਗੀ' ਭਾਈ ਸਾਹਬ...' ਮੁੰਡੇ  ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਘੂਰ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਬੋਲੀ, 'ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ, ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਯੋਗਰਾਜ ਜੀ। ਗੌਰਮਿੰਟ ਸਕਾਲਰਸ਼ਿਪ ਉੱਤੇ ਬਾਇਆਲੋਜ਼ੀ ਵਿਚ ਰਿਸਰਚ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ।'
ਇਹ ਸਰੂ ਜਿੱਡੇ ਕੱਦ ਦਾ ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ, ਪਰ ਸੰਗਾਲੂ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਇੰਜ ਨੀਵੀਂ ਪਾਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਮਾਈਕਰੋਸਕੋਪ ਉੱਤੇ ਅੱਖ ਲਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਆਦਿ ਹੋਏ ਤੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਕੀਕਤਾਂ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਮਿਲਾਉਂਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੀ ਨਾ ਰਹੀ ਹੋਏ।
'ਤੇ ਮੈਂ...ਯਾਨੀ ਕਿ  ਊਸ਼ਾ...'ਤੇ ਫੇਰ  ਉਹ ਸਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਵੱਟ ਠੀਕ ਕਰਦੀ ਹੋਈ, ਖਿੜਖਿੜ ਹੱਸ ਪਈ। ਹੋਰ ਬਹੁਤਾ ਜਾਨਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ।
ਸੱਚਮੁੱਚ ਸਭਿਅਤਾ ਤੇ ਜੰਗਲੀਪੁਣੇ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਆਸਮਾਨ ਜਿੰਨਾਂ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਇਕ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ ਕਿ ਗਾਲ੍ਹ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ  ਕਰਦੇ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹਣਾ ਪੈ ਜਾਏ ਤਾਂ ਬੂੜ-ਬੂੜ, ਚਿੜ-ਚਿੜ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠਿਆਂ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹਰੇਕ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਫੁੱਲ ਕਿਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਘਰ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰਤੀਬ ਸੀ, ਇਕ ਸਲੀਕਾ ਸੀ। ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਕੇਡੀਆਂ ਸੋਹਣੀਆਂ ਪੈਂਟਿਗਜ਼ ਲਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਊਸ਼ਾ ਦੱਸ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਉਹਦੀ ਮਾਂ, ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਤੇ ਕੁਝ ਉਸਦੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਦੀਆਂ ਕਲਾ ਕਿਰਤਾਂ ਹਨ।
'ਊਸ਼ਾ ਕੁਝ ਚਾਹ-ਸ਼ਾਹ ਵੀ ਬਣਾਅ ਲਿਆ...ਕਿ ਬੱਸ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਮਾਰਦੀ ਰਹੇਂਗੀ!' ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ।
'ਮੈਂ ਪਾਣੀ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਏ।' ਅੰਜਲੀ ਚਹਿਕੀ!
'ਅੰਜਲੀ ਪਿਆਲੀਆਂ ਉਹ ਕੱਢੀਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੂੰ ਫਰਾਂਸ ਤੋਂ ਲਿਆਈ ਸੈਂ। ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਬੜੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਪਿਆਲੀਆਂ ਨੇ।'
ਅਸੀਂ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ, ਖ਼ੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਚੁਸਕੀਆਂ ਲੈ ਰਹੇ ਸਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਟੰਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸ਼ਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਕੈਨਵਸ ਉੱਤੇ ਪਣ-ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਸੀ। ਆਹਮਣੇ ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਦੋ ਹਾਥੀ ਬੜੇ ਭਿਆਨਕ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਨੱਸੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ...ਜਿਵੇਂ ਬਸ ਭਿੜੇ ਕਿ ਭਿੜੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਿਸਮਾਂ ਦਾ ਤਣਾਅ, ਪੂਛ ਤੋਂ ਲੱਤਾਂ ਤਕ ਅਕੜਾਅ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੰਗ, ਸਭੋ ਕੁਝ ਭੇੜੂ ਰੁਚੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਸੀ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਦੋ ਕਾਲੇ ਪਹਾੜ ਹੁਣੇ ਟਕਰਾਅ ਪੈਣਗੇ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏਗੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੁਫੇਰੇ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਕੁਝ ਵੀ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ! ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਆਊਟ ਗਰਾਊਂਡ ਉਲੀਕਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ...ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ, ਰੁੰਡ-ਮੁੰਡ ਜਿਹੇ ਰੁੱਖ ਹੀ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਤਿੜਾਂ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ 'ਪ੍ਰਕਾਸ਼'। ਬੜੀ ਹੀ ਸੋਹਣੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ।
    'ਊਸ਼ਾ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦਿਆਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ...:
'ਸਰੂਪ ਜੀ! ਇਸ ਚੀਨੀ ਦਾ ਕਮਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਗਰਮ ਚਾਹ ਦਾ ਰੰਗ ਬਾਹਰੋਂ ਗੂੜ੍ਹਾ ਲਾਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਫੇਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਪਿੱਛੋਂ ਪੀਲਾ ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ ਤੇ ਫੇਰ ਹਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਵਾਹਵਾ ਠਰ ਜਾਣ 'ਤੇ ਚਾਹ ਦਾ ਰੰਗ ਨੀਲਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪਏਗਾ।'
'ਅੱਛਾ, ਚਲੋ ਫੇਰ ਆਪਾਂ ਚਾਹ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੇ...ਬੈਠ ਕੇ ਇਹਦੇ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ਰੰਗ ਈ ਦੇਖਦੇ ਆਂ।'
ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਊਸ਼ਾ ਤੇ ਅੰਜਲੀ ਬੜੀਆਂ ਹੱਸੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੰਮੀ ਗੁੱਟ ਉੱਤੇ ਵੱਝੀ ਘੜੀ ਤੋਂ ਟਾਈਮ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਛੇ ਵੱਜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਨਵੀਂ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿਚ  ਘੜੀ ਦੇਖਣਾ ਵੀ ਇਕ ਖਾਸ ਸੰਕੇਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਨੇ ਕਿਧਰੇ ਸਿਨੇਮਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਦੇਖਣ ਜਾਣਾ ਹੈ...ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਉਠ ਖਲੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।
ਤੇ ਮੈਂ ਨਮਸਤੇ ਬੁਲਾਅ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਹੇਠਾਂ ਇਕ ਟੈਕਸੀ ਰੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਣੇ ਉਸ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਧਰ ਚਲੇ ਗਏ...।
ਉਸ ਰਾਤ ਉਹ ਬੜੀ ਲੇਟ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਲਿਖਣ-ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਮੇਜ਼ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਇਹੀ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਸਭਿਅਤਾ ਹੈ ਕਿ ਆਦਮੀ ਸੋਚਦਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ ਤੇ ਕਰਦਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੀ ਹੈ! ਮੈਂ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਲੈਣ ਗਿਆ ਸਾਂ, ਪਰ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਚਾਹ ਦੀਆਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਿਖਾਉਂਣ ਵਿਚ ਹੀ ਉਲਝ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਆਦਿ ਯੁੱਗ ਹੀ ਚੰਗਾ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦਾ ਜੇ ਡਾਂਗ ਮਾਰਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਡਾਂਗ ਹੀ ਮਾਰਦਾ ਸੀ...ਬੁਰਸ਼ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਤਸਵੀਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਉਂਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ।
ਫੇਰ ਇਕ ਹਫ਼ਤਾ ਹੋਰ ਉਹੀ ਚੁੱਪ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਚਹਿਲ-ਪਹਿਲ...ਸਵੇਰੇ ਪਿਆਲੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ਣਕਾਰ, ਗੁਸਲਖਾਨੇ ਵਿਚ ਫ਼ਿਲਮੀ ਧੁਨਾਂ ਦੀ ਗੁਣਗੁਣਾਹਟ, ਪਕਵਾਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ, ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੇ-ਉਤਰਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦਾ ਖੜਾਕ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਸਵੇਰੇ ਬੂਹਾ ਖੋਹਲਣ ਤੇ ਭੀੜੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ...।
ਐਤਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਬੜੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਸੁੱਤੇ ਉੱਠੇ। ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਬੂਹੇ ਮੂਹਰੇ ਪਿਆ ਅਖ਼ਬਾਰ ਤੇ ਰਸਾਲਾ ਵੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਵੇਂ ਦੌਰ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ ਕਿ ਛੇ ਦਿਨ ਨਿੱਠ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰੋ ਤੇ ਸਤਵੇਂ ਦਿਨ ਰੱਜਵਾਂ ਆਰਾਮ...। ਸਾਰੀ ਦੁਪਹਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਗੁਜਾਰੀ, ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਏ ਤੇ ਬੂਹਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਇਕ ਮੁਲਾਜਮ ਬੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਇਹੋ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੀ ਬੜੀ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ ਹੈ। ਜੇ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁੰਡਾ ਖੜਕਾਵਾਂ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਉਹ ਸਭਿਅਤ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਅਸਭਿਅਤ ਹੀ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣ!
ਅਗਲੇ ਐਤਵਾਰ ਤਕ ਫੇਰ ਉਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੋਈਆਂ, ਉਹੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਉਹੀ ਪੈੜ ਚਾਪਾਂ—ਸੁੰਘਦਾ, ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ। ਬੂਹਾ ਸਵੇਰੇ ਸਾਢੇ ਨੌ ਵਜੇ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਜੇ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਨਿਚਰਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਤੇ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਆਸਾਧਾਰਨ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਨਾਸ਼ਤੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਾਲਕੋਨੀ ਦੇ ਹੇਠ ਆ ਕੇ ਰੁਕੀ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚੋਂ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਖੜਾਕ ਤੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਬੋਲਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆਉਂਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਝਗੜ ਰਿਹਾ ਹੋਏ!...ਤੇ ਇਹ ਝਗੜਾ ਲਗਭਗ ਦੋ ਘੰਟੇ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਚੁੱਪ ਵਰਤ ਗਈ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਊਸ਼ਾ ਇਕ ਮਰਦ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਹੇਠਾਂ ਆਈ ਤੇ ਉਹ ਦੋਹੇਂ ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ।
ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਊਸ਼ਾ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੀ ਦਿਸੀ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮੰਗਣ ਦਾ ਬੜਾ ਹੀ ਵਧੀਆ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਹੋਈ ਊਸ਼ਾ ਉਪਰ ਵਲ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਨਮਸਤੇ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਲਿਪਸਟਿਕ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੋਏ ਬੁੱਲ੍ਹ, ਫੁੱਲ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਖਿੜ ਗਏ, ਅੱਖਾਂ ਨਮਸਤੇ ਆਖ ਕੇ ਝੁਕ ਗਈਆਂ।
'ਕਿਧਰ ਹੋ ਆਏ! ਐਸ ਵੇਲੇ!! ' ਮੈਂ ਉਂਜ ਹੀ ਪੁੱਛ ਲਿਆ।
'ਬਸ, ਅਹਿ ਜ਼ਰਾ ਹੇਠ ਤਕ ਗਈ ਸਾਂ।'
'ਮੈਂ ਵੀ ਐਸ਼ਟਰੇ ਖਾਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਸਾਂ। ਆਓ, ਲੰਘ ਆਓ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਕਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਏ! ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਬੜੇ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ!'
'ਨਹੀਂ ਅਜਿਹੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਫੇਰ ਵੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਈ ਓ।' ਤੇ  ਉਹ ਸਾੜ੍ਹੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਠੀਕ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਸੋਫੇ ਉਤੇ ਬੈਠ ਗਈ।
'ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਓ, ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ!' ਉਹ ਮੇਰੀ ਖੁੱਲੀ ਹੋਈ ਕਿਤਾਬ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਬੋਲੀ।
'ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਇਰ ਆਡਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦੇ ਫਲਸਫੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਆਈ ਸੀ, ਉਹੀ ਦੇਖ ਰਿਹਾਂ...ਕਾਫ਼ੀ ਬਣਵਾਈ ਏ, ਤੂਸੀਂ ਵੀ ਇਕ ਪਿਆਲੀ ਲਓਗੇ ਨਾ...।'
'ਜਿਵੇਂ ਤੂਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ...' ਤੇ  ਉਹ ਰੈਕ ਵਿਚੋਂ ਗੈਟੇ ਦੀ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਚੁੱਕ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸਫ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਉਲਦਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹਦੇ ਬੁੱਲ ਖੁੱਲੇ ਤੇ ਬੋਲੀ, 'ਮੈਂ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਪੜ੍ਹਦੀ ਆਂ। ਇਸ ਪੱਖ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪਸੰਦ ਕਾਫੀ ਮਿਲਦੀ ਏ।'
'ਇਹ ਤਾਂ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਐ। ਹਾਂ, ਸੱਚ ਊਸ਼ਾ ਜੀ! ਗੁਸਤਾਖੀ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਨਾ। ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਜਾਤੀ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ...ਬੱਸ ਇਕ ਗੁਆਂਢੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾਂ, ਕਾਰ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਸੱਜਨ ਸਨ!'
'ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ!'
'ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ! ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਏਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਝਗੜ ਰਿਹਾ ਹੋਏ!'
ਹਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਠੀਕ ਏ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਇਕ ਫ਼ਰਮ ਦੇ ਮੈਨੇਜ਼ਰ ਨੇ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਮਿਲਣ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਝਗੜਾ ਕਰ ਬਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਕਿ ਇਕ ਵਹਿਮ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡੇ ਮੰਮੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮੰਮੀ ਸਰਵਿਸ ਛੱਡ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖਿਦਮਤ ਕਰਨ, ਪਰ ਮੰਮੀ ਡਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਹ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਗਲ਼ ਘੱਟ ਕੇ ਮਾਰ ਦਏਗਾ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਝਗੜਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਢੈਲੇ ਹੋ ਕੋ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।'
'ਤੁਹਾਡੇ ਭਾਈ ਸਾਹਬ...'
'ਕਿਹੜੇ!'
'ਕੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਵੀ ਨੇ!'
'ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਭਾਈ ਸਾਹਬ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜੀ ਵੀ ਨੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੜੀ ਪਸੰਦ ਆਈ ਸੀ।'
'ਉਹ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ!'
ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ। ਤੇਲ ਕੰਪਨੀ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਂਣਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਏ। ਰੇਣੂ ਭਾਬੀ ਜੀ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਵਾਇਆ ਹੀ ਸੀ ਨਾ, ਉਹ ਰਤਾ ਫਿਲਾਸਫ਼ਰਾਂ ਵਾਲੇ ਮਿਜਾਜ਼ ਦੇ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਕੇ ਰਹਿਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ।...ਤੇ ਸਾਡੇ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬੰਦੂਕ ਸਾਫ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਰੰਗ ਘੋਲਦੇ ਰਹਿਣ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਅ ਰਹੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਹ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਟਰੇ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜੇ ਰਹਿਣ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਛੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣ...ਪਰ ਰੇਣੂ ਭਾਬੀ ਜੀ ਨੇ ਸਹੂੰ ਖਾਧੀ ਹੋਈ ਏ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਪੀ.ਐੱਚ.ਡੀ. ਨਹੀਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ, ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣਾ;  ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਝਗੜਾ ਏਨਾ ਵਧ ਗਿਆ ਕਿ ਗੱਲ ਮਾਰ ਕੁਟਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਸਾਹਬ ਬਦਲੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਕੁਵੈਤ ਚਲੇ ਗਏ।'
'ਪਰ ਤੁਹਾਡਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਯੋਗਰਾਜ ਵੀ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ।'
ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਈ ਨਿਕੰਮਾਂ ਕਰ ਛੱਡਿਆ ਏ। ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਈ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਈ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਕਹੋ ਚਾਹ, ਤਾਂ ਕਹੇਗਾ, 'ਹਾਂ', ਰੋਟੀ, 'ਹਾਂ-ਰੋਟੀ', ਪਿਕਚਰ, 'ਹਾਂ'। ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਰਾਏ ਈ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਬਸ ਆਪਣੀ ਲਿਬਾਟਰੀ ਦਾ ਚਾਨਣ ਹੀ ਪਸੰਦ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੁੰਧਿਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਮਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਬਦਲ ਜਾਏਗਾ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਠੀਕ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਉਹੀ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਤੇ ਉਹੀ 'ਜੋਗੀ'! ਰਾਧਾ ਅੱਕ ਕੇ ਪੇਕੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਉਹ ਯੋਗੀ ਨਾਲ ਇਕ ਵੱਖਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਸਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ  ਯੋਗੀ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਏਨੀ ਘਾਟ ਹੈ ਕਿ ਡਰਦਾ ਹੈ 'ਕਿਤੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਇੱਲ੍ਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੈ ਜਾਏਗੀ'।'
'ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਵੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਾਸਤੇ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਓ।'
'ਮੈਂ ਇਕ ਵਿਆਹੀ ਵਰੀ ਕੁੜੀ ਆਂ। ਨੌਕਰੀ ਵੀ ਕਰਦੀ ਆਂ। ਦੋ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਹਾਇਰ ਐਜੁਕੇਸ਼ਨ ਲਈ ਕੈਨੇਡਾ ਗਏ ਸਨ...ਮੁੜ ਆਉਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਏ। ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹੋ ਨੁਕਸ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਮੈਥੋਂ ਵੱਧ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਚਿਹਰਾ ਤੇ ਜਿਸਮ ਪਸੰਦ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕੈਨੇਡਾ ਚਲੀ ਜਾਵਾਂ...ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਲਗਦਾ ਏ, ਜੇ ਕਿਤੇ ਦੁਸ਼ਿਅੰਤ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕੁੰਤਲਾ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ...ਫੇਰ ਕੀ ਬਣੇਗਾ! ਇਹੋ ਸੋਚ ਸੋਚ ਕੇ ਝੁਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਆਂ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਅ ਤਾਂ ਰਹੇ ਆਂ, ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਤੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛਾ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾਅ ਸਕਦੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਦਰਦ ਦੀ ਹੀ ਦਾਰੂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਲਈ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਆਂ!'
'ਕੱਲ੍ਹ ਰਾਤੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਬੋਲਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ!'
'ਹਾਂ, ਅੰਜਲੀ ਦਾ ਮੰਮੀ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਇਕ ਹਵਾਬਾਜ਼ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਏ, ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਸੋ ਅਸੀਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਮਿਲ ਕੇ ਜੋ ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ ਵਿਚ ਵੇਖ-ਪਰਖ ਸਕਦੇ ਆਂ,  ਉਹ 'ਕੱਲੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੀ। ਅੰਜਲੀ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪਿਆਰਾ ਖਿਡੌਣਾ ਏ ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਖਿਡੌਣੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਨਹੀਂ ਤੋੜ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਹਵਾਬਾਜ਼ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ...। ਅੱਛਾ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਰੂਪ ਜੀ ਅੱਜ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਬੜੀਆਂ ਈ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਨੇ, ਹੁਣ ਆਗਿਆ ਦੇਵੋ। ਮਾਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਪਈ ਕਰਦੀ ਹੋਏਗੀ।'
ਉਹ ਆਪਣੀ ਲੰਮੀ ਗੁੱਤ ਦੀ ਪਰਾਂਦੀ ਨਾਲ ਖੇਡਦੀ, ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮੁਸਕੁਰਾਉਂਦੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੋਹਲ ਕੇ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ।
ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਫੇਰ ਉਹੀ ਚੁੱਪ ਪੱਸਰ ਗਈ ਹੈ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ 'ਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਂ' ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਚੁੱਪ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਛਿੜਿਆਂ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਹਾਥੀ ਭਿੜ ਰਹੇ ਹਨ...ਅੰਗਿਆਰ ਕਿਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉਹਨਾਂ ਅੰਗਿਆਰਾਂ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਭਕਾ-ਭੱਕ ਮੱਚਣ ਲੱਗ ਪਏਗਾ।
ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਦੋ ਹਾਥੀ ਟਕਰਾਅ ਰਹੇ ਹਨ; ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸੌ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਮਿੱਧੇ-ਮਰੂੰਡੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।  --- --- ---
***

…ਤੇ ਮੈਂ ਖੰਘਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ…:: ਲੇਖਕ : ਸ਼ਰਵਨ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ:
…ਤੇ ਮੈਂ ਖੰਘਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ…
ਲੇਖਕ : ਸ਼ਰਵਨ ਕੁਮਾਰ ਵਰਮਾ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਮੈਂ ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਟੀਚਰ ਹਾਂ–ਵਾਇਆ ਬਠਿੰਡਾ ਬੀ.ਏ. ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਾਲੇਜ ਦਾ ਟੀਚਰ—ਜਿਹੜਾ ਟੀਚਰ ਨਾਲੋਂ ਫਟੀਚਰ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਪੜਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਰਾਫ਼ਤ ਦਾ ਏਨਾ ਭਾਰੀ ਬੁਰਕਾ ਪਾਈ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ, ਆਪੁ ਸਾਹਘੁਟ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ ਹਾਂ; ਲਾਸ਼ ਢੋਂਦਾ ਫਿਰ ਰਿਹਾਂ–ਨਾ ਦਫ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾਂ, ਨਾ ਸਾੜ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।
ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਡਾਕਟਰ ਦੋਸਤ ਤੋਂ ਖਾਂਸੀ ਦੀ ਦੁਆਈ ਲੈਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਨਬਜ਼ ਜਾਂ ਛਾਤੀ ਵੇਖਣ ਦੇ ਬਜਾਏ ਸਿੱਧਾ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮੇਰੀ ਕਮੀਜ਼ ਦਾ ਪਾਟਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਲਰ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਏ। ਮੈਂ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ (ਇੰਜ ਮੁਸਕੁਰਾਉਣਾ ਮੈਨੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਸੋਹਬਤ ਵਿਚੋਂ ਆਇਆ ਏ।) ਕਿਹਾ–“ਪੱਛਮੀਂ ਸਭਿਅਤਾ ਨੇ ਕੁੜਤੇ ਨੂੰ ਕਾਲਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਮੁੜ ਪੂਰਬੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾਂ। ਇਸ ਖਾਤਰ ਮੈਂ ਜਾਨ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਲਾ ਦਿਆਂਗਾ, ਤੂੰ ਦਵਾਈ ਦੱਸ।”
“ਤੇਰੀ ਖਾਂਸੀ ਕਿਸੇ ਮਿਕਸਚਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗੀ।”
“ਤੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਘੋਟ ਕੇ ਪੀ ਜਾਵਾਂ?”
“ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ–” ਉਹ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੂੰ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਬੜੀ ਦੂਰ ਏਂ, ਇਹੋ ਤੇਰੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਖਰਾਬੀ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਏਂ।”
ਉਸਦੀ ਰਾਏ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਦੀਆਂ ਉਹ ਵੀਹ ਕੁੜੀਆਂ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ HOUSE ON FIRE ਵਰਗੇ ਲੇਖ ਲਿਖਵਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਰਟਵਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੀਲਾ ਯਾਦ ਆਈ ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਕੁਆਟਰ ਨੰਬਰ 9 ਵਿਚ, ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਉਸਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸ਼ੈਲੋ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਉਸੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਣ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਏ ਪਰ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸੇ ਬੁਰਕੇ ਹੇਠ ਨੱਪ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਸ਼ਾਮ ਅੰਗੀਠੀ ਬਾਲਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਗਲੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦੇਂਦੀ ਏ, ਜਿਸਦਾ ਕੌੜਾ ਧੂੰਆਂ ਕਿਸੇ ਜ਼ਿੱਦੀ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਧੁਸ ਦੇ-ਕੇ ਵੜ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਪਹਿਲੋਂ ਪਹਿਲ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਵੀ ਪਿਆਰ ਦਾ ਹੀ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਕਈ ਦਿਨ ਬੀਤ ਗਏ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਅੰਗੀਠੀ ਸੁਗਲਗਾਉਣ ਖਾਤਰ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਏ, ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਉਸ ਤਬਕੇ ਵਿਚ ਪਿਆਰ-ਵਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ—ਅੰਗੀਠੀ ਸੁਲਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਖਾਣਾ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਸਿੱਧੀ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਜਦੋਂ ਰੱਸੀ ਤੋਂ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਉਹ, ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਸਹੇਲੀ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਏ ਜਾਂ ਚਟਖ਼ਾਰੇ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਗੋਲਗੱਪੇ ਖਾਂਦੀ ਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੜ੍ਹਾ ਆਪਣੇ 'ਬੁਰਕੇ' ਦੀ ਓਟ ਵਿਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਸ਼ੈਲੋ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ। ਜਿਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਮੂਡ ਭਾਰੂ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਮੈਂ ਸ਼ੇਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਨਹਾਉਂਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਵਾਲ ਖਿੱਲਰੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਸਿਗਰੇਟ ਫੂਕ-ਫੂਕ ਕੇ ਉਂਗਲਾਂ ਪੀਲੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ—ਪਰ ਸ਼ੈਲੋ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਸਦੇ ਨਿੱਤ ਕਰਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਚਾਟ ਖਾਂਦੀ ਏ, ਉਵੇਂ ਗੁਆਂਢਣ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਹਿੜਹਿੜ ਕਰਦੀ ਏ ਤੇ ਰੇਡੀਓ ਸੀਲੋਨ ਤੋਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਗੀਤ ਸੁਣਦੀ ਏ। ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਇਸ਼ਕ ਤਾਂ ਮੈਂ, ਮਲਿਕਾ ਅਲਿਜਾ ਬੇਥ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕੱਲੋ ਧੋਬਨ ਤੀਕ, ਹਰੇਕ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।
ਸ਼ੈਲੋ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀ ਏ ਤਾਂ ਛੱਲੋ ਮੰਗਤੀ ਵੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਘੁਸੜ ਆਉਂਦੀ ਏ, ਜਿਹੜੀ ਕਾਲੇਜ ਦੇ ਗੇਟ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਦੀ ਏ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਛੱਲੋ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਏ। ਮੰਗਤੀ ਏ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਔਰਤ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨਾ ਹਰੇਕ ਔਰਤ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਵਾਕ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਰਸ ਘੋਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਦੂਜੇ ਪਲ ਮੈਨੂੰ ਘੁਟਨ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਏ। ਛੱਲੋ ਵੀ ਕੋਈ ਕੁੜੀ ਏ, ਉਹ ਤਾਂ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਕੰਧ ਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਆਪਣਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਲਾ ਸਕਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਸਲਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਅਦਾਅ ਤੋਂ ਬੜਾ ਈ ਤੰਗ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਹ ਏ ਕਿ ਬਾਅਜ਼ ਈ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਏ! ਮੁੰਨਾ ਲਾਲ ਪਨਵਾੜੀ, ਨੰਦੂ ਸਾਈਕਲ ਮਿਸਤਰੀ, ਗੇਂਦਾ ਮਾਲੀ, ਯੂਸਫ ਚਪੜਾਸੀ ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਾਹੀ, ਹਰੇਕ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਉਸਦੇ ਮੈਲੇ ਪੀਲੇ ਦੰਦ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਗਲਮੇਂ ਦੇ ਬਟਨ ਕਦੀ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਉਸਦਾ ਬੱਚਾ ਛਾਤੀ ਨੂੰ ਚੰਬੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ ਜਾਂ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਹੱਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬੜਾ ਘੱਟ ਰੋਂਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਏ। ਛੱਲੋ ਦੇ ਸਰੀਰ 'ਤੇ ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਬਸ ਬੁੱਕ ਪੋਸਟ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ—“ਓਇ ਬਾਊ ਜੀ, ਹੁਣ ਕਿਸ ਤੋਂ ਕੀ ਲਕੋਵਾਂ!” ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਆ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ। ਮੁੰਨਾ ਪਨਵਾੜੀ ਦੱਸਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਜਨਮ ਤੋਂ ਮੰਗਤੀ ਏ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਵੀ ਭੀਖ ਮੰਗਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਰਾਤ ਏਸੇ ਫੁੱਟਪਾਥ ਉੱਤੇ ਠੰਡ ਨਾਲ ਆਕੜ ਕੇ ਮਰ ਗਈ। ਉਦੋਂ ਛੱਲੋ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਕੰਬਖ਼ਤ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀ ਸ਼ੌਕੀਨ ਏਂ—ਬੀੜੀਆਂ ਪੀਂਦੀ ਏ, ਜਰਦਾ ਲਾਉਂਦੀ ਏ, ਕੋਈ ਤਾੜੀ ਪਿਆ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਪੀ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਉਸਦਾ ਨਾਂਅ ਵੀ ਸ਼ੀਲੋ ਈ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਵਿਗੜ ਕੇ ਛੱਲੋ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਪੱਖੋ ਚੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਅਨਾੜੀ ਦੀ ਪੈਂਟਿੰਗ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਏ। ਬਜਾਏ ਲੰਮੀ ਹੋਣ ਦੇ ਲੱਕ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਫੈਲ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ। ਮੰਨਾ ਰਾਮ ਕਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਏ—“ਉਹ ਬੜੀ ਬੇਸ਼ਰਮ ਤੇ ਬਦਤਮੀਜ਼ ਹੈ ਜੀ।”
ਸ਼ੈਲੋ ਤੇ ਛੱਲੋ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਏ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਸਭਿਅਤ, ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਤੇ ਮਿਲਣਸਾਰ ਏ। ਖ਼ੂਸਸੂਰਤ ਵੀ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਮੇਕਅੱਪ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੁਛ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖਦੀ ਏ ਕਿ ਨਜ਼ਰ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਨਾ ਠਹਿਰ ਕੇ, ਉਸਦੇ ਜਿਸਮ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਏ ਨਾਂਅ ਉਸਦਾ ਵੀ ਸ਼ੀਲਾ ਈ ਏ। ਪਰ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸ਼ੈਲੀ ਅਖਵਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਏ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ—ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸੌ ਰੁਪਏ ਮਹੀਨਾ ਦੇਂਦੀ ਏ। ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਚਾਰ ਮੀਲ ਦੂਰ ਉਹ ਇਕ ਮਾਡਰਨ ਕਾਲੌਨੀ ਦੇ ਬੜੇ ਹੀ ਠਾਠਦਾਰ, ਸੁੰਦਰ ਬੰਗਲੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਦੋ ਕੁੱਤਿਆਂ, ਤੋਤੇ, ਸਿਆਮੀ ਬਿੱਲੀ ਤੇ ਮੰਮੀ-ਡੈਡੀ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਬੰਗਲੇ ਦਾ ਨਾਂਅ 'ਸਕਾਈ ਲਾਰਕ' ਏ। ਉਹ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋਸਤ ਬਣਾਉਣਾ ਚੰਗਾ ਸਮਝਦੀ ਏ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੀ ਏ ਕਿ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਉਹ ਬੀ.ਏ. ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਰਹੀ ਏ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ। ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਏ।
ਇਕ ਸ਼ਾਮ ਮੈਂ 'ਸਕਾਈ ਲਾਰਕ' ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ੈਲੀ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਲਾਨ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਛਤਰੀ ਦੀ ਛਾਂ ਹੇਠ ਬੈਠੀ ਆਪਣੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਰਿੱਝ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਟੀਮ ਕੁਝ ਵੱਧ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਇੰਜ ਦਬੋਚਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਜ਼ ਚਿੜੀ ਨੂੰ ਦਬੋਚਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਚੁੰਮ ਲਏ। ਸ਼ੈਲੇ ਖਿੜਖਿੜ ਕਰਕੇ ਹੱਸ ਪਈ; ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕੰਧ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਲੱਚਰ ਜਿਹਾ ਪੋਸਟਰ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਸਨੂੰ AFFAIR ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਹੱਸਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਉਸ ਕਿਹਾ...:
“ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਰ ਚੱਲੋ, ਮੈਂ ਆਈ।”
ਮੈਂ ਠੰਡੇ, ਆਰਾਮਦਾਈ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜੇਬ ਕੱਟੀ ਗਈ ਏ। ਆਮ ਦਿਨਾਂ ਵਾਂਗ ਸ਼ਬਰਤ ਆਇਆ, ਫੇਰ ਬਿੱਲੀ ਆਈ, ਫੇਰ ਸ਼ੈਲੀ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਰਮਾਏਗੀ, ਪਰ ਉਹ ਇੰਜ ਆ ਬੈਠੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸ਼ਰਮਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਇੰਜ ਵੇਖਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਵਿਚਾਰਾ ਗਰੀਬ ਭੂਚਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਖਸਤਾ ਹਾਲਤ ਮਕਾਨ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਏ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਤਰੇੜਾਂ ਪੈ ਗਈਆਂ ਹੋਣ। ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਧਿਆਨ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ, ਮੈਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉੱਥੇ ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸੁੰਦਰ ਫੁੱਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਬਦਤਮੀਜ਼ ਨੇ ਤੋੜ ਲਿਆ ਏ। ਉਸਦਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਨੇ ਕਿਹਾ ਏ ਕਿ ਔਰਤ ਕੱਪੜੇ ਤਨ ਢਕਣ ਲਈ ਪਾਉਂਦੀ ਏ—ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇਹ ਕਥਨ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟਾ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ; ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀ।
“ਕੈਨੀ ਬੜਾ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਦੀ ਉਸਦੀ ਕਜ਼ਨ ਬੰਬਈਓਂ ਆਈ ਏ, ਉਹ ਐਗਰੈਸਿਵ ਹੋ ਗਿਆ ਏ; ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਸਮੇਤ ਤਲਾਅ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਏ—ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਮੀਲ ਦੂਰ ਛੱਡ ਆਵਾਂਗੀ, ਮਜ਼ਾ ਆ ਜਾਏਗਾ।”
ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਕਮਰੇ ਦੀ ਹਰੇਕ ਸ਼ੈ ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆਈ—ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ, ਮੈਂ ਵੀ ਤੇ ਸਿਆਮੀ ਬਿੱਲੀ ਵੀ; ਜਿਹੜੀ ਬੈਠੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇਕਟੱਕ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਿੱਲੀਆਂ ਨਾਲ ਚਿੜ ਏ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਲੜਦੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਡਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਜਦੋਂ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਆਪਣੀ ਥਾਵੇਂ ਠਹਿਰ ਗਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ...:
“ਤੂੰ ਬਿੱਲੀ ਕਿਉਂ ਪਾਲੀ ਹੋਈ ਏ?”
“ਬਸ, ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਏ।” ਤੇ ਬਿੱਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਸੁਭਾਅ ਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ ਉਹ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਰਹੀ ਏ। ਅਚਾਨਕ ਮੈਂ ਡਰ ਗਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਬਿੱਲੀ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਝਪਟੀ ਸੀ। ਇਹ ਮੇਰਾ ਵਹਿਮ ਸੀ, ਬਿੱਲੀ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸ਼ਾਂਤ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸ਼ੈਲੀ ਮੁਸਕੁਰਾ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਕੀ ਹੋਇਆ?”
“ਕੁਛ ਨਹੀਂ...”
“ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਅਜੀਬ ਆਦਮੀ ਓ! ਅੱਛਾ ਮੈਂ ਹੁਣ ਬਿੱਲੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੀ।” ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ। ਕੈਨੀ, ਜਿੰਮੀ, ਰੋਸ਼ੀ, ਅਜੀਬ ਆਦਮੀ ਤੇ ਬੇਅਰਥੇ ਜਿਹੇ ਨਾਂਅ ਸਨ; ਕਦੀ ਲੱਗਦਾ ਇਹ ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਨਾਂਅ ਏ, ਕਦੀ ਲੱਗਦਾ ਕਿਸੇ ਰੇਸ ਦੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਕਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਾਡਲ ਦਾ। ਯਕਦਮ ਉਸਨੇ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਤੋਰ ਲਿਆ—ਹੁਣ ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਰਲਗਡ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੁਆਏ-ਫਰੈਂਡ, ਕੁੱਤੇ, ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਡਲ, ਪਹਾੜ, ਸ਼ਹਿਰ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਸਹੇਲੀਆਂ, ਫਰੈਂਡ; ਸਭੋ ਕੁਝ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਇੰਜ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਬੇਕਾਰ ਕੀਤਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਮੁੜ ਪਿਘਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਹ ਸਭ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਰਹੀ, ਉਸਨੂੰ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਮਜ਼ਾ ਲੈ ਰਹੀ ਏ। ਮੇਰੀ ਹੋਂਦ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਉਸ ਸਫੇਦ ਪਰਦੇ ਵਰਗੀ ਏ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਏ।
ਮੈਂ ਉਠ ਕੇ ਆਉਣ ਹੀ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਸਦੀ ਖਾਸ ਨੌਕਰਾਣੀ ਨੇ ਆ ਕੇ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ...:
“ਬੀਬੀ ਜੀ, ਮੋਨਾ ਬੀਬੀ ਨੇ ਜ਼ਹਿਰ ਖਾ ਲਿਆ...”
ਮੈਂ ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਸ਼ੈਲੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਯਕਦਮ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਈ। ਉਸਨੂੰ ਉਦਾਸ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਕੁੜੀ ਵੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਪਲ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰੀ ਰਹੀ, ਫੇਰ ਉਹ ਬੋਲੀ...:
“ਮੋਨਾ ਮੇਰੀ ਸਹੇਲੀ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਇਹ ਤੀਜੀ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਏ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਇੰਜ ਜਾਨ ਦੇਂਦਾ ਏ, ਮੇਰਾ ਮੂਡ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਮਰਨਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ।” ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ, ਫੇਰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ—“ਉਸ ਨੇ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ?” ਫੇਰ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਲੱਗੀ—“ਮੋਨਾ ਨੂੰ ਉਂਜ ਕੋਈ ਗ਼ਮ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਸੁੱਤੀ ਉਠਦੀ। ਨਾਸ਼ਤਾ ਬਾਹਰ ਕਰਦੀ, ਲੰਚ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਦੇ ਨਾਲ ਲੈਂਦੀ—ਮੈਟਨੀ ਸ਼ੌ ਦੇਖਦੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਲੱਬ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਡਿਨਰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਆਉਂਦੀ। ਉਸਦਾ ਸੋਸ਼ਲ ਸਰਕਲ ਬੜਾ ਵਾਈਡ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਪਿੱਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਉਦਾਸ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ—ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਲੋੜ ਜਾਂ ਪੈਸੇ ਦੀ ਤੰਗੀ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ, ਉਂਜ ਈ। ਕਹਿੰਦੀ, 'ਕੁਛ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਇੰਜ ਲੱਗਦੈ, ਜਿਵੇਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਤੇਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ।' ਉਸਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ ਜੁਲਣਾ ਵੀ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੈਕਸ ਉਸ ਲਈ ਕੋਈ ਟੈਬੂ, ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਓਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਚਾਰਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਵੀ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ ਕਿ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਵਿਚ ਹੁਣ ਮੋਨਾ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਅਕਸਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਦੇਰ ਤਕ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬੈਠੀ ਰਹਿੰਦੀ—ਸਿਗਰੇਟ ਵੀ ਪੀਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਕੁਛ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਬੈਠੀ ਕੰਧਾਂ ਵਲ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੈਂ ਏਧਰ ਉਧਰ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਆ ਜਾਂਦੀ—ਇਕ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਗੁਸਲਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈ। ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ਮੈਨੂੰ ਨਹਾਉਂਦਿਆਂ ਦੇਖੇਗੀ। ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਅੱਕ ਗਈ ਏ। ਉਹ ਕਲੱਬ, ਸਿਨੇਮਾ, ਹੋਟਲ, ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਦੋਸਤ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦੌੜਦੀ ਹੋਈ ਲੰਮੀ ਸੜਕ, ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੌਣ ਲਈ ਬਰੋਮਾਈਡ, ਦਿਨੇ ਵਿਟਾਮਿਨ, ਕੋਈ ਦੋਸਤ, ਬਿਸਤਰਾ ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਲੰਮਾ ਸੁੰਨਾਪਣ, ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਤਿੱਖਾ ਅਹਿਸਾਸ। ਉਸਦਾ ਦੋਸਤ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ, ਤੇ ਉਹ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਪਈ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਸਦੀ ਨੌਕਰਾਣੀ ਦੱਸਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕਦੀ ਪਈ ਪਈ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਏ, ਕਦੀ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਣ—ਇਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ—ਸ਼ੈਲੀ ਇੱਥੇ ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬੇਅਰਥ ਤੇ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਏ।”
ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਫੇਰ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰ ਗਈ ਸੀ। ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ ਸਿਰ ਕੁਰਸੀ ਦੀ ਢੋਅ ਨਾਲ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਬਿੱਲੀ ਨੇ ਵੀ ਸਿਰ ਪੰਜਿਆਂ 'ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਸਮਾਂ ਥਾਵੇਂ ਰੁਕ ਗਿਆ ਏ। ਫੇਰ ਉਹ ਯਕਦਮ ਉਠ ਖੜੀ ਹੋਈ—
“ਚੱਲੋ, ਮੇਰਾ ਜੀਅ ਘਬਰਾ ਰਿਹੈ...।”
ਅਸੀਂ ਉਸਦੀ ਕਾਰ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਡਰਾਈਵ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਬੇਕਾਰ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹਾਂ। ਆਖ਼ਰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਉਹ ਡਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤੇ—
“ਕੀ ਬਕਵਾਸ ਏ, ਲੋੜ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਭਦਾ।” ਉਸਨੇ ਕਾਫੀ ਸਿਪ ਕੀਤੀ—“ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰੋ...”
ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਠੀ ਸੀ, ਨਾ ਕਾਰ। ਕੁੱਤੇ ਸਨ, ਨਾ ਬਿੱਲੀ। ਮੈਂ ਕੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ! ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਕਲਰਕ ਸਨ ਜਾਂ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ। ਉਹ ਖਿਝ ਕੇ ਉਠ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਸਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ਦੇਖੀ। ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਉਹ ਉੱਖੜੀ-ਪੁੱਖੜੀ ਜਿਹੀ ਰਹੀ। ਹਾਲ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜਿੰਮੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਚਲੀ ਗਈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲੇਟ ਗਿਆ।
ਮੈਂ ਹੁਣ ਵੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਮੋਨਾ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੀ ਏ। ਜਿੰਮੀ ਤੇ ਕੈਨੀ ਨੂੰ ਵੀ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਡੈਨੀ ਨੇ ਲੈ ਲਈ ਏ, ਜਿਹੜਾ ਸਿੱਕਮ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਏ ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਏ। ਸ਼ੈਲੋ ਸਵੇਰੇ-ਸ਼ਾਮ ਅੰਗੀਠੀ ਬਾਲਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਗਲੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦੇਂਦੀ ਏ ਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਲੈਟਰ ਜਾਂ ਐੱਸੇ ਲਿਖਵਾਉਣ ਲਈ ਕਹਿ ਦੇਂਦੀ ਏ। ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਮੇਰੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀਆਂ। ਇਹ ਕੰਮ ਮੈਂ ਸ਼ੈਲੋ ਦੀ ਮਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਹੜੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਕੱਪੜਾ ਸਿਊਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਛੈਲੋ, ਹਰ ਸਵੇਰ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕਰਦੀ ਏ।  ਉਸਦਾ ਗਲਮਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮੁੰਨਾ ਪਨਵਾੜੀ ਉਸਨੂੰ ਤਮਾਕੂ ਵਾਲਾ ਪਾਨ ਇਸ ਸ਼ਰਤ 'ਤੇ ਦੇਂਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅੱਖ ਮਾਰੇ। ਉਹ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦੇਂਦੀ ਏ। ਨੰਦੂ ਬੱਚੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਪੁੱਛਦਾ ਏ...:
“ਇਹ ਕੀਹਦਾ ਐ?”
“ਏਸੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਲਾ।”
“ਸਾਡਾ ਨੰਬਰ ਕਦੋਂ ਲਾਉਣੈ...?”
“ਪਹਿਲਾਂ ਤੇਰੇ ਪਿਓ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆ।”
ਇਸ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪੈਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਨੰਦੂ ਛਿੱਥਾ-ਜਿਹਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਸ਼ੈਲੋ ਜਦੋਂ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣ ਆਉਂਦੀ ਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ, ਦਿਲ ਦਾ ਹਾਲ ਕਹਿ ਦਿਆਂ। ਮੈਂ ਕਿੰਨੇ ਹੀ ਖ਼ਤ ਲਿਖ-ਲਿਖ ਕੇ ਪਾੜੇ ਨੇ। ਦਰਅਸਲ ਮੈਨੂੰ ਇਹੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਕਿ ਖ਼ਤ ਕਿਸ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇ! ਲੈ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਸ਼ੈਲੋ ਰਹਿ ਗਈ ਏ ਜਿਹੜੀ ਨਾ ਕੁਝ ਸਮਝਦੀ ਏ, ਨਾ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਏ। ਛੈਲੋ ਹੋਈ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਘਰ। ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਿ ਉਸਦੇ ਮਕਾਨ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੜੀ ਉੱਚਾਈ 'ਤੇ ਹੈ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਹ ਪੌੜੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਉਹ ਪੌੜੀ ਕੈਨੀ, ਜਿੰਮੀ ਤੇ ਰੋਸ਼ੀ ਕੋਲ ਏ ਜਿਹੜੇ ਉਸਨੂੰ ਲੰਮੀਆਂ ਚੌੜੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਲਈ ਫਿਰਦੇ ਨੇ। ਸ਼ੈਲੋ ਕੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਹੀ ਪਰ ਉੱਥੇ ਮਘਦੀ ਹੋਈ ਅੰਗੀਠੀ ਤੇ ਠੰਡੀ ਯੱਖ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ੈਆਂ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ...:
“ਸ਼ੈਲੋ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਬਾਹਰ ਮਿਲੀਏ...”
“ਧੁੱਪੇ 'ਚ ਮੇਰੀ ਤਬੀਅਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ।”
“ਕਿਸੇ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਬੈਠਾਂਗੇ।”
“ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ?”
ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਅਚਾਨਕ ਉਸਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਹੋਈ ਆ ਗਈ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਐੱਚ.ਜੀ. ਵੈਲਜ਼ ਦੇ ਪਾਈ ਕਰਾਫਟ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਆਦਮੀ ਇੰਜ ਭਾਰਹੀਣ ਕਿੰਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ!
ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਸ ਵਿਚ ਮਿਲ ਪਈ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਕੰਨ 'ਚ ਕਿਹਾ...:
“ਆ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਘੁੰਮੀਏਂ।”
“ਮੈਂ ਅੰਗੀਠੀ ਲਾਉਣੀ ਏਂ।”
“ਸਿਰਫ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਲਈ, ਕਾਫੀ ਪੀਆਂਗੇ।”
“ਕਾਫੀ ਪੀ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।”
“ਤੂੰ ਕਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਗੀ?”
“ਜਦੋਂ ਗਿੱਦੜ ਜਾਂ ਕੁੱਤੇ ਰੋਂਦੇ ਨੇ, ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਏ।”
“ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਿਲਕੁਲ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।”
“ਤੁਸੀਂ ਦੁੱਧ 'ਚ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਪਾ ਕੇ ਪੀਆ ਕਰੋ।”
ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਏ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਇਹ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਹੈ—ਇਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਮੁਹੱਬਤ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਦੋ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਇਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹੀ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਮੁਹੱਬਤ ਇਕ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਚੀਜ਼ ਏ। ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਛੈਲੋ ਵਲ ਪਰਤ ਗਿਆ—ਕਿੰਨੀ ਮਹਾਨ ਔਰਤ ਏ। ਨਾ ਅੰਗੀਠੀ ਬਾਲਦੀ ਏ, ਨਾ ਕਲੱਬ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਉਸਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇਹ ਦੀ ਹਵਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਏਂ।...ਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਸਕਾਈ ਲਾਰਕ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਫੈਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਅਫੈਅਰ।
ਸ਼ੈਲੋ ਨੂੰ ਮੈਂ HOUSE ON FIRE ਦਾ ਐਸੇ ਲਿਖਵਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸ਼ੈਲੀ ਨੇ MY BEST FRIEND ਦਾ ਲੇਖ ਲਿਖ ਲਿਆ ਏ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਕੁੱਤੇ ਟਾਇਗਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਏ। ਛੈਲੋ ਕਦੀ ਸਲਾਮ ਕਰਦੀ ਏ, ਕਦੀ ਅੱਖ ਮਾਰਦੀ ਏ—ਤੇ ਮੈਂ ਖੰਘਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ।  
*** *** ***

ਅੰਤਰ...:: ਲੇਖਕ : ਨਿਰਮਲ ਵਰਮਾ

ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ :
ਅੰਤਰ...
ਲੇਖਕ : ਨਿਰਮਲ ਵਰਮਾ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ


ਬੱਸ ਵਿਚੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਉਹ ਬਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਚੌਰਾਹੇ 'ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਟਾਊਨ ਹਾਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਸੀ—ਲੰਮੀ ਤੇ ਡਰਾਵਨੀ ਜਿਹੀ। ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਲੰਮੀਆਂ, ਮੈਲੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਧੁੱਪ ਹੋਰ ਵੀ ਮੈਲੀ ਦਿਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਹਟ ਕੇ ਕੁਝ ਦੁਕਾਨਾਂ ਸਨ—ਇਕ ਪੱਬ, ਇਕ ਨਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਦੋ ਜਨਰਲ ਸਟੋਰ। ਅੱਗੇ ਛੋਟਾ-ਜਿਹਾ ਸਕਵੇਅਰ ਸੀ।
“ਆਖ਼ਰੀ ਬੱਸ ਕਿੰਨੇ ਵਜੇ ਜਾਏਗੀ?” ਉਸਨੇ ਉਸੇ ਬੱਸ ਦੇ ਕੰਡਕਟਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਆਇਆ ਸੀ।
“ਦਸ ਵਜੇ...” ਕੰਡਕਟਰ ਨੇ ਚਲਵੀਂ-ਜਿਹੀ ਨਿਗਾਹ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਓਵਰ ਕੋਟ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਬੀਅਰ ਕੱਢ ਲਈ।
ਉਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਆਇਆ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਿਆ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਪਰਾਗ ਤੋਂ ਦੂਰ, ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ, ਜਾਂਦਾ ਸੀ—ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਇਕੋ-ਜਿਹੇ ਹੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਟਾਊਨ ਹਾਲ, ਚਰਚ ਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਕਵੇਅਰ ਤੇ ਇਕ ਖ਼ਾਲੀ-ਜਿਹਾ ਉਨੀਂਦਾਪਨ।
ਹਵਾ ਠੰਢੀ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਈ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਅੱਗੇ ਵਧ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਡਫਲ ਬੈਗ ਵਿਚੋਂ ਮਫ਼ਲਰ ਕੱਢ ਲਿਆ। ਦਸਤਾਨੇ ਉਸਦੇ ਕੋਟ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਸਨ। ਉਹ ਅਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਸਲੀਪਿੰਗ ਕਿਟ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਰਾਤ ਦੀ ਬੱਸ ਨਾ ਫੜ੍ਹ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਸੌਂ ਜਾਏਗਾ ਉਹ। ਉਸਨੂੰ ਹੋਟਲ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬਾਹਰ ਸੌਣਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ—ਜੇ ਠੰਢ ਬਹੁਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਜਦੋਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਮੋਰਾਵੀਆ ਗਈ ਸੀ, ਤਦ ਵੀ ਉਹ ਬਾਹਰ ਸੁੱਤੇ ਸਨ। ਇਕੋ ਸਲੀਪਿੰਗ ਕਿਟ ਵਿਚ। ਉਹ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਮੋਰਾਵੀਆ ਘੁੰਮ ਲਏ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਸੌਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਗਈ ਸੀ। ਹੋਟਲ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬੀਅਰ 'ਤੇ ਖ਼ਰਚ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
ਉਹ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਕ ਪਿਛਲੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਮਫ਼ਲਰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਲ਼ੇ ਤੇ ਕੰਨਾਂ ਦੁਆਲੇ ਲਪੇਟ ਲਿਆ। ਠੰਢ ਕਾਫੀ ਹੈ—ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ—ਪਰ ਉਹ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸ਼ਾਇਦ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਲਈ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹ ਬੜਾ ਡਰ ਗਈ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗੀ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ...ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ। ਹੁਣ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੈ—ਉਸਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
ਉਹ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਕ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਟੋਰ ਸਾਹਵੇਂ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ, ਸ਼ੋ ਵਿੰਡੋ ਵਿਚ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ, ਫੇਰ ਕੁਝ ਸੋਚ ਕੇ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਆਇਆ।
ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ 'ਸੈਲਫ ਸਰਵਿਸ' ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਾਊਂਟਰ ਹੇਠੋਂ ਇਕ ਟੋਕਰੀ ਕੱਢ ਲਈ। ਦੋਵੀਂ ਪਾਸੀਂ ਲੰਮੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਟੀਨ ਤੇ ਡੱਬੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਤਾਜੇ ਫਲ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦੇ। ਉਸਨੇ ਆੜੂ ਤੇ ਅਨਾਨਾਸ ਦੇ ਦੋ ਟਿਨ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚ ਰੱਖ ਲਏ। ਅੱਧਾ ਕਿੱਲੋ 'ਸਲਾਮੀ' ਤੇ ਫਰੈਂਚ ਪਨੀਰ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਟਿੱਕੀਆਂ ਵੀ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਵਾ ਲਈਆਂ। ਉਸਨੂੰ 'ਫਰੈਂਚ ਚੀਜ਼' ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਬੜਾ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕਦੀ ਉਹ ਉਸਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੌਂਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਕ ਚੂਹੇ ਵਾਂਗ ਉਸਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਕੁਤਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।
ਸਟੋਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਮੁੜ ਕੇ 'ਲੀਪਾ' ਦਾ ਇਕ ਪੈਕੇਟ ਖ਼ਰੀਦ ਲਿਆ। ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਸਿਗਰਟ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ—ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ।
ਸਾਰਾ ਸਾਮਾਨ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਡਫਲ ਬੈਗ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ। ਸਟੋਰ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਸ-ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਸਮਾਂ ਕਾਫੀ ਹੈ—ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ। ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ—ਪਰ ਉਹ ਇਕ ਛੋਟੀ ਬੀਅਰ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੈ। ਸਕਵੇਅਰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪੱਬ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਉਹ ਬੈਠਿਆ ਨਹੀਂ। ਬਾਰ ਦੇ ਕਾਊਂਟਰ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ।
“ਇਕ ਛੋਟੀ ਬੀਅਰ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਬਾਰਮੈਨ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆਂ ਇਕ ਮਗ ਬੀਅਰ-ਨਲ ਹੇਠ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਮਗ ਵਿਚ ਝੱਗ ਉਪਰ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਬਾਹਰ ਤਿਲ੍ਹਕਣ ਲੱਗੀ, ਉਦੋਂ ਉਸਨੇ ਟੂਟੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਮੈਲੇ ਤੌਲੀਏ ਨਾਲ ਮਗ ਸਾਫ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
ਉਸਨੇ ਮਗ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਾਇਆ। ਬੀਅਰ ਕੁਸੈਲੀ ਤੇ ਗੁਣਗੁਣੀ-ਜਿਹੀ ਸੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਬੁਰੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ। ਬਾਰਮੈਨ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸਾਸੇਜ਼ ਕੱਢ ਕੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਪੱਕੀ ਉਮਰ ਦਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਥਰੂ ਤੈਰ ਰਹੇ ਸਨ।
“ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਓ, ਹਸਪਤਾਲ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਐ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਬਾਰਮੈਨ ਨੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇਖਿਆ, ਫੇਰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸਦੀ ਸਲੀਪਿੰਗ ਕਿਟ ਉੱਤੇ ਅਟਕ ਗਈਆਂ—“ਪਰਾਗ ਤੋਂ ਆਏ ਓ ਕਿ...?”
ਉਸਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਅ ਦਿੱਤਾ।
ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਸ਼ੱਕੀ-ਜਿਹੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ।
“ਟਾਊਨ ਹਾਲ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਹੱਥ...ਸਮਿੱਟਰੀ ਤੋਂ ਜ਼ਰਾ ਅੱਗੇ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਕੀ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਏ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਸਨੇ ਅੱਧੀ ਕੁਤਰੀ ਹੋਈ ਸਾਸੇਜ ਨੂੰ ਅਸ਼ਲੀਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਪਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ—“ਇਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ...” ਉਸਨੇ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ।
ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ, ਤਿੰਨ ਕਰਾਊਨ ਦਾ ਨੀਲਾ ਨੋਟ ਕਾਊਂਟਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਬਕਾਇਆ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤਿਆਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ।
ਬਾਹਰ ਬਸੰਤ ਦਾ ਚਮਕੀਲਾਪਨ ਸੀ...ਓਹੋ-ਜਿਹਾ ਬੋਝਲ ਨਹੀਂ, ਜਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ...ਇਕ ਹਲਕਾ ਧੁੰਦਲਾ-ਜਿਹਾ ਚਾਨਣ, ਜਿਹੜਾ ਲੰਮੀ ਸਰਦੀ ਪਿੱਛੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਦਸ ਮਿੰਟ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਓਨੀ ਘਬਰਾਹਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿੰਨੀ ਬੱਸ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੀਅਰ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੂੰ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਕਵੇਅਰ ਛੱਡਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਵਾ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਦੂਰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਟ੍ਰੈਕਟਰ ਦੀ ਘੁਰ-ਘੁਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੱਖੀਆਂ ਦੀ ਭਿਣਭਿਣਾਹਟ ਵਾਂਗ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
ਸਮਿਟਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਸਿਗਰਟ ਲਾਈ, ਫੇਰ ਡਫਲ ਬੈਗ ਨੂੰ ਇਕ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਦੂਜੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਲਮਕਾਅ ਲਿਆ। ਸਮਿਟਰੀ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਬਰਵਾ ਦੇ ਰੁੱਖ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਡੁੱਬਦੀ ਹੋਈ ਧੁੰਪ ਵਿਚ ਝਿਲਮਿਲਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਕੱਚੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਪਿਘਣ ਨਾਲ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਦਲਦਲ ਜਿਹੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਮੋਟਰਾਂ-ਲਾਰੀਆਂ ਤੇ ਟਰਕਾਂ ਦੇ ਟੈਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਪੈਂਟ ਦੇ ਪਹੁੰਚੇ ਚੜ੍ਹਾ ਲਏ—ਉਸਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਖੁਸ਼ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰ ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਹ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਪਰਾਗ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵੇਲੇ ਉਸਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦੋ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਰਹੇਗੀ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਪਰਾਗ ਆਵੇਗੀ, ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ।
ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਗੇਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਛੋਟੀ-ਜਿਹੀ ਪਹਾੜੀ ਉਪਰ ਉਸਦੀ ਇਮਾਰਤ ਕਿਸੇ ਕਾਲਜ ਹੋਸਟਲ ਵਰਗੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ—ਓਨੀ ਹੀ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਤੇ ਨਿਰਦੋਸ਼। ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਜਿਹੜਾ ਕੰਬਦਾ ਹੋਇਆ ਨੰਗਾਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਵਿਚ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਪੈਂਟ ਦੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤੇ ਤੇ ਮੋੜ ਲਏ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਅੰਦਰ ਵੜ ਆਇਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਲੰਮਾਂ ਕਾਰੀਡੋਰ ਸੀ। ਵਿਚ ਵਿਚ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਗੁਲਦਸਤੇ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਕਾਰੀਡੋਰ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਦੀ ਟੇਢੀ ਛਾਂ, ਜਾਂਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ, ਵਿਛੀ ਹੋਈ ਸੀ।
ਪੌੜੀਆਂ ਕੋਲ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਡੈਕਸ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਉਪਰ ਰਿਸੈਪਸ਼ਨ ਦਾ ਸਾਈਨ ਬੋਰਡ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਔਰਤ ਨਰਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਉਹ ਕੁਝ ਝਿਜਕਦਾ ਹੋਇਆ ਡੈਕਸ ਵੱਲ ਵਧ ਗਿਆ।
ਨਰਸ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ।
“ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਓ?”
ਉਸਨੇ ਨਾਂਅ ਦੱਸਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਨਰਸ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਨਰਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਤੱਸਲੀ-ਜਿਹੀ ਹੋਈ।
ਉਸਨੇ ਡੈਕਸ ਦੀ ਦਰਾਜ਼ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਲਿਸਟ ਕੱਢੀ।
“ਮੈਟਰਨਿਟੀ ਵਾਰਡ ਵਿਚ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਹ ਇਕ ਛਿਣ ਲਈ ਛਿਛੋਪੰਜ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ, ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਮੱਥੇ ਦਾ ਪਸੀਨਾ ਪੂੰਝਿਆ।
“ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਆਂ। ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਲਿਸਟ ਵਿਚ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਓ?” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਿਸਟ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਮੈਟਰਨਿਟੀ ਵਾਰਡ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਂ ਨਹੀਂ।” ਨਰਸ ਨੇ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਗਾਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ।
“ਉਹ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨਹੀਂ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ, ਅਜੇ ਤਕ ਅਸੀਂ ਵਿਆਹੇ ਨਹੀਂ ਆਂ...।” ਉਸਨੇ ਡੇਸਪੇਰਟ ਹੋ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਅਰਥਹੀਣ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਮੂਰਖਤਾ ਭਰਪੂਰ ਵੀ।
ਨਰਸ ਨੇ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਰੁੱਖੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਪਿੱਛੇ ਸਮੇਟ ਲਏ।
“ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਖਿਝ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਠਰਿਆ ਜਿਹਾ ਤੌਲਖ਼ਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਡੈਕਸ ਵਿਚੋਂ ਦੂਜੀ ਲਿਸਟ ਕੱਢ ਲਈ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਨਾਂਅ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।
“ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ, ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਸਰਜੀਕਲ ਵਾਰਡ।” ਉਸਨੇ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਈ।
ਉਹ ਗੇਲਰੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜੁਪਾਨੋ (ਲੰਮੀ ਸਕਰਟ) ਵਿਚ ਬਿਸਤਰਿਆਂ 'ਤੇ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਰੱਸੀਆਂ 'ਤੇ ਨਾਈਲਾਨ ਦੀਆਂ ਜੁਰਾਬਾਂ, ਬ੍ਰੇਸਿਅਰ ਤੇ ਅੰਡਰ ਵੀਅਰ ਸੁੱਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਵਾ ਵਿਚ ਇਕ ਖੱਟੀ, ਗਿਲਗਿਲੀ ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਅਕਸਰ ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਦੇਹਾਂ ਜਾਂ ਕੱਪੜਿਆਂ 'ਚੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਹੇ ਦੀ ਰੇਲਿੰਗ ਨਾਲ, ਰੇਤ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਲਾਲ ਨੀਲੀਆਂ ਬਾਲਟੀਆਂ ਲਟਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ-ਸ਼ਾਇਦ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ; ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ।
ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਰਜੀਕਲ ਵਾਰਡ ਵੱਲ ਮੁੜਿਆ, ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਿਆ। ਇਕ ਲੰਮੇ ਕਦ ਦਾ ਸਿਹਤਮੰਦ ਆਦਮੀ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਲੰਮਾਂ ਸਫ਼ੇਦ ਕੋਟ ਤੇ ਪਾਜਾਮਾ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਇੱਥੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
“ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਏਂ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਨਾਂਅ ਦੱਸਿਆ।
“ਅੱਛਾ...ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਏਥੇ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਪਏਗਾ।” ਉਸਨੇ ਅੰਗੂਠੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਸਲੀਪਿੰਗ ਕਿਟ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ।
ਉਸਨੇ ਸਲੀਪਿੰਗ ਕਿਟ ਪਿੱਠ ਤੋਂ ਲਾਹ ਕੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ।
“ਇਸ ਵਿਚ ਕੀ ਏ?” ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਡਫਲ ਬੈਗ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ।
ਉਸਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਬੈਗ ਲਾਹ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਬੈਗ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਡੱਬਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਹੱਸ ਪਿਆ।
“ਸੋ...ਯੂ ਆਰ ਦਿ ਮੈਨ।” ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਛੱਡ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕਿਹਾ।
“ਕੀ ਮਤਲਬ?”
“ਕੁਛ ਨਹੀਂ...” ਉਹ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ 'ਤੇ ਉਤਰ ਆਇਆ ਸੀ।
“ਬੈੱਡ ਨੰਬਰ 17...ਸਿਰਫ਼ ਅੱਧਾ ਘੰਟਾ। ਉਹ ਅਜੇ ਖਾਸੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਏ।” ਉਸਨੇ ਰੁੱਖੇ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹਾ—“ਤੁਸੀਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਸਕਦੇ ਓ।”
ਪਰ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਤੁਰੰਤ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਤਕ ਡਫਰ ਬੈਗ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਫੜੀ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ।
ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਇਕ ਖ਼ਾਲੀ ਵਹੀਲ-ਚੇਅਰ ਪਈ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਡਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਿਊਬੀਕਲ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੇ ਪਰਦੇ ਲਟਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਰੇਕ ਕਿਊਬੀਕਲ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਮੱਧਮ ਜਿਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਟਿਮਟਿਮਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਸਟਰੇਚਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੁਝ ਰੂੰ ਤੇ ਗੰਦੀ ਪੱਟੀ—ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਨਰਸ ਕਾਹਲ ਵਿਚ ਚੁੱਕਣਾ ਭੁੱਲ ਗਈ ਸੀ।
ਉਹ ਅੰਦਰ ਆ ਗਿਆ। ਸਲੀਪਿੰਗ ਕਿਟ ਲਾਹੁਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਤਾਰਾਂ ਨੰਬਰ ਦੇ ਅੱਗੇ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਦਰ ਠੋਸ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ...ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ।
ਪਹਿਲੇ ਛਿਣ ਉਸਨੂੰ ਉਹ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ।
ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਬਿਸਤਰਾਸੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਮਤਲ ਤੇ ਸਫ਼ੇਦ। ਉਪਰ ਦੋ ਲੰਮੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਫ਼ੇਦ ਸਨ। ਇਹ ਪਤਾ ਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਹਾਣਾ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਹੈ। ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੋਈ ਉਤਾਰ ਚੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ ਛਿਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ, ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਹੈ।
ਉਹ ਖ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚਾਦਰ ਵਿਚੋਂ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਬਾਹਰ ਆਇਆ, ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ। ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ, ਫੇਰ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਪਸਰ ਗਈ। ਉਹ ਪਛਾਣ ਗਈ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਟੂਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਦੁੱਧ ਦਾ ਭਰਿਆ ਇਕ ਕੱਪ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਪੀਤਾ ਨਹੀਂ?” ਉਸਨੇ ਝੁਕ ਕੇ ਕਿਹਾ।
“ਬਾਅਦ ਵਿਚ...ਇਸਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਰੱਖ ਦਿਓ।”
ਉਸਨੇ ਸਟੂਲ ਬਿਸਤਰੇ ਕੇ ਕੋਲ ਖਿਸਕਾ ਲਿਆ।
“ਕਦੋਂ ਆਏ?”
“ਹੁਣੇ, ਕੁਛ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ...”
ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਜਾਮਨੀ ਰੰਗ ਦੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਲਿਪਸਟਿਕ ਦੀ ਲਾਈਨ ਟੁੱਟ ਗਈ ਸੀ।
“ਕਦ ਹੋਇਆ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਸਵੇਰੇ...। ਆਪਣਾ ਕੋਟ ਲਾਹ ਦਿਓ।” ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਕੋਟ ਤੇ ਡਫਲ ਬੈਗ ਲਾਹ ਕੇ ਸਟੂਲ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਖਿੜਕੀ ਬੰਦ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਉਸਦਾ ਸੂਟਕੇਸ ਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਉਹ ਪਰਾਗ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਿਆਈ ਸੀ।
“ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਨਹੀਂ...ਉਹਨਾਂ ਕਲੋਰੋਫਾਰਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਛ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਕੁਛ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣਾ...ਤੂੰ ਮੰਨਦੀ ਨਹੀਂ ਸੈਂ।” ਉਸਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ।
“ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਉਣ ਲਈ ਮਨ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਸੀ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ...ਪਰ ਹੁਣ ਮੈਂ ਏਥੇ ਆਂ।”
ਉਹ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਝੁਕ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਭੂਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆਂ...ਫੇਰ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ। ਕਮਰੇ ਦੀ ਗਰਮੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਬਿਲਕੁਲ ਠੰਢਾ ਸੀ। ਉਹ ਚੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਸਿਰਹਾਣੇ ਤੇ ਸਿਰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖੀ ਲੇਟੀ ਰਹੀ।
“ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਖ਼ਸ਼ ਓਂ?” ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੜੀ ਧੀਮੀ ਸੀ।
“ਆਪਾਂ ਦੋਵੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਾਂ” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਹਾਂ...ਪਰ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਓ?”
“ਤੂੰ ਜਾਣਦੀ ਏਂ...ਇਹੀ ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਠੀਕ ਸੀ...ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ।”
ਚਾਦਰ ਉਸਦੀ ਛਾਤੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਖਿਸਕ ਆਈ। ਉਸਨੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਨਾਈਟ ਸ਼ਰਟ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਫੁੱਲ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸਦੀ ਦੇਹ ਵਿਚ ਮਿੱਠਾ-ਜਿਹਾ ਤਣਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੁਭ ਰਹੇ ਸਨ।
“ਇਹ ਕੀ ਏ?” ਉਸਨੇ ਡਫਲ ਬੈਗ ਵਲ ਦੇਖਿਆ।
“ਕੁਛ ਨਹੀਂ...। ਮੈਂ ਕੁਛ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇੱਥੋਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈਆਂ ਸਨ।” ਉਹ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਬੈਗ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖਣ ਲੱਗਾ—ਆੜੂ ਤੇ ਅਨਾਨਾਸ ਦੇ ਟਿਨ, ਸਲਾਮੀ, ਫਰੇਂਚ ਪਨੀਰ, ਲੀਪਾ ਦਾ ਪੈਕੇਟ।
“ਤੂੰ ਇਕ ਪਨੀਰ ਹੁਣੇ ਲਵੇਂਗੀ?”
“ਨਹੀਂ...ਬਾਅਦ ਵਿਚ।” ਉਹ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ।
“ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਤੈਨੂੰ ਖਾਣ ਪੀਣ ਵੱਲੋਂ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਓਥੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ?”
“ਨਹੀਂ...ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਏਂ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਕ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਲੇਟੀ ਰਹੀ। ਉਸਦੇ ਵਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਛੋਟੇ ਸਨ...ਸਿਰਹਾਣੇ ਨਾਲ ਰਗੜੀਂਦੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਵੀ ਚਿਪਕ ਗਏ ਸਨ। ਪਿੱਛਲੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲੀ ਸ਼ੇਡ ਵਿਚ ਰੰਗਵਾ ਲਿਆ ਸੀ—ਸਿਰਫ ਉਸਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ। ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤੇ ਚੰਗੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੇ। ਫੇਰ ਉਹ ਫੇਰ ਹੌਲ- ਹੌਲੀ ਭੂਰੇ ਹੋ ਚੱਲੇ ਸਨ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਹੁਣ ਵੀ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਕਾਲਾ ਸ਼ੇਡ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
“ਤੈਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਏ?” ਉਸਨੇ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ। “ਨਹੀਂ...” ਉਸਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਫੇਰ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਚਾਦਰ ਹੇਠ ਘਸੀਟ ਲਿਆ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੇਟ 'ਤੇ ਲੈ ਗਈ।
“ਕੁਛ ਫਰਕ ਲੱਗਦਾ ਏ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਉਸਦੇ ਨੰਗੇ, ਗਰਮ ਪੇਟ 'ਤੇ ਪਿਆ ਰਿਹਾ।
“ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ?”
“ਨਹੀਂ।” ਉਹ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਹੱਸ ਪਈ। “ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਹਲਕਾ-ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ।” ਉਸਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ...ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੁੱਖੀ ਲਿਪਸਟਿਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਚਮਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚ ਲਿਆ।
“ਤੈਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਬੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਹਲਕਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਕੁਛ ਕਿਹਾ ਸੀ?”
“ਨਹੀਂ...ਪਰ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਏਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ।”
“ਤੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਏ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਹਲਕਾ-ਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਏ।”
“ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਜਲਦੀ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ...ਪਰ ਤੂੰ ਟਾਲਦੀ ਰਹੀ।”
“ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਗੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਠੀਕ ਕਹਿੰਦੇ ਓਂ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ।
“ਤੁਸੀਂ ਬੁਰਾ ਮੰਨ ਗਏ?” ਉਹ ਕੁਹਣੀ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ।
“ਨਹੀਂ...ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।” ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਪਲੋਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ।
“ਦੋਖੋ...ਹੁਣ ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ—“ਹੁਣ ਮੈਂ ਠੀਕ ਆਂ।”
“ਪਰ ਤੂੰ ਹੁਣ ਵੀ ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਏਂ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੀ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਉਸਦੇ ਕੋਟ ਦੇ ਬਟਨ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ।
“ਤੁਸੀਂ ਸਵੈਟਰ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਅੱਜ ਬਹੁਤੀ ਸਰਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਕ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਵਿਚਕਾਰ ਨਰਸ ਆਈ ਸੀ। ਉਹ ਬਲੌਂਡ ਸੀ ਤੇ ਦੇਖਣ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਖ਼ੁਸ਼ਮਿਜਾਜ਼ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਫੇਰ ਬਿਸਤਰੇ ਕੋਲ ਆ ਗਈ।
“ਤੈਨੂੰ ਅਜੇ ਇੰਜ ਨਹੀ ਬੈਠਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।” ਨਰਸ ਨੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਸਿਰਹਾਣੇ 'ਤੇ ਟਿਕਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਦੇਖਿਆ।
“ਇਸ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤਾ ਸਟ੍ਰੇਨ ਪਾਉਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।”
“ਮੈਂ ਕੁਛ ਦੇਰ ਵਿਚ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂਗਾ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
ਨਰਸ ਨੇ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਵੱਲ ਮੁੜੀ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ—“ਤੁਹਾਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਹਲਕਾ-ਜਿਹਾ ਮਜ਼ਾਕ ਸੀ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹ ਰੁਕ ਗਈ।
“ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਰੂੰ ਕਾਫੀ ਹੈ ਨਾ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹਾਂ, ਧੰਨਵਾਦ ਸਿਸਟਰ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਨਰਸ ਬਾਹਰ ਚਲੀ ਗਈ।
“ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਰਾ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮ ਜਾਓ।” ਉਸਨੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਸਿਰਹਾਣੇ ਹੇਠੋਂ ਕੁਝ ਕੱਢ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਜਾਣਾ...” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਨਹੀਂ, ਇਸਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ। ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਭੂਆਂ ਲਓ।”
ਉਹ ਪਿੱਛੇ ਕੰਧ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਉਸਨੂੰ ਬੜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆਂ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਉਸਦੇ ਬਿਸਤਰੇ 'ਚੋਂ ਉਠ ਕੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਕੰਧ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸਕਰਟ ਦੀ ਸਰਸਰਾਹਟ ਸੁਣਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।
“ਬੱਸ...ਠੀਕ ਏ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
ਉਸਨੇ ਸਟੂਲ ਮੋੜ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਕੋਲ ਸਰਕਾ ਲਿਆ। ਹਵਾ ਵਿਚ ਹਲਕੀ-ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਲੋਰੋਫਾਰਮ ਦੀ ਗੰਧ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੱਖਰੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਚਾਨਕ ਪਲੰਘ ਹੇਠ ਚਿਲਮਚੀ 'ਤੇ ਜਾ ਪਈਆਂ...ਉਸ ਵਿਚ ਖ਼ੂਨ ਵਿਚ ਰੰਗੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਖ਼ੂਨ ਉਸਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਿਆ।
“ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਹੁਣ ਵੀ...” ਉਹ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਰੁਕ ਗਿਆ।
“ਨਹੀਂ...ਹੁਣ ਬੜਾ ਘੱਟ ਆ ਰਿਹਾ ਏ।”
ਉਸਨੇ ਝੁਕ ਕੇ ਚਿਲਮਚੀ ਨੂੰ ਪਲੰਘ ਹੇਠ ਖਿਸਕਾ ਦਿੱਤਾ।
“ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਿਗਰਟ ਹੈ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਉਹ ਲੇਟ ਗਈ।
ਉਸਨੇ ਲੀਪਾ ਦੀ ਡੱਬੀ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਸਿਗਰਟ ਕੱਢ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਲਏ। ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਤੀਲੀ ਨਾਲ ਸੁਲਗਾਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਉਸਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ।
“ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਸਿਗਰਟ ਪੀ ਸਕਦੀ ਏਂ?”
“ਨਹੀਂ...ਪਰ ਕੋਈ ਦੇਖਦਾ ਨਹੀਂ।” ਉਸਨੇ ਇਕ ਲੰਮਾ, ਡੁੰਘਾ ਸੂਟਾ ਖਿੱਚਿਆ। ਧੂੰਆਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵੇਲੇ ਉਸਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਫਰਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚਿਲਮਚੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।
“ਮੈਂ ਪੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।” ਇਕ ਪਤਲੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਥਿਰਕ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਚਿਲਮਚੀ ਵਿਚੋਂ ਸਿਗਰਟ ਕੱਢ ਕੇ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਲਿਪਸਟਿਕ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਜੰਮਿਆਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਹੁਣ ਇਕ ਪਨੀਰ ਲਏਂਗੀ?”
“ਨਹੀਂ...ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੁਣ ਜਾਣ ਚਾਹੀਦਾ ਏ।”
“ਮੈਂ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਅਜੇ ਸਮਾਂ ਹੈ।”
ਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਲੰਮੀਆਂ, ਭੂਰੀਆਂ ਪਲਕਾਂ ਉਸਦੇ ਪੀਲੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਮੋਮ ਦੀ ਗੁਡੀਆ ਵਰਗੀਆਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
“ਤੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆ ਰਹੀ ਏ...?” ਉਸਨੇ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਨਹੀਂ...” ਉਸਨੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਪੋਲਾ-ਪੋਲਾ ਪਲੋਸਣ ਲੱਗੀ।
“ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਤੁਸੀਂ ਆਓਗੇ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ।
“ਸੁਣੋ...ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਰਹਿ ਸਕਾਂਗੇ।” ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਹਲਕੀ-ਜਿਹੀ ਹੈਰਾਨੀ ਸੀ।
“ਤੈਨੂੰ ਯਾਦ ਏ...” ਉਸਨੇ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਘੁੱਟਦਿਆਂ ਕਿਹਾ—“ਪਿਛਲੀਆਂ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਟਲੀ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਾਂ...ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।”
“ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।” ਉਸਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ—“ਹੁਣ ਕੋਈ ਝੰਜਟ ਨਹੀਂ...।”
ਉਸਨੂੰ ਫੇਰ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਉਹ ਮੁਸਕੁਰਾ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਉਦੋਂ ਉਸਦਾ ਮਨ ਫੇਰ ਉਲਝ ਗਿਆ।
ਕਾਰੀਡੋਰ ਵਿਚ ਵਹੀਲ-ਚੇਅਰ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਦੀ ਚਰਮਰਾਹਟ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ...ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਕਿਊਬੀਕਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਚੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨੇ ਪਰਦਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਉੱਥੇ ਬੈਠਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਈ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਘੜੀ ਦੇਖੀ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਓਵਰ ਕੋਟ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ।
“ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖਾਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ...” ਉਸਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕਿਹਾ।
ਉਸਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ-“ਤੂੰ ਸਮਝੀ ਜੋ ਮੈਂ ਕਿਹੈ?”
“ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੈ, ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਚੀਜਾਂ ਖਾਣੀਆਂ ਪੈਣਗੀਆਂ।” ਉਸਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਵਾਕ ਦੁਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਹੱਸ ਪਏ।
ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਮਫ਼ਲਰ ਗਲੇ ਵਿਚ ਲਪੇਟ ਲਿਆ। ਖ਼ਾਲੀ ਡਫਲ ਬੈਗ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਲਮਕਾਇਆ ਤੇ ਸਟੂਲ ਤੋਂ ਉਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ।
“ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਜਾਓਗੇ?”
“ਹਾਂ, ਪਰ ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਏਸੇ ਵੇਲੇ ਆਵਾਂਗਾ” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਉਹ ਪਲਕਾਂ ਝਪਕਾਏ ਬਗ਼ੈਰ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ।
“ਏਧਰ ਆਓ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
ਉਹ ਸਿਰਹਾਣੇ ਕੋਲ ਝੁਕਿਆ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਦੇਹ ਤੋਂ ਚਾਦਰ ਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਉੱਤੇ ਘੁੱਟ ਲਿਆ।
“ਕੋਈ ਆ ਜਾਵੇਗਾ।” ਉਸਨੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਕਿਹਾ।
“ਆ ਜਾਣ ਦਿਓ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਬਾਹਰ ਆਇਆ, ਬਸੰਤ ਦੀ ਰਾਤ ਝੁਕ ਆਈ ਸੀ। ਹਵਾ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਮਿੱਠੀ-ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਠੰਢੀ ਤਾਜ਼ੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲਿਆ। ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਉਸ ਤੰਗ, ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਗਰਮ ਕਿਊਬੀਕਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਪਨ ਬੜਾ ਆਨੰਦਦਾਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਘੜੀ ਦੇਖੀ। ਅਜੇ ਦਸ ਮਿੰਟ ਬਾਕੀ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਹਲਕੀ-ਜਿਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਹੋਈ ਕਿ ਉਹ ਪਰਾਗ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਬੀਅਰ ਪੀ ਸਕੇਗਾ।

ਕੁਝ ਦੇਰ ਤਕ ਉਹ ਪਲੰਘ 'ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚੀ ਪਈ ਰਹੀ। ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਹਸਪਤਾਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਉਠੀ। ਖਿੜਕੀ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਹਰ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਉਸ ਛੋਟੇ-ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਜਗਮਗਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ ਪਰਾਗ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਹੋਸਟਲ ਦਾ ਕਮਰਾ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਲੰਮੀ ਮੁਦਤ ਬੀਤ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਕੁਝ ਚਿਰ ਉੱਥੇ ਅਹਿੱਲ-ਅਡੋਲ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ। ਮੈਟਰਨਿਟੀ ਵਾਰਡ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੀਂਰਿਆਉਂਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਫੇਰ ਸਭ ਪਾਸੇ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰ ਗਈ ਸੀ।
ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਿਸਤਰੇ ਕੋਲ ਆ ਗਈ। ਆਪਣੇ ਸੂਟਕੇਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਤੌਲੀਆ ਕੱਢਿਆ। ਫੇਰ ਉਸ ਵਿਚ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਾਇਆ, ਲਪੇਟਿਆ—ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹ ਉਸ ਲਈ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ।
ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਬਿਸਤਰੇ ਕੋਲ ਆਈ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਚਕਰਾਉਣ ਲੱਗਿਆ। ਸਟੂਲ 'ਤੇ ਲੀਪਾ ਦਾ ਪੈਕੇਟ ਹੁਣ ਵੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਸਿਗਰਟ ਸੁਲਗਾਇਆ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦਾ ਸਵਾਦ ਫੇਰ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਬੁਝਾ ਕੇ ਉਹ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਗਈ। ਇਕ ਛੋਟਾ-ਜਿਹਾ ਗਰਮ ਹੰਝੂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਕੋਇਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਗਵਾਚ ਗਿਆ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ। ਉਹ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁੱਤੀ ਰਹੀ ਸੀ।
--- --- ---
ਬੇਦੀ ਡੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ, ਬਾਜਾ ਰੋਡ, ਜੈਤੋ-151202. ( ਪੰਜਾਬ )
ਮੋਬਾਇਲ ਨੰ : 94177-30600.

ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ :
ਖ਼ਮੋਸ਼ੀ...
ਲੇਖਕ : ਅਲੀ ਬਾਕਰ
ਅਨੁਵਾਦ :ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਪਿੱਛਲੇ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਦਰਜਨਾਂ ਵਾਰੀ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਚਾਹਿਆ ਹੈ ਜਿਲ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਾਂ—ਇਕ ਬੜਾ ਹੀ ਲੰਮਾਂ ਤੇ ਬੜਾ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਭਰਪੂਰ ਖ਼ਤ ਤੇ ਸ਼ਫ਼ਲੇਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਘਰ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਜਦੋਂ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰਾ ਇਹ ਖ਼ਤ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਤੂੰ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਛੱਡ ਦੇਵੇਂ, ਘਰ ਦਾ ਅੱਧ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਖ਼ਤ ਆਪਣੇ ਨਰਮ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਫੜੀ ਉਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਰਤ ਆਵੇਂ...ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਗਲ਼ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸਵੀਡ ਦਾ ਕੋਟ ਲਾਹ ਦੇਵੇਂ ਤੇ ਸੁਰਖ਼ ਰੇਸ਼ਮੀ ਸਕਾਰਫ਼ ਖੋਹਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੰਘਣੇ ਭੂਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਝਟਕਾ ਦੇਵੇਂ ਤੇ ਉਸੇ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਮੇਰਾ ਲੰਮਾਂ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇਂ—ਕਦੀ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਤੇ ਕਦੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤੇ ਤੇਰੀਆਂ ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਸਲੇਟੀ ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਬਦਲਣ ਲੱਗੇ। ਮੁਹੱਬਤ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਉਹ ਕੀਮਤੀ ਤੋਹਫ਼ੇ, ਜਿਹੜੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਦੇਂਦੇ ਸਾਂ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਸਾਂ, ਰੰਗੀਨ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਂਗ ਤੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਮਹਿਕਣ ਲੱਗਣ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਸੋਚਣ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਚਾਹੁਣ ਤੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹਨਾਂ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਵੀ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਹਰ ਸਾਲ ਦਸੰਬਰ ਵਿਚ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਕਾਰਡ ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਛਪੀ ਹੋਈ ਬੇਤੁਕੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੇ ਹੇਠ ਆਪਣਾ ਨਾਂਅ ਤੇ ਪਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਤੈਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਸੋਚ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਕਾਰਡ ਤੇਰੇ ਨਾਂਅ ਆਏ ਹੋਏ ਦੂਜੇ ਕਾਰਡਾਂ ਨਾਲ ਬਗ਼ੈਰ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਜਾਂ ਆਤਿਸ਼ਦਾਨ ਉਪਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਠੰਡੀਆਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਵਿਚ ਤੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਅੰਗੀਠੀ ਜਗਾਅ ਦੇਂਦੀ ਹੈਂ। ਤੂੰ ਅੱਜ ਤਕ ਮੈਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਮਿਸ ਜਾਂ ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ। ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਰਤ ਰਿਹਾ ਸਾਂ...:
“ਨਦੀਮ, ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰੇ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਨਾ ਕਰੀਂ ਕਦੀ।”
ਤੇਰਾ ਲਹਿਜਾ ਸੰਜੀਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਸਹਿਮ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਤੇਰੇ ਸੁਰਖ਼ ਹੋਂਠ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਤੇਰੇ ਸੋਹਣੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਸਫੇਦੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਉਸ ਭਰੋਸੇ ਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਦਕਾ ਤੇਰਾ ਸਿਹਤਮੰਦ ਚਿਹਰਾ ਦਮਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਤੇਰੇ ਇਸੇ ਇਕ ਵਾਕ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮੈਂ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਵੀ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਤੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਬਿਤਾਏ ਹੋਏ ਜ਼ਮਾਨੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਾ ਕਰਾਂ—ਤੇਰੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਵਾਂ, ਤੇਰੇ ਸੰਘਣੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਦੇ ਨਿੱਘ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਾ ਕਰਾਂ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਆਸਾਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜਿਲ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣਾ। ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਤਾਂ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਜਾਪਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਹੋਂਠਾਂ ਤੇ ਆ ਕੇ ਅਟਕ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਤੈਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਜੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਤੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਮੇਰੀ ਤੇਰੀ ਨੇੜਤਾ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਖਾਮੋਸ਼ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸਾਂ। ਤੇਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਵੀ ਬੋਝ ਨਾ ਬਣਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ।
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਕਲਮ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਰਵਾਨੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਦਿਲ ਹੀ ਦਿਲ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਮ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸਨੂੰ ਲਿਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਏ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਉਹ ਵਾਕ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਇਕੱਤਰ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕੇ ਤੇ ਕਾਫੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਤੈਥੋਂ ਵਿਛੜਣ ਦੇ ਏਨੇ ਸਾਲ ਬਾਅਦ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣਾ ਆਸਾਨ ਕੰਮ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਤੇਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਰਹਿ ਕੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਹਿਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੜੀ ਆਸਾਨ ਗੱਲ ਸੀ। ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਤੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਜ਼ਰਾ ਜਿੰਨੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਜਿਲ ਸੱਚ ਜਾਣੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਏਨਾ ਨਾ ਸੋਚਦਾ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਗੋਰੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਲੈਂਦਾ, ਤੈਨੂੰ ਗਲ਼ੇ ਲਾ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਤੇਰੇ ਲਹਿਰਦਾਰ ਸੰਘਣੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿਚ ਉਂਗਲਾਂ ਫੇਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਜਕੜ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਤੇਰੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਆਰਾਮ ਦੇਹ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਵੱਡੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਠੰਡੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਰੱਖੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਰਾਤ ਨੂੰ ਢਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ। ਤੇ ਕਮਰੇ ਦਾ ਹਨੇਰਾ, ਪਿਘਲੀ ਹੋਈ ਮੋਮ ਵਾਂਗ ਸਾਡੇ ਜਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੁਹੱਬਤ ਜਦੋਂ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦੇ ਲਿਬਾਦੇ ਨੂੰ ਏਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਹੁਸੀਨ ਕੁਆਰੀ ਸੁਹਾਗ ਦਾ ਜੋੜਾ ਪਾ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਤੇ ਤੇਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਕਾਮਯਾਬ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਯਕੀਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦਾ। ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਲਈ ਤੂੰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੀ। ਤੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਮਰਦ ਤੇ ਇਕ ਔਰਤ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਬਸ ਇਕ ਪਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਇਕ ਪਲ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਜਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਤੇਰੇ ਵਾਂਗ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੇ ਪਲ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾ ਆਉਂਦਾ...ਨਾਲੇ ਜੇ ਪਿੱਛਲੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜੈਕ ਨਾਲ ਦੋ ਵਾਰੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਾ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ।
ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਹੁਣ ਉਹ ਦੌਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਤੀਤ ਤੇ ਭਵਿੱਖ, ਯਾਦਾਂ ਤੇ ਉਮੀਦਾਂ, ਇੱਛਾਵਾਂ ਤੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਬੀਤਦੇ ਹੋਏ ਪਲਾਂ ਦੀ ਗੁਣਗੁਣਾਹਟ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਚੱਲਿਆ ਸਾਂ। ਵਰਤਮਾਨ ਇਕ ਭੌਰੇ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਉਡਾਨ ਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਮਸਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਜਗਾਈ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਕਿ ਅਚਾਨਕ ਪੰਜ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਫਲੈਟ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਖੜਕਾਇਆ ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਜੈਕ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਵਾਲ ਇਹਨਾਂ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਉਪਰੋਂ ਹੋਰ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਸਰਕ ਗਏ ਸਨ—ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਲਾਰਡ ਕਰਜਨ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੈਕ ਕੁਛ-ਕੁਛ ਓਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਫਲੈਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਅਚਾਨਕ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਏਂ ਨਾ ਨਦੀਮ?” ਜੈਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਹਾਂ ਜੈਕ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਵੀ ਹਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਖੁਸ਼ ਵੀ। ਆ, ਅੰਦਰ ਆ ਜਾ।” ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਜੈਕ ਨਾਲ ਤੈਨੂੰ ਨਾ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਜੈਕ ਤੇ ਜਿੱਲ ਮੇਰੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਫੇਰ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬੜਾ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਉਹ ਨਜ਼ਮ ਸੁਣਾਈ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਮੈਂ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਸਿੱਖੀ ਸੀ। ਦੋ ਭਰਾ ਭੈਣ ਜਿਹੜੇ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਬਾਲਟੀ ਲੈ ਕੇ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਜੈਕ ਤਿਲ੍ਹਕ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਜਿਲ ਲੁੜਕਦੀ ਹੋਈ ਥੱਲੇ ਆ ਗਈ ਸੀ।
“ਜੈਕ ਤੇ ਜਿਲ ਭਰਾ ਭੈਣ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੇ ਜੈਕ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਜਿਲ ਨੇ ਧੱਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।” ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਤੂੰ ਸੋਚਦੀ ਸੈਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜੈਕ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਤੂੰ ਜੈਕ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੈਂ।
“ਨਦੀਮ ਤੇਰਾ ਪਤਾ ਮੈਨੂੰ ਜਿਲ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਫਰਮ ਦੇ ਕੰਮ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਇਆ ਆਂ। ਕਲ੍ਹ ਰਾਤੀਂ ਪੂਰਾ ਚੰਦ ਨਿਕਲੇਗਾ। ਕਲ੍ਹ ਮੈਂ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ—ਚੱਲੇਂਗਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ?”
“ਨਹੀਂ ਜੈਕ—ਤੂੰ ਹੋ ਆਵੀਂ। ਤਾਜ ਨੂੰ ਚੌਦਵੀਂ ਦੇ ਚੰਦ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦਿਆ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ ਤੇ ਘੁੱਪ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸਫੇਦ ਮੋਤੀ ਵਾਂਗ ਜਗਮਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ। ਉਸਨੂੰ ਤਿੱਖੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਤਪਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬਾਰਸ਼ ਵਿਚ ਨਹਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ।” ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਵਰਗੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਇਮਾਰਤ ਲਈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿਲ-ਨਿਵਾਜ਼ ਮਹਿਬੂਬਾ ਲਈ ਵੀ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੈਕ ਦਾ ਧਿਆਨ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਹਰ ਚੀਜ ਨੂੰ ਬੜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਚੇਤਾ ਆਇਆ ਕਿ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੈਂ ਸਪੰਜ ਵਰਗੇ ਕਾਲੀਨ ਨਾਲ ਢਕੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਤੇਰੇ ਸੌਣ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਖਿੜਕੀ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ। ਤੇਰੇ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਸੇਬ ਦੇ ਕਈ ਦਰਖ਼ਤ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਹਰੀ-ਹਰੀ ਘਾਹ ਉਪਰ ਮਧਮ ਜਿਹੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੈਂ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਂਹ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਵਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ...:
“ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਏਂ ਨਦੀਮ ਕਿ ਨਵੇਂ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਵੜਨ ਪਿੱਛੋਂ ਕਮਰੇ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇਖਦਾ ਏਂ।” ਤੇ ਤੇਰੀ ਇਹ ਸ਼ਹਿਦ ਵਰਗੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਤਰ ਗਈ ਸੀ। ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਸਾਲ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਇਹ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਕਿੰਨੇ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਇਹ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮਰਦ ਤੇ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੁੜੀ ਦੇ ਸੋਚਣ ਦਾ ਢੰਗ ਕਿੰਨਾ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਾਮਾਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬਿਤਾਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਸਾਫ ਝਰਨੇ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਜਲ ਵਾਂਗ ਸਵੇਰ ਦੇ ਉਜਾਲੇ ਵਿਚ ਘੁਲਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਲ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆ ਹਾਂ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਖੁਸ਼ਗਵਾਰ ਪਲਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਯਾਦ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਇਹੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਨ ਮੰਨਣ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਗੰਵਾਅ ਬੈਠੀ ਹੈਂ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਾਂਗਾ ਕਿ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰਪੂਰ ਪਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਨੂੰ ਲੱਭਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।
“ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕੇਂਗਾ, ਨਦੀਮ?” ਜੈਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਭਰੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਸ਼ਫ਼ਲੇਡ ਦੇ ਤੇਰੇ ਸੌਣ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਫਲੈਟ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸਾਂ ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਉਪਰ ਤੇਰੇ ਜਿਸਮ ਦੇ ਨਿੱਘ ਦੀ ਮਹਿਕ ਬਾਕੀ ਸੀ।
“ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜੈਕ, ਤੂੰ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਫੇਦ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਖਲੋ ਕੇ ਪੂਰੇ ਚੰਦ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇਖ ਆ ਤੇ ਫੇਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵੀ ਘੁਮਾਅ ਦਿਆਂਗਾ ਤੇ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਵੀ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂਗਾ।” ਮੈਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਰਵਾਇਤੀ ਮੋਹ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਜੈਕ ਲਈ ਮੋਹ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਓਪਰਾ ਸੀ ਤੇ ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਜੈਕ ਆਪਣੇ ਹੋਟਲ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਤੁਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਫਲੈਟ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਸਰਸਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, “ਜਿਲ ਕੈਸੀ ਹੈ?”
“ਜਿਲ ਠੀਕ ਏ, ਬੜੇ ਮਜ਼ੇ ਵਿਚ ਏ, ਉਸਦਾ ਭਾਰ ਵਧ ਰਿਹੈ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਫਿਕਰ ਨਹੀਂ।” ਜੈਕ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਬੁਝਾਅ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਰਾਤੀਂ ਦੇਰ ਤੀਕ ਆਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਚਾਂਦਨੀ ਇੰਜ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਚਮੇਲੀ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂਦਾਰ ਨਾਜ਼ੁਕ ਪੰਖੜੀਆਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਣ; ਜਿਵੇਂ ਹੀਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਕੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਹਨੇਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਫਤਿਹ ਪਾ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਚਾਂਦਨੀ ਰਾਤ ਨਾਲ ਜਿਲ ਤੇਰੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਯਾਦ ਦਾ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਮੁਲਕ ਵਿਚ ਤਾਂ ਰਾਤਾਂ ਕੋਹਰੇ, ਠੰਡੀਆਂ ਬਰਸਾਤਾਂ ਤੇ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਨਾਲ ਦਾਗ਼ਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਹਰ ਹੁਸੀਨ ਸ਼ੈ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਾਸ਼ ਤੂੰ ਇਕੱਲੀ ਜਾਂ ਫੇਰ ਜਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਦਿਖਾਉਣ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਮਰਮਰੀ ਫਰਸ਼ ਉਪਰ ਤੇਰੇ ਸਫੇਦ ਤੇ ਨਰਮ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਟਿਕਦਿਆਂ ਤੇ ਉਠਦਿਆਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ। ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਇਸ ਚਾਂਦਨੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰਜ਼ਨਾਂ ਤਿਤਲੀਆਂ ਉਡ ਰਹੀਆਂ ਹਨ—ਤੇ ਤੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਜਿਲ ਇਹਨਾਂ ਤਿਤਲੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਪਤਾ ਜੈਕ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਕਤਲੇ-ਆਮ ਤਾਂ ਤੂੰ ਆਪੂੰ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਲ। ਜੈਕ ਨੂੰ ਕੀ ਹੱਕ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਭਰਪੂਰ ਚਾਂਦਨੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਤਾਜ ਮਹਿਲ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਮਹਿਰਾਬਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਵਾਂਗ ਨਜ਼ੁਕ ਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹਨ। ਤਾਜ ਦੇ ਸੁਡੌਲ ਮਿਨਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਤਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿਚ ਗੁੰਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਨ ਲਈ ਤੇਰੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀ ਛੂਹ ਦਾ ਨਿੱਘ ਕਾਫੀ ਹੈ।
ਇਹਨਾਂ ਪਿੱਛਲੇ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਗੀ ਸੀ। ਜੈਕ ਨੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਤੂੰ ਖ਼ੁਦ ਜੈਕ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪਤਾ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਅ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਲ ਤੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿ ਪਰ ਸਾਡਾ ਅਤੀਤ ਚਿੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡਦਾ ਹੋਇਆ ਛੱਡ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਤੇਰੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੇ ਮਿਸਰ ਦੀਆਂ ਮੰਮੀਆਂ ਵਾਂਗ ਸਮਝ ਲਿਆ ਸੀ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਤਕ ਹੱਥ ਬੰਨ੍ਹੀ ਮਨਾਂ ਮੂੰਹੀਂ ਪੱਥਰਾਂ ਹੇਠ ਅਡੋਲ ਲੇਟੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਜੈਕ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਦਿੱਲੀ ਆ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹਾਲਾਤ ਦਾ ਨਾਜ਼ੁਕ ਜਿਹਾ ਇਕ ਪਲ ਕਿਸੇ ਮਸਤੇ ਘੋੜੇ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਜ਼ੀਨ ਤੇ ਰਕਾਬਾਂ ਨੂੰ ਭੋਇੰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਟਾਪਾਂ ਨਾਲ ਉਡਦੀ ਹੋਈ ਮਿਟਮੈਲੀ ਧੂੜ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬੀਤਿਆ ਦੌਰ ਚੇਤੇ ਆਉਣ ਲੱਗਿਆ ਹੈ—ਜਦੋਂ ਜਿਲ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਤੇ ਜੈਕ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਰਕਾਬਤ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਖ਼ਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਪਸਲੀਆਂ ਵਿਚ ਰਕਾਬਤ ਦੇ ਦਰਜਨਾਂ ਛੁਰੇ ਪੁਰ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਬੇਪਨਾਹ ਦਰਦ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਹੱਦੋਂ ਵਧ ਦਿਲ ਨਿਵਾਜ਼ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਪੈਰ ਉਪਰ ਰੱਖੀ ਲੇਟੀ ਹੋਈ ਸੈਂ। ਉੱਚੀ ਅੱਡੀ ਵਾਲੇ ਕਾਲੇ ਚਮਕਦਾਰ ਸੈਂਡਲ ਸੋਫੇ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਬੇਤਰਤੀਬ ਜਿਹੇ ਪਏ ਸਨ ਤੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਵਿਚ ਬਗ਼ੈਰ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਕੋਈ ਰੰਗੀਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤੂੰ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਚਲਾ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੈਂ ਤੇ ਉਸਦੀ ਸਕਰੀਨ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਬੇਵੱਸ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨੇੜੇ, ਸੋਫੇ ਕੋਲ, ਊਨੀ ਕਾਲੀਨ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸਾਂ—
“ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤੇ ਬੜੀ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਜਿਲ ਤੂੰ ਜੈਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚੱਲ।” ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਪਕੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਮੋਹ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੱਚਾਈ ਨਾਲ ਕਹੀ ਸੀ। ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਟਰੇਨਿੰਗ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਾਪਸ ਪਰਤਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ।
“ਉਹ ਮੁਹੱਬਤ ਜਿਸ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਉਮੀਦ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕੱਚੀ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।” ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਖਿੱਚ ਦੇ ਪਿਆਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਉਮੀਦ ਦੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ।
“ਜਿਲ ਤੂੰ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ।” ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਤੇਰਾ ਜਿਸਮ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮਖੱਣ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਬੁੱਤ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੀ ਗਰਮੀ ਸਦਕਾ ਪਿਘਲਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।
“ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲੀ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੀ ਤੇ ਨਦੀਮ ਮੈਨੂੰ ਇਕਾਂਤ ਤੋਂ ਬੜਾ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।” ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਗਰਦਨ ਵਿਚ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਾਂ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮਖੱਣ ਦੇ ਭਰੇ ਹੌਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਡੁੱਬ ਹੀ ਚੱਲਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਏਨਾ ਅਹਿਮ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਉਹਨਾਂ ਰਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣ ਲੱਗਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਗਵਾਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
“ਮੈਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਵੀ ਇੱਥੇ ਹਾਂ ਜੈਕ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਹਾਂਗਾ। ਉਹ ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਦਾ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸ਼ਫ਼ਲੇਡ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੋਵਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿਰਫ ਡੇਢ ਸੌ ਮੀਲ ਦਾ ਫ਼ਾਸਲਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਤੇ ਤੂੰ—ਜਿਲ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਇਸ ਘਰ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੈਨੂੰ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਮਿਲਦੀ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਝਗੜਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਏਂ।” ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ।
“ਨਦੀਮ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਜੈਕ ਨੂੰ ਹੈ।” ਤੂੰ ਹੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਇਕ ਤੇਜ਼ ਝਟਕਾ ਮੇਰੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਸੋਫੇ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਇੰਜ ਚੌਕਨਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ ਜਿਵੇਂ ਤੇਰੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲ ਕੇ ਜੈਕ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਭਰਿਆ ਪਿਸਤੌਲ ਲਈ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਹੀ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ।
“ਜੈਕ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ।” ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਕਾਲੀਨ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਤੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸਤਾਉਣ ਲਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੈਂ।
“ਹਾਂ ਪਤਾ ਹੈ। ਨਦੀਮ ਇਹ ਜੁਲਮ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਔਰਤ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਮਰਦ ਇਕ ਧੋਖੇਬਾਜ ਚਲਦੀ ਫਿਰਦੀ ਔਰਤ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਦੀਵਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।” ਤੂੰ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਉਠ ਬੈਠੀ ਸੈਂ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੈਂ। ਤੇਰੀ ਨਿੰਮ੍ਹੀ-ਨਿੰਮ੍ਹੀ ਸੁਰਖ ਮੁਸਕਾਨ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੇਰੀਆਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਭਿੱਜ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹਲਕ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ।
“ਜਿਲ ਪਲੀਜ਼, ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸੱਚ-ਸੱਚ ਪੂਰੀ ਗੱਲ ਦੱਸ।” ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਮਿੰਨਤ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
“ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਛ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ—ਨਦੀਮ ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕਦੀ ਵੀ ਦੋਸਤੀ ਨਾ ਕਰੀਂ ਜਿਹੜੇ ਸਿਰਫ ਸੱਚ ਬੋਲਦੇ ਨੇ।” ਤੂੰ ਸੋਫੇ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੈਂ ਤੇ ਆਤਿਸ਼ਦਾਨ ਉਪਰ ਟੰਗੇ ਹੋਏ ਗੋਲ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿਚ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੈਂ। ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਉੱਥੋਂ ਹਟ ਗਈ ਸੈਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ—“ਇਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਦੋਸਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਵੇਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।” ਤੇ ਤੂੰ ਇਸ ਕਹਾਵਤ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਚਲੀ ਗਈ ਸੈਂ ਤੇ ਮੈਂ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਸਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਆਖ਼ਰ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਦੇਖਦੇ ਹਨ! ਤੇ ਅਜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਏਨੀਆਂ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਤੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿਖੀਆਂ ਨੇ! ਤੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵੱਲੋ ਭੌਂ ਕੇ ਮੈਥੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ—
“ਤੂੰ ਜੈਕ ਤੋਂ ਏਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਰਦਾ ਏਂ ਨਦੀਮ ਤਾਂ ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈਂ, ਮੈਂ ਜੈਕ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ। ਯਾਦ ਏ ਜਦੋਂ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਪਹਾੜੀ 'ਤੇ ਗਈ ਸੀ।” ਤੂੰ ਮੁਸਕਰਾ ਰਹੀ ਸੈਂ ਤੇ ਮੈਂ ਕਾਲੀਨ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਤੇਰੇ ਦੋਵਾਂ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਮੰਨ ਲਈ ਸੀ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਿਲ ਤੂੰ ਹੀ ਉਹ ਕੁੜੀ ਏਂ ਜਿਸ ਨੇ ਜੈਕ ਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੋਂ ਧੱਕਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਜੈਕ ਤੋਂ ਵਾਕਈ ਡਰਦਾ ਸਾਂ ਪਰ ਉਸ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਤੈਥੋਂ ਵੀ ਭੈ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।
ਜੈਕ ਜਦੋਂ ਤਾਜ਼ ਮਹਿਲ ਵੇਖ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਭੈਭੀਤ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਤੇ ਤੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਜੈਕ ਨੂੰ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਜੈਕ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗੀ ਸਾਦਗੀ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ ਵਰਗਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਪਿੰਗ ਕਰਵਾਉਣ ਲੈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸੂਹੇ ਰੰਗ ਦਾ ਰੇਸ਼ਮ ਤੇਰੇ ਲਈ ਵੀ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਇਹ ਰੰਗ ਤੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਸੀ ਤੇ ਸਿਲਕ ਦਾ ਸੂਹਾ ਲਿਬਾਸ ਤੇਰੇ ਮੁਲਾਇਮ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਕੁਛ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੂਹੇਗਾ ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਘੰਟੇ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਛੂਹੰਦਾ ਸਾਂ—ਚੁੱਪ, ਸਾਵਧਾਨੀ ਤੇ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਨਾਲ।
“ਜੈਕ ਇਹ ਕੱਪੜਾ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਣਾ।” ਮੈਂ ਜੈਕ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਪਰ ਨਦੀਮ ਤੂੰ ਤੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ” ਜੈਕ ਨੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪੈਕੇਟ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਸ਼ਾਇਦ ਓਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਜਿੰਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ ਜੈਕ ਪਰ ਜਿਲ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਸੀ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਫ਼ਤਾ-ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੈਂ।” ਮੈਨੂੰ ਜੈਕ ਨੂੰ ਇਹ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਜਿਲ ਤੂੰ ਖ਼ਹਮਖ਼ਾਹ ਡਰਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ।
“ਜਿਲ ਦਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਤਲਾਕ ਹੋਇਆਂ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਮੈਂ ਦੂਜੀ ਸ਼ਾਦੀ ਵੀ ਕਰਵਾ ਲਈ ਏ। ਨਦੀਮ ਕੀ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ?” ਜੈਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।
“ਨਹੀਂ ਜਿਲ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੀ।” ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਤਲਾਕ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਵਧੇਰੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਇਤਲਾਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ—ਜਦ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪਤਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੈਕ ਤੋਂ ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਲਈ ਮਿੰਨਤਾਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਤਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਭੇਦ ਛੁਪਾਈ, ਇਕ ਚੀਤੇ ਵਾਂਗ, ਕਿਸੇ ਉੱਚੇ ਦਰਖ਼ਤ ਦੀ ਡਾਲ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਸੈਂ। ਮੇਰਾ ਪਤਾ ਜੈਕ ਨੂੰ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਅਤੀਤ ਮੇਰੇ ਉਪਰ ਕਿੰਜ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਏਗਾ। ਮੈਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਉਹੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਤੇਲ ਦਾ ਦੀਵੇ ਦੀ ਬੱਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੰਗ ਦੇ ਤੇਲ ਨੇ ਬੱਤੀ ਨਾਲੋਂ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੋੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਲੋਅ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਰ ਸਮੇਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਖਿਲਾਰੀ ਸੀ ਤੇਰੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਪਲ ਲਈ ਭੜਕੀ ਵੀ ਹੋਏਗੀ। ਤੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੌਗਾਤਾਂ, ਤੇਰੇ ਜਿਸਮ ਦੇ ਖੇੜੇ, ਤੇਰੀ ਚੁੱਪ ਦੇ ਕਾਰਣ ਮੇਰੇ ਲਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣ ਗਏ ਹਨ। ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਬੁੱਕ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਕਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਤਕ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ। ਕੀ ਮੇਰੀ ਤੇਰੀ ਖ਼ੋਜੀ ਹੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਬੁੱਕ ਵਿਚ ਭਰੇ ਪਾਣੀ ਵਰਗੀ ਸੀ? ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਂਗਾ।
“ਨਦੀਮ—ਤੂੰ ਕਿਹੜੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਗਵਾਚ ਗਿਐਂ?” ਜੈਕ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਤੇਰਾ ਤੇ ਜਿਲ ਦਾ ਤਲਾਕ ਹੋ ਗਿਆ—ਗੱਲ ਏਥੋਂ ਤਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚ ਗਈ?” ਮੈਂ ਜੈਕ ਨੂੰ ਬੜੇ ਦੁਖ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਸਾਡੇ ਤਲਾਕ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਤੂੰ ਬੇਕਾਰ ਏਨਾ ਦੁਖੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਨਦੀਮ—ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਸਵੀਡਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਹੁਣ ਇੰਗਲਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਹਰ ਦੋ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਤਲਾਕ 'ਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਤੀ ਤੇ ਪਤਨੀ ਦਾ ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਬੰਨਣ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੁਣ ਬੜਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਪਾਰਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦਾ ਅਸਰ ਇਨਸਾਨੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ 'ਤੇ ਵੀ ਤਾਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਪੁਰਜੇ ਬਦਲ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਬਦਲ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।” ਜੈਕ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ।
“ਪਰ ਜਿਲ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ਾਦੀਸ਼ੁਦਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਸੰਦ ਸੀ ਤੇ ਤੂੰ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਲਗਦਾ ਸੀ।” ਮੈਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
“ਜਿਲ ਤੇ ਮੈਂ ਅਲਗ ਅਲਗ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਉਹ ਸ਼ਫ਼ਲੇਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਘਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਤੂੰ ਵੇਖ ਈ ਚੁੱਕਿਆ ਏਂ। ਮੈਨੂੰ ਲੰਦਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਢੰਗ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਸੀ—ਤੇ ਫੇਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਨ—ਜਿਲ ਨੂੰ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਵਿਚ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਲੇਟਨਾਂ ਪਸੰਦ ਸੀ। ਉਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਤੇ ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਘੂਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਚਲਾ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਂਦੀ।” ਜੈਕ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਪਰ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਤਲਾਕ ਦੇਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ।” ਮੈਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਆਸ ਸੀ ਕਿ ਜੈਕ ਮੇਰੀ ਤੇ ਤੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਦਾ ਤਾਅਨਾਂ ਦਏਗਾ। ਈਰਖ਼ਾ ਦੀ ਅੱਗ ਨੇ ਕੀ ਉਸਨੂੰ ਝੁਲਸਾਇਆ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
“ਇਹੀ ਗੱਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਬਣ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਤਲਾਕ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ—ਤੇ ਫੇਰ ਤੂੰ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਤਾਂ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿਲ ਅਕਸਰ ਬੜੀਆਂ ਊਟ-ਪਟਾਂਗ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ—ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਜਿਲ ਦੇ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਵਿਚਾਰ ਸਨ—ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਉੱਤੇ ਕਦੀ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ; ਪਰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ ਨਦੀਮ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ ਬੋਲਦੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਤੇ ਜਿਲ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਸੱਤ ਸਾਲ ਤਕ ਰਹੀ ਤੇ ਏਨੇ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਕਦੀ, ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੀ, ਝੂਠ ਬੋਲਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਫੜ੍ਹਿਆ। ਉਹ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਹੋ ਜਾਣ ਨੂੰ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਸਮਝਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹਦਾ ਉਹ ਘਰ ਤੇ ਸ਼ਫ਼ਲੇਡ ਨਾ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਬਿਲਕੁਲ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ ਸਭ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਪਰ ਖ਼ੁਦ ਔਰਤ ਹੋਣ ਦਾ ਕੁਛ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਂਦੀ ਸੀ।” ਜੈਕ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ।
“ਤੈਨੂੰ ਜਿਲ ਨੂੰ ਤਲਾਕ ਦੇਣ ਦਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਹੀਂ...?” ਮੈਂ ਜੈਕ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਹੈ ਵੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਵੀ। ਮੇਰੀ ਦੂਜੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਏ। ਲੰਦਨ ਵਿਚ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਘਰ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੰਜ ਛੇ ਸਾਲ ਦਾ ਜਾਣਾ ਹਾਂ—ਪਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਤਲਾਕ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਮੈਂ ਜਿਲ ਨੂੰ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਜਿਲ ਵਾਕਈ ਬੜੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੈ। ਖ਼ੁਬਸੂਰਤ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਹੁਣ ਕਦੀ ਸ਼ਫ਼ਲੇਡ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜਿਲ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਚੰਗੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਬੜਾ ਮਜ਼ਾ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਅੱਛਾ ਨਦੀਮ ਤੂੰ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਇਹ ਰੇਸ਼ਮ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਦਿਆਂ ਕਿ ਜਿਲ ਨੂੰ?” ਜੈਕ ਨੇ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਪੈਕੇਟ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਤੋਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
“ਜੇ ਮੈਂ ਇਹ ਆਖਾਂ ਕਿ ਜੈਕ ਇਹ ਪੈਕੇਟ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਬੀਵੀ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਬੀਵੀ ਲਈ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਹ ਝੂਠ ਹੋਵੇਗਾ—ਕਿਤੇ ਤੂੰ ਜਿਲ ਨਾਲ ਸੱਤ ਵਰ੍ਹੇ ਰਹਿ ਕੇ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ?”
ਜੈਕ ਕੱਲ੍ਹ ਰਾਤੀਂ ਲੰਦਨ ਪਰਤ ਗਿਆ ਹੋਏਗਾ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜਿਲ ਕਿਉਂਕਿ ਤੈਨੂੰ ਅਤੀਤ ਦੇ ਕੈਦਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸਿਰਫ ਮੁਹੱਬਤ ਭਰੀ ਯਾਦ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਾਂਗਾ ਤਾਂ ਪੁੱਛਾਂਗਾ ਕਿ ਜੈਕ ਨੇ ਸਵਾ ਦੋ ਗਜ਼ ਉਹ ਸੂਹਾ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਕੀ ਕਿਹਾ—ਕੀ ਜੈਕ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਆਰਜ਼ੂ ਦੇਖ ਲਈ ਸੀ ਕਿ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਹੁਣ ਵੀ ਭਟਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਾਂ। ਜੈਕ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜਾਦੂ 'ਚੋਂ ਜਾਗ ਚੁੱਕਿਆ ਹਾਂ। ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰੇ ਪਲਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕਤਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਉਸਨੂੰ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਤਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਏਨੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਲਿਖਾਂਗਾ ਜਿਲ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰਾ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਲੇਟੇ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਹੈ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦੇਖਣਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤੇ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹਰੀ ਘਾਹ ਦੀ ਸਿੱਲ੍ਹ ਉਪਰ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਸਿਓ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਡੋਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੈਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੈਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਕਹੇਂਗੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜਾਂ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਤਾਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀ ਪਛਾਣ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਹੁਣ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਕਾਰਣ ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਮੇਰੇ ਹੋਏ, ਹੁਣ ਸ਼ਾਇਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਹਰੇ ਰਹਿਣਗੇ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਜਿਲ ਕਿ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਨਾ ਲਿਖਾਂ। ਤੇਰੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਜੁਆਬ ਸ਼ਾਇਦ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਹੀ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣਾ ਵੈਸੇ ਵੀ ਕੋਈ ਆਸਾਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਣਾ—ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਤੇ ਬੜੀ ਹੀ ਪਿਆਰੀ ਜਿਲ।
     ੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦
     ਬੇਦੀ ਡੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ, ਬਾਜਾ ਰੋਡ, ਜੈਤੋ-151202. ( ਪੰਜਾਬ )
     ਮੋਬਾਇਲ ਨੰ : 94177-30600.

ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਬੋਝ...:: ਲੇਖਕ : ਦਿਲਸ਼ਾਦ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ :
ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਬੋਝ...
ਲੇਖਕ : ਦਿਲਸ਼ਾਦ ਅਲੀ ਖ਼ਾਨ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਜਿਉਂ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਸਾਹਮਣੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਸਟੇਜ ਸਜ਼ਾ ਰਹੇ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਈ, ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਝਟਕਾ ਜਿਹਾ ਲੱਗਾ ਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁੱਤੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੇ ਕਾਫਲੇ ਧੂੜ ਉਡਾਉਂਦੇ ਲੰਘ ਗਏ—ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਗਲਖਾਨੇ ਦੀ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰੀ ਵਿਚ ਘੁਟਨ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੇੜਿਓਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ...:
''ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਾਬ ! ਮੇਰਾ ਦਮ ਘੁਟ ਰਿਹਾ ਏ, ਪਲੀਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢੋ।''
ਜਯੋਤੀ ਜਿਸ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਪਿੱਛਲੇ ਦਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ—'ਆ ਮੇਰਾ ਗਲ਼ਾ ਘੱਟ ਦੇ...ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਤੇਰਾ ਬਾਪ ਕੌਣ ਏਂ।'—ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਦੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਵੇਖ ਕੇ ਡਾਕਟਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਧੜਕਨਾਂ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਆਂਦਾ।
'ਔਹ ਸਾਹਮਣੇ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ?'' ਮੈਦਾਨ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਜਯੋਤੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਾਗਲਪਨ ਜਾਂ ਸੱਖਣੇਪਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦੇ ਆਸਾਰ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਮਾਹਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਡਾਕਟਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸਦੀ ਇਸ ਬਦਲੀ ਹੋਈ ਹਾਲਤ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਬਲਕਿ ਹਲੀਮੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ...:
'ਜਯੋਤੀ ਬਈ ਜੇ ਤੂੰ ਇਕ ਵਾਅਦਾ ਕਰੇਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਦੱਸਗਾਂ ਕਿ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨੱਚਣ ਲਗ ਪਏਂਗੀ ਤੂੰ...''
''ਮੈਂ ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ?'' ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਜਯੋਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਪਰਛਾਵਿਆਂ ਦੇ ਜਿਸਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਾਬ।''
''ਮੈਡਮ ਜਯੋਤੀ,'' ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਬੋਲੇ, ''ਗ਼ਮ ਜਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਵਰਗੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ੈ ਦਾ ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਵਜ਼ੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ—ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਾਦਸੇ ਨੂੰ ਬੋਝ ਮੰਨ ਲਵੋ ਤਾਂ ਦਰਦ ਬਣ ਬਹਿੰਦਾ ਏ...''
''...ਤੇ ਜੇ ਭੁੱਲ ਜਾਓ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਗੁਮਾਨ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹੈ ਨਾ, ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ?'' ਜਯੋਤੀ ਨੇ ਆਪ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਟੁੱਕੀ ਤੇ ਆਪੇ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
''ਖ਼ੈਰ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਸੁਣਾਅ?...ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਕੋਈ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵਾਂ?'' ਬਹਿਸ ਵਿਚ ਪੈਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਸਿੱਧਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
ਜਯੋਤੀ ਨੇ ਠੰਡਾ ਹਊਕਾ ਲਿਆ ਤੇ ਥਾਵੇਂ ਬੈਠ ਗਈ।
''ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਜੰਗ ਹੋਈ ਸੀ...ਜਿਊਣਾ ਹਰਾਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਲੋਕਾਂ ਦਾ। ਉਸ ਜੰਗ ਦਾ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਸੀ , ਰਾਜੇਸ਼...''
''ਰਾਜੇਸ਼—ਰਾਜੇਸ਼ ਕੌਣ ਸੀ ਭਲਾ?''
ਜਯੋਤੀ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁਣਿਆ।
''ਸਾਡੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਾਲ, ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਆਨੰਦ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਦਰਪਣ, ਮੇਜਰ ਰਾਜੇਸ਼ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣੇ। ਮੈਂ ਵਚਨ ਦੇ ਚੁੱਕੀ ਸਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮਰ ਵੀ ਨਾ ਸਕੀ। ਪਿਆਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸਰਾਪ ਵਾਂਗ ਲੱਗਿਆ। ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਅੰਤਮ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਖਾਤਰ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ, ਕਿੰਨੇ ਦੁੱਖ ਸਹਿ ਕੇ ਮੈਂ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ, ਜਵਾਨ ਕੀਤਾ। ਪਰ—ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਸੱਚ ਬਣ ਕੇ ਫੌਜੀ ਵਰਦੀ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਤੇ ਮੈਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਨਾਲ ਲਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਉਹ ਦੋ ਕਦਮ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਿਆ।
'' 'ਮਾਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੱਸ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਕੌਣ ਸੀ? ਆਨੰਦ ਕੁਮਾਰ ਜਾਂ ਮੇਜਰ ਰਾਜੇਸ਼...ਜਿਸਦੀ ਤੂੰ ਉਮਰ ਭਰ, ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਏਂ ਤੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾਂ...?'
''ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ,'' ਜਯੋਤੀ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ, ''ਕੀ ਕੋਈ ਮਾਂ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਕੇ ਵਿਖਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਬਾਪ ਕੌਣ ਹੈ? ਮੇਰਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ—ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੁਜ਼ਰਮ ਵਾਂਗ ਹੱਥ ਜੋੜੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸਾਂ ਮੈਂ। ਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਰੱਬ ਦਾ ਵਸਤਾ ਈ, ਮੈਥੋਂ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਪੁੱਛ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦੀ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ।' ਪਰ ਉਹ ਕੂਕਣ ਲੱਗਿਆ, 'ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਮਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਸ਼ਕਲ, ਚਾਲ-ਢਾਲ, ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਮੇਜਰ ਰਾਜੇਸ਼ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਤੇ ਤੂੰ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਏਂ। ਕਿਉਂ? ਆਖ਼ਰ ਕਿਉਂ?'
ਮੈਂ ਬੇਵੱਸ ਜਿਹੀ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰਾ ਗਲ਼ ਘੁੱਟ ਦੇ...ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਤੇਰਾ ਬਾਪ ਕੌਣ ਏਂ।' '' ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਗ ਤੁਰੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੀ ਤਪਸਿਆ ਭੰਗ ਹੋ ਗਈ, ਮੇਰੀ ਮਮਤਾ ਵੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਛਿਪੀ ਔਰਤ ਦੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਕੱਜ ਨਾ ਸਕੀ ਤੇ ਫੇਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲੋਂ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਹਰੇਕ ਰਿਸ਼ਤਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ।... ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ?''
'ਹੂੰ,'' ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੀ ਰੌ ਵਿਚ ਵਹਿ ਕੇ ਜਯੋਤੀ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਨਵ ਜਾਗੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨਾਲੋਂ ਉਸਦਾ ਸਬੰਧ ਫੇਰ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਡਾਕਟਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ''ਇਹ ਰਾਜੇਸ਼ ਕੌਣ ਸੀ ਭਲਾ?''
'ਰਾਜੇਸ਼...'' ਜਯੋਤੀ ਨੇ ਲੰਮਾਂ ਸਾਹ ਖਿੱਚਿਆ, ''ਜਾਪਦੈ, ਕਿਸੇ ਪਿੱਛਲੇ ਜਨਮ ਦੀ ਗੱਲ ਏ ਜਾਂ ਫੇਰ ਬੀਤੇ ਯੁੱਗ ਦੀ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ। ਵੈਸੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਮੇਰੇ ਬਚਪਨ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸੀ। ਬੜਾ ਹੀ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਪਰ ਭਾਵੁਕ ਮੁੰਡਾ। ਹਾਸਾ-ਠੱਠਾ, ਧੌਲ-ਧੱਫਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ ਉਸਨੂੰ...ਸਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਰੋਅਬ ਰੱਖਦਾ। ਮੈਂ ਝਿੜਕਾਂ ਖਾਣ ਦੀ ਆਦੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਰਾਜੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਮਨ ਆਈ ਕਰਦਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਹੋਰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਘੂਰਿਆ, 'ਤੂੰ ਕਰਨਲ ਦੀ ਧੀ ਹੋਵੇਂਗੀ ਆਪਣੇ ਘਰ, ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਖੇਡਨਾ ਹੁੰਦੈ ਤਾਂ ਹੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਰਿਹਾ ਕਰ।' ਮੈਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਨੱਕ ਬੁੱਲ੍ਹ ਵੱਟੇ, ਦੰਦੀਆਂ ਚਿੜਾਈਆਂ ਤੇ ਅੱਗੋਂ—ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚਪੇੜ ਕੱਢ ਮਾਰੀ। ਏਨਾਂ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਥੱਪੜ ਕਿ ਮੇਰਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ—ਪਰ ਮੈਂ ਘਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸਿਆ। ਹਾਂ, ਕਈ ਦਿਨ ਉਸ ਨਾਲ ਬੋਲੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੇਡਣ ਗਈ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਅੱਖਾਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਭ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ।
''ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸਕੂਲੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੀ ਸਾਂ—ਉਹ ਮੇਰਾ ਰਸਤਾ ਰੋਕ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, 'ਸੱਚਮੁੱਚ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਹੀਓਂ ਬੋਲਣਾ?' ਉਸ ਮਿੰਨਤ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ। ਉਸਦਾ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਤੇ ਜਾਦੂਮਈ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ, ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਗੁੱਸਾ ਉਤਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਉਤਾਂਹ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਓ ਮੰਨੀਏਂ, ਮਾਫ ਵੀ ਕਰ ਦੇਅ ਬਈ...ਫੇਰ ਕਦੀ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ।' ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਖੜ੍ਹੀ ਸਾਂ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਕਿਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ! ਉਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਝੱਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ, ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ...ਭਲਾ ਏਸ 'ਚ ਰੋਣ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਏ?'
'ਉਸਦੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਏਸੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਨੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਉਸ ਖਾਤਰ ਇਕ ਨਵੇਕਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਈ...ਦਿਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਉਹ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨਾਵੇ ਮੈਨੂੰ ਰੁਸੜੀ ਨੂੰ। ਸਮਾਂ ਲੰਘਦਾ ਗਿਆ ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਮਾਸੂਮ ਰਿਸ਼ਤਾ ਵੀ, ਬਗ਼ੈਰ ਕਿਸੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ, ਪੀਢਾ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਰਾਜੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਧੂਰੀ ਹੈ। ਇਕ ਵੇਰ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਹੀ ਗਿਆ, 'ਰਾਜੇਸ਼ ਤੇਰੇ ਬਗ਼ੈਰ ਮੈਂ ਇਕ ਪਲ ਨਹੀਂ ਜੀ ਸਕਾਂਗੀ।' ਤੇ ਉਸਨੇ ਬੜੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, 'ਤੇਰਾ ਮੇਰਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜਿਸਮ ਤੇ ਰੂਹ ਦਾ ਹੈ। ਦੋਏ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਅਧੂਰੇ।' ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਘੁੱਟਿਆ ਸੀ, 'ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਮੰਨੀ ਜਯੋਤੀ, ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੈਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਏ ਤੇ ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਏਗੀ। ਤੂੰ ਸੀਮਾ ਏਂ ਮੇਰੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ, ਮੇਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਏਂ, ਮੇਰਾ ਰਸਤਾ ਏਂ ਤੇ ਰਹਿਬਰ ਵੀ।' ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਨਾਮ ਲਿਖ ਦਿੱਤੇ ਸੀਮਾ, ਆਸ਼ਾ, ਸ਼ਕਤੀ, ਮੋਨੂੰ, ਜਯੋਤੀ; ਜੋ ਦਿਲ 'ਚ ਆਉਂਦਾ ਕਹਿ ਦੇਂਦਾ। ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ ਮੇਰੀ ਖਾਤਰ ਜਿਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
''ਮੈਂ ਫੌਜੀ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਜੰਮੀ ਪਲੀ ਸਾਂ। ਡੈਡੀ ਜਰਨਲ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੇਰਾ ਆਈਡਲ ਵੀ ਇਕ ਮਿਲਟਰੀ ਅਫਸਰ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਿੱਕ ਉੱਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਤਮਗੇ ਲੱਗੇ ਹੋਣ। ਪਰ ਰਾਜੇਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਇਕ ਬਿਜਨੇਸ ਮੈਨ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
''ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਬਦਲ ਘਿਰ ਆਏ—ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਭਰਤੀ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਮਨਹੂਸ ਘੜੀ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ—'ਰਾਜੇਸ਼ ਤੂੰ ਵੀ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾ। ਮੈਂ ਪਲ ਪਲ ਉਸ ਦਿਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਾਂਗੀ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੂੰ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਕੇ ਆਏਂਗਾ—ਤੇਰੇ ਸੀਨੇ ਦੇ ਉੱਤੇ ਮੈਡਲ ਲਾਏ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿੰਨੀ ਖੁਸ਼ ਹੋਵਾਂਗੀ।'
'' 'ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ।' ਰਾਜੇਸ਼ ਨੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾਇਆ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਚੁੰਮ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਤੈਅ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਦੀਆਂ ਬੀਤ ਗਈਆਂ ਨੇ ਇਕੱਲਿਆਂ ਰਹਿੰਦਿਆਂ... ਰੱਬ ਕਰੇ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਦੀ ਨਾ ਟੁੱਟੇ, ਇਹ ਪਿਆਰ ਕਦੀ ਨਾ ਮੁੱਕੇ। ਪਰ ਅਸੀਂ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਦੀ ਭੇਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ।
'ਫੇਰ ਰਾਜੇਸ਼ ਫੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ 'ਕਮਿਸ਼ਨ' ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਡੈਡੀ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਰਾਜੇਸ਼ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂਗ ਵਿਚ ਸੰਧੂਰ ਨਹੀਂ ਭਰਨਾ?' ਤੇ ਉਸਨੇ ਹੱਸ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਝੱਲੀ ਏਂ ਤੂੰ ਸੋਚਦੀ ਏਂ ਮੈਂ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ...।' ਮੈਂ ਸਹਿਮ ਕੇ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਚੁੰਮ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਤੂੰ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਏਂ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਏਂ, ਮੇਰੇ ਹਰ ਵਲਵਲੇ ਦੀ।' ਫੇਰ ਕਈ ਪਲ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਭਿੱਜੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲਿਆ, 'ਅੱਛਾ ਇੰਜ ਕਰ ਤੂੰ ਇਕ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਾ ਕੇ ਦੇ ਦੇ ਮੈਨੂੰ—ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਉਸ ਦਿਨ ਸੁਗਾਤ ਵਜੋਂ ਦਿਆਂਗਾ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਜੰਗ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਵਾਂਗਾ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਆਪਣੀ ਬਣਾਅ ਲਵਾਂਗਾ।'
''ਜੁਦਾਈ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸਾਂ ਮੈਂ...ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਗਈ ਤੇ ਇਕ ਕੋਰੇ ਕਾਗਜ਼ ਉਤੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛਾਪ ਲਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ—ਮੇਰੀ ਕੋਰੀ ਕਲਪਨਾ ਉੱਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਨਿਸ਼ਾਨ ਓਵੇਂ ਹੀ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਫੇਰ ਮੈਂ ਦੇਖਦੀ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਤੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਮੁਹਾਜ਼ 'ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ।
''ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਅੰਗਿਆਰੇ ਭੁੜਕਦੇ ਰਹੇ, ਪੂਰੀ ਛਾਉਣੀ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਈ। ਵੀਰਾਨੇ ਵਿਚ ਗੂੰਜਦੀਆਂ ਸਿਸਕੀਆਂ ਤੇ ਚੂੜੀਆਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦਾ ਖੜਾਕ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ। ਭਿਆਨਕ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਮੰਡਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ—ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਡੈਡੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 'ਫੀਲਡ 'ਚੋਂ ਖ਼ਬਰ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਕਮਾਂਡਰ ਦੀ ਵਾਰਨਿੰਗ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰਾਜੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਟੈਂਕ ਲੈ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਾਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਘੁਸਿਆ—ਉਸਨੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ ਪੁਲ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਲਾਈਨ ਕੱਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਜੰਗ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਟੈਂਕ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ...'
' '...ਤੇ ਰਾਜੇਸ਼, ਡੈਡੀ?' ਮੈਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਤੇ ਉਹ ਬਸ ਏਨਾ ਆਖ ਕੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿ 'ਉਹ ਲਾ ਪਤਾ ਹੈ।' ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਸੁਣ ਕੇ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੰਡਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਘਸੀਟ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜੰਗ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। ਲੋਕਾਂ ਜਿੱਤ ਦੇ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਏ। ਮੇਰੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ—ਬੜੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਬੁੱਤ ਲਗਵਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰਦਾ ਹਟਾਇਆ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਉਸ ਬੁੱਤ ਕੋਲ ਜਾ ਬੈਠਦੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਤੇ ਰੋਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੁਣੇ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏਗਾ। ਭਰਮ ਮੈਨੂੰ ਭਰਮਾਉਂਦੇ ਰਹੇ—ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਸਰੇ ਜਿਉਂਦੀ ਰਹੀ।
''ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਬੁੱਤ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸਾਂ—ਅਚਾਨਕ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜੀ, 'ਮੈਂ ਆ ਗਿਆ ਹਾਂ ਸੀਮਾ'...ਮੈਂ ਸਮਝੀ ਸ਼ਾਇਦ ਫੇਰ ਕੋਈ ਭਰਮ, ਭਰਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਮੈਨੂੰ। ਪਰ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਖਲੋਤਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰਾ ਤਰਾਹ ਨਿਕਲ ਗਿਆ...'ਕੌਣ ਹੈ?'
'' 'ਮੈਂ—ਤੇਰਾ ਰਾਜੂ, ਪ੍ਰੀਤੀ।' ਐਤਕੀਂ ਮੈਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਾਫ ਸੁਣ ਲਈ ਸੀ। ਡਰ ਤੇ ਸਹਿਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੇਰੇ ਕਦਮ ਖ਼ੁਦ-ਬ-ਖ਼ੁਦ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗੇ। ਡਰਦਿਆਂ-ਡਰਦਿਆਂ ਉਸਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਖਾਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, 'ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਨਾ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਮਰ ਗਿਆ ਹਾਂ।' ਉਸ ਦੇ ਏਨਾ ਕਹਿਣ ਦੀ ਦੇਰ ਸੀ, ਮੇਰਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ। ਉਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ, 'ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਜੰਗੀ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਏਗੀ; ਪਰ ਹੁਕਮ ਅਦੂਲੀ ਸਦਕਾ ਮੇਰਾ ਕੋਰਟ-ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੀਤਾ ਜਾਏਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਜਾਨ ਲੈਣ ਦਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਕ ਜੇਤੂ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਇਕ ਮੁਜਰਿਮ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਾਲ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਵੇਂ ਆ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਮੈਂ। ਇਕ ਦਿਨ ਮੌਕਾ ਤਾੜ ਕੇ ਹਸਪਤਾਲ 'ਚੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੁਲਕ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿਚ ਆਣ ਵੜਿਆ...ਤੇ ਇੱਥੇ ਆਣ ਕੇ ਵੇਖਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਦਾ ਕੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ! ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ।'
' 'ਰਾਜੂ, ਚੱਲ ਅੰਦਰ ਚੱਲ,' ਮੈਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਪਾਗਲ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਖਿੱਚਦੀ ਹੋਈ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਲੈ ਆਈ, ਅੱਖਾਂ ਤਰਸ ਗਈਆਂ ਸਨ ਉਸਦੀ ਸੂਰਤ ਵੇਖਣ ਨੂੰ। ਅਗੇ ਵਧ ਕੇ ਲਾਈਟ ਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ—ਰਾਜੇਸ਼ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਝੱਟ ਉਸਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਖਿੱਚ ਲਿਆ...ਤੇ (ਜਯੋਤੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਭੈ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਤੈਰਨ ਲੱਗੇ) ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਿਆ ਮੇਰੀ ਚੀਕ ਨਿਕਲ ਗਈ।
''ਰਾਜੇਸ਼ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਝੁਲਸਿਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਅਤਿ ਭਿਆਨਕ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
''ਮੈਂ ਦੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਢਕ ਲਈਆਂ ਤੇ ਉਚੀ-ਉਚੀ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ। ਰਾਜੇਸ਼ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਧਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਦੱਸਿਆ।...ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ'', ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਖਾਸੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ''ਅਕਸਰ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਮੰਡਲਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਪੁੱਛਦਾ—'ਮੈਂ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਚ ਇਸ ਕਰਕੇ ਗਿਆ ਸਾਂ ਜਯੋਤੀ ਕਿ ਤੂੰ ਮੈਥੋਂ ਮੁਖ ਮੋੜ ਲਏਂ?' ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੇ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਖੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਵੇਖ ਸਕਾਂ। ਬਸ ਮੂੰਹ ਲੁਕੋ ਕੇ ਰੋਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸਾਂ...ਤੇ ਮੇਰੀ ਬੇਵੱਸੀ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਨਫ਼ਰਤ ਸਮਝ ਲਿਆ। ਫੇਰ ਇਕ ਰਾਤ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ ਪਿਆ ਉਸਦਾ ਖ਼ਤ ਮਿਲਿਆ। ਲਿਖਿਆ ਸੀ—
'ਜਯੋਤੀ
ਜੇ ਮੇਰੀ ਸੂਰਤ ਤੇਰੀ ਮੁਹੱਬਤ ਨੂੰ ਏਡਾ ਹੁਸੀਨ ਮੋੜ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਜਿਊਣ ਨਾਲੋਂ ਮਰ ਜਾਣਾ ਚੰਗਾ ਹੈ।'
'ਪਤਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਆਦਮੀ ਮੈਨੂੰ ਪਾਉਣ ਖਾਤਰ ਮੌਤ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਰਿਆ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਗੁਆ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾ ਦਏਗਾ। ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਕਰ ਲਏਗਾ। ਤੇ ਫੇਰ—ਰਾਜੇਸ਼ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਇਸ ਸਦਮੇਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਰਹੀ ਸਹੀ ਮੱਤ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ। ਬਿਲਕੁਲ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੋ ਗਈ ਸਾਂ ਮੈਂ। ਮੈਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਰਾਜੇਸ਼ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਮਰਦਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਸੂਰਤ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਪਏ ਸਨ ਮੈਨੂੰ। ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਦੀ ਸਾਂ—ਜੇ ਇਕ ਵਾਰ ਤਿਲ੍ਹਕ ਗਈ...ਉਮਰ ਭਰ ਨਹੀਂ ਸੰਭਲ ਸਕਾਂਗੀ। ਮੇਰੀ ਤਪਸਿਆ ਭੰਗ ਹੋ ਜਾਏਗੀ; ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਕਲੰਕ ਲੱਗ ਜਾਏਗਾ। ਪਰ, ਕਦੋਂ ਤਕ ਲੜਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪੇ ਨਾਲ...? ਫੇਰ ਇਕ ਮੋੜ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦਿਲ ਨੇ ਮੇਰੀ ਇਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਰ ਕੂਕਦੀ ਕੁਰਲਾਂਦੀ ਰਹੀ...ਜਯੋਤੀ ਤੂੰ ਭਟਕ ਰਹੀ ਏਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਤਘਾਤ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਏਂ; ਉਸ  ਆਦਮੀਂ ਨਾਲ ਜਿਸ ਦੇ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਜਿਆ ਏ ਤੂੰ। ਪਰ ਜੇ ਇਹ ਕੰਬਖ਼ਤ ਦਿਲ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਏ ਤਾਂ ਕਦ ਸੰਭਲਿਆ ਹੈ!
''ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਸਟੋਰ ਦੇ ਇਕ ਸੇਲਜ਼ ਮੈਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਇਨ-ਬਿਨ ਰਾਜੇਸ਼ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਰੰਗੀਨ ਧੋਖਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸ਼ਾਇਦ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿਚੋਂ ਪਿਆਰ ਦੀ ਮਹਿਕ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਸਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਰੰਗ ਬਦਲੇ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਉਸ ਸੇਲਜ਼ ਮੈਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਿੱਛੇ ਰਾਜੂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਦੀ—ਸਿਰਫ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਖਾਤਰ—ਤੇ ਫੇਰ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਮੇਰੀ ਕਲਪਨਾ ਨੇ ਆਨੰਦ ਉਪਰ ਰਾਜੇਸ਼ ਦਾ ਖੋਲ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਫੇਰ ਜਿਸਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਖਾਤਰ ਦਿਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਂਦਾ ਸੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਪੂਰੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਛਾ ਗਿਆ।...
''ਅਕਸਰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਅਜਿਹੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੇਖ ਕੇ ਆਨੰਦ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦਾ।
''ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਠੰਡੀ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ—ਮੈਂ ਕਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਦੂਰੋਂ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸਾਂ। ਵਾਹਵਾ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹ ਕੇ ਹਟਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਟੋਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਤੇ ਭਿੱਜਦਾ-ਭੱਜਦਾ ਇਕ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਮੈਥੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ, ਕਾਰ ਸਟਾਰਟ ਕਰਕੇ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਲੈ ਗਈ ਤੇ ਕਿਹਾ, 'ਆਨੰਦ ਬਾਬੂ ਆਓ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਘਰ ਛਡ ਆਵਾਂ...'
''ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਕੰਨਾਂ ਉੱਤੇ ਯਕੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਫੇਰ ਰਤਾ ਸੰਭਲ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਮੇਮ ਸਾਹਬ ਅੱਜ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਛੱਡ ਆਓਗੇ...ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਗਰੀਬ ਕੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਇਕ ਰਾਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਈ ਹੈ। ਉਂਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਆਸਰਿਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਆਪ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਹੰਢਣਸਾਰ ਹੋਣ। ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਾ ਹੋਵੋ, ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗਾ...' ਪਰ ਮੈਂ ਜ਼ਿਦ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹ ਮੰਨ ਗਿਆ। ਉਹ ਅਗਲੀ ਸੀਟ ਉੱਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਤੋੜੀ—'ਤੁਹਾਡੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਦਿਲ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬੋਲਦੇ ਰਹੋ ਤੇ ਮੈਂ ਸੁਣਦੀ ਰਹਾਂ।'
''ਮੇਰਾ ਰੰਗ ਢੰਗ ਵੇਖ ਕੇ ਤ੍ਰਬਕਿਆ, 'ਮੇਮ ਸਾਹਬ...'
' 'ਸਿਰਫ ਜਯੋਤੀ...' ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਟੁੱਕ ਕੇ ਕਿਹਾ ਤੇ ਉਸ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, 'ਜਯੋਤੀ ਜੀ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਠੋਸ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਦਿਲਚਸਪੀਆਂ ਸਿਰਫ ਵਕਤੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਨਾਲੇ ਵੱਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਗਰੀਬ ਦੇ ਹੰਝੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਜਖ਼ਮ ਧੁਪ ਸਕੇ, ਹਰੇਕ ਦੁੱਖ ਮਿਟ ਸਕੇ।'
'' 'ਆਨੰਦ ਬਾਬੂ...' ਮੈਂ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, 'ਇਨਸਾਨ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਕ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਦੋਲਤਮੰਦ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ, ਸਾਕਾਰ ਜਿਸਮ ਵਿਚ ਹੀ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਏ ਮਨੁੱਖ ਦਾ।'
'' 'ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਚਾਈ ਹੈ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ।' ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, 'ਬਸ, ਏਥੇ ਹੀ ਰੋਕ ਦਿਓ—ਮੇਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਆ ਗਈ ਏ।' ਤੇ ਮੈਂ ਬਰੇਕਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਤਰਿਆ ਤੇ ਤੁਰ ਗਿਆ ਸੀ।
'ਆਨੀ ਬਹਾਨੀ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਆਨੰਦ ਦੀ ਸੰਗ ਵੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ। ਉਹ ਆਪਣਿਆ ਵਾਂਗ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਡੈਡੀ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਇਆ। ਆਨੰਦ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇ ਮੇਰੀ ਉਸ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸਮਝ ਗਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਖਿੜੇ ਮੱਥੇ ਮਿਲੇ ਸਨ ਤੇ ਉਸਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਅਕਸਰ ਮੈਨੂੰ ਆਖਦੇ ਸਨ, 'ਬੇਟਾ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਦੁੱਖ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖੀਂ ਕਿ ਤੂੰ ਕਿਸ ਦੀ ਧੀ ਏਂ।' ਮੈਂ ਡੈਡੀ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝਦੀ ਸਾਂ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਡੈਡੀ ਆਨੰਦ ਮਿਲਟਰੀ ਸਟੋਰ ਵਿਚ ਲੱਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।' ਤੇ ਹੋਰ ਕੁਝ ਦੱਸਣ-ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਗੰਜਾਇਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੀ। ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਸੇਲਜ਼ ਮੈਨ ਤੋਂ ਸੇਲਜ਼ ਮੈਨੇਜ਼ਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਯਕਦਮ ਉਸਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਹੀ ਬਦਲ ਗਈ।
''...ਤੇ ਜਿਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਰੀ, ਉਹ ਡੌਰ-ਭੌਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਥਰੂ ਆ ਗਏ ਤੇ ਭਰੜਾਈ ਹੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, 'ਜਯੋਤੀ ਜੀ, ਤੁਹਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਖਾਤਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹਰ ਅਹਿਸਾਨ ਦਾ ਬੋਝ ਉਠਾਇਆ। ਪਰ...'
'' '...ਇਹੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਨਾ ਕਿ...' ਮੈਂ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਹੀ ਬੋਲ ਪਈ, 'ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਬਣਾ ਕੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਹਿਸਾਨ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ? ਵੇਖੋ ਆਨੰਦ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਖਾਤਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਖਾਤਰ ਇਹ ਸਭ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ।'
'' 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੀ ਏਸੇ ਖੁਸ਼ੀ ਤੋਂ ਡਰ ਲਗਦਾ ਏ।' ਆਨੰਦ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਿਆਰ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਸ਼ੈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਫੇਰਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤਿ ਖ਼ੁਦਗਰਜ਼ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਕਦੀ ਵੀ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਾਂਝੀਦਾਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਦਾ। ਪਰ ਜਯੋਤੀ'—ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੀ ਰੌਅ ਵਿਚ ਵਹਿ ਕੇ ਉਸਨੇ ਇੰਜ ਮੇਰਾ ਨਾਂ ਲਿਆ, 'ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਏ, ਤੇਰੇ ਏਸ ਪਿਆਰ ਕੋਲੋਂ। ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਜੇ ਏਸ ਖਿੱਚ, ਏਸ ਝੁਕਾਅ, ਏਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਕੀ ਬਣੇਗਾ? ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ, ਉਮਰ ਭਰ, ਤੇਰੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਤਪਨ ਵਿਚ ਝੁਲਸਦੀ ਰਹੇਗੀ।'
'' 'ਮੇਰਾ ਯਕੀਨ ਕਰੀਂ ਆਨੰਦ'—ਘਬਰਾ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਿੱਤਨਾ ਚਾਹਿਆ, 'ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਨਹੀਂ। ਤੇਰੀ ਜਾਦੂਈ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹੋਸ਼ ਖੋਹ ਲਏ ਨੇ।'
''ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੇ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਛਿਆ। ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮੇਰਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ। ਉਸਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੁੜ ਰਾਜੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਉਸਦੀ ਟਹਿਲ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੇਰੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਉਸਦੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਸਾਂ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਆਨੰਦ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ, ਮੈਂ ਉਠ ਕੇ ਉਸ ਬੁੱਤ ਕੋਲ ਜਾ ਬੈਠਦੀ...ਉੱਥੇ ਜਾਏ ਬਗ਼ੈਰ ਮੈਨੂੰ ਚੈਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਆਈ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਆਨੰਦ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ। ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਮਾਂ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਸਾਂ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਘਬਰਾਹਟ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ...ਸੱਚ ਪੁੱਛੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਬੁੱਤ ਖਾਤਰ ਆਨੰਦ ਦਾ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਗੁਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ। ਸੋ ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਦੇ ਬੁੱਤ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਆਨੰਦ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸ ਬੁੱਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਛੇੜਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਟਾਲਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਹੋਏਗਾ ਕੋਈ...ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨਿਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਖਾਤਰ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਤੇ ਇਹ ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਭੁੱਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੀ ਆਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਸਲਾਮਤੀ ਦੀ ਖਾਤਰ ਮੈਂ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਉਹ ਓਨੀ ਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਜਿਸ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਕੁੱਖ ਵਿਚੋਂ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਲ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਰਾਜੇਸ਼ ਵਰਗੀ ਸੀ। ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਨੰਦ ਦੀ ਬੇਚੈਨੀ ਵਧਦੀ ਹੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਦਰਪਣ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਮੈਂ ਐਵੇਂ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾਂ ਏਂ। ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਬੜੇ ਹੀ ਰਹੱਸਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਹਰੇਕ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਸਾਕਾਰ ਤਸਵੀਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ਜਯੋਤੀ...ਤੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ?'
''ਆਨੰਦ ਨੇ ਇਹ ਨਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਅਥਾਹ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵਲ ਅਕਸਰ ਬੜੇ ਗੌਰ ਨਾਲ ਤੱਕਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਾਡੀ ਘਰੇਲੂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਹਾਂ, ਆਨੰਦ ਦੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਅ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਅਕੇਵਾਂ ਜਿਹਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।...ਜੋ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਜਰ ਰਾਜੇਸ਼ ਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਮੇਰਾ ਜਿਸਮ ਹੀ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਖਾਤਰ ਮੈਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।...ਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਬਲ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਸਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਮੈਂ...ਜੁਰਮ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਸੂਲੀ ਉੱਤੇ ਟੰਗੇ ਕਿਸੇ ਮੁਜਰਮ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦੀ ਰਹੀ।
''ਦਰਪਣ ਸਾਡੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਇਕ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਨੇੜੇ ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਨੰਦ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਜਯੋਤੀ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਹੋਏਗਾ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦੀ ਵਰ੍ਹੇ ਗੰਢ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਮਨਾਵਾਂਗੇ। ਬੜੀ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਏਗਾ ਇਹ ਦਿਨ।'
''ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਸੋ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਮੇਰੀ ਖਾਤਰ ਕੀ ਤੋਹਫਾ ਲਿਆਵੋਗੇ?'
''ਆਨੰਦ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਟਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਜਿਸ ਕੋਲੋਂ ਪਿਆਰ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਲਈ ਜਾਨ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਏ...ਹੈ ਨਾ?' ਮੈਂ ਹੱਸ ਕੇ ਗੱਲ ਟਾਲ ਦਿੱਤੀ।
''ਫੇਰ ਉਹ ਦਿਨ ਵੀ ਆ ਗਿਆ।
''ਆਨੰਦ ਨੇ ਏਨੇ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤਸਾਹ ਨਾਲ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਆਉਣੀ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਗਈ ਰਾਤ ਤਕ ਪਾਰਟੀ ਚਲਦੀ ਰਹੀ। ਜਦ ਸਾਰੇ ਮਹਿਮਾਨ ਚਲੇ ਗਏ, ਉਸ ਨੇ ਹੱਥੀਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁਲਹਨ ਵਾਂਗ ਸ਼ਿੰਗਾਰਿਆ। ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਮੋਹਰਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਮੈਂ ਸਹਿਮੀ ਹੋਈ ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਖਦੀ ਰਹੀ, ਜੋ ਉਸ ਕਿਹਾ ਕਰਦੀ ਰਹੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਉਸਨੂੰ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਦਿਲ ਹਿੱਲ ਗਿਆ ਸੀ ਮੇਰਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ...:
'' 'ਇਸ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵਧ ਨਸ਼ਾ ਏ?...ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਪੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਏ?'
'' 'ਨਹੀਂ ਮੇਰੀ ਜਾਨ...' ਆਨੰਦ ਨੇ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਨੇੜੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆ ਸੀ, 'ਲੋਕ ਸ਼ਰਾਬ ਇਸ ਲਈ ਪੀਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਹੋਸ਼ ਠਿਕਾਣੇ ਨਾ ਰਹੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਏਸ ਕਰਕੇ ਪੀ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮਦਹੋਸ਼ ਨਾ ਹੋ ਸਕਾਂ। ਆਪਣੀ ਜਯੋਤੀ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦਾ ਅਨਮੋਲ ਤੋਹਫਾ ਦੇ ਸਕਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਜੁਟਾਅ ਸਕਾਂ।'
'' 'ਲਿਆਓ ਦੇਓ ਫੇਰ ਕੀ ਦੇਣਾ ਏਂ ਮੈਨੂੰ?' ਮੈਂ ਲਾਚਾਰ ਜਿਹੀ ਹੋ ਕੇ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਥੇਲੀ ਫੈਲਾਅ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਚੁੰਮ ਕੇ ਕਿਹਾ...:
'' 'ਤੋਹਫਾ ਵੇਖ ਕੇ ਤੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਨੱਚਣ ਲੱਗ ਪਏਂਗੀ, ਪਰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਵਚਨ ਦੇਅ ਮੈਨੂੰ...'
''ਮੂੰਹੋਂ ਤਾਂ ਬੋਲੋ ਮੇਰੇ ਦੇਵਤਾ...ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਰ ਸਾਹ ਹਾਜ਼ਰ ਏ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ।' ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਕਿਹਾ।
''ਆਨੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸ਼ੀਸ਼ੀ ਕੱਢੀ ਤੇ ਬੜੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚਲਾ ਤਰਲ ਅੰਦਰ ਲੰਘਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਮੇਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਖਾਤਰ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਹਰ ਪਲ ਹੰਡਾਉਣਾ ਪਏਗਾ,' ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕਿਹਾ, 'ਵਚਨ ਦੇਅ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਇਕ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਾਏਂਗੀ ਤੂੰ...ਉਸ ਬੁੱਤ ਵਾਲੇ ਜਿੰਨਾਂ ਮਹਾਨ...'
'' 'ਨਹੀਂ...ਦਰਪਣ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੈ, ' ਮੈਂ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਚੁੱਕ ਕੇ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਘੁਟਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ...ਮੇਰਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ।' ਮੇਰਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ।
''ਆਨੰਦ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਜਜ਼ਬਾਤ ਵੱਸ ਭਰੜਾਉਣ ਲੱਗੀ, 'ਇਹ ਝੂਠ ਹੈ ਨਿਰਾ ਝੂਠ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਰਾਜੇਸ਼ ਨਾਲ ਤੇਰਾ ਉਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਟੁੱਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।' ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੱਧਮ ਹੋਣ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਉਹ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ  ਰਿਹਾ, 'ਮੇਰੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਤੂੰ ਉਸਦੇ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਪੂਜਦੀ ਰਹੀ...ਇਹ ਕੋਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ... ਮੈਨੂੰ ਇਸਦਾ ਦੁਖ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਸਿਰਫ ਤੇਰਾ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਸ਼ਰੀਕ ਬਣਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਥੋਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ...ਲਗਦਾ ਏ ਮੈਂ ਇਕ ਪੱਥਰ ਦਾ ਬੁੱਤ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹਾਂ ਤੇ ਉਸ ਬੁੱਤ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੈ ਲਈ ਹੈ।'
''ਅਖ਼ਰ ਬੇਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਪਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਰਾਜੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੇਰਾ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਨਜਾਇਜ਼ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ...ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਜਾਂ ਆਨੰਦ ਦੀ ਹੇਠੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ। ਸੁਣ ਕੇ ਆਨੰਦ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ...ਪਰ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਗੜਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਝੰਜੋੜਿਆਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮਸਾਂ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਹਸਰਤ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, 'ਤੇਰਾ ਪਿਆਰ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਅਹਿਸਾਨ ਹੈ ਜਯੋਤੀ। ਜੇ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਬਦਲਾ ਨਾ ਚੁਕਾਅ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਬੜੀ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਹੋਏਗੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ।'
''ਮੇਰਾ ਗੱਚ ਭਰ ਆਇਆ ਸੀ, ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਨਿਕਲ ਰਹੀ। ਚੁੱਪਚਾਪ ਬੈਠੀ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀ ਰਹੀ। ਉਸ ਫੇਰ ਕਿਹਾ, 'ਤੇਰੀ ਚਾਹਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਰਾਜੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਾਹੋਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਾਂ...ਪਰ ਤੁਹਾਡਾ ਮਿਲਾਪ ਮੇਰੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਅ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਨਾ,' ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਡੁੱਬਣ ਲੱਗੀ।
'' 'ਆਨੰਦ,' ਮੈਂ ਕੁਰਲਾਈ, 'ਰਾਜੇਸ਼ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁਝ ਤੂੰ ਏਂ ਸਿਰਫ ਤੂੰ...'
''ਆਨੰਦ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਥਰੂ ਕਿਰਨ ਲੱਗੇ, 'ਮੇਰੀ ਖਾਤਰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਠੁਕਰਾਏਂਗੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੋਏਗਾ ਜਯੋਤੀ। ਉਹ ਜਿੱਤ ਕੇ ਵੀ ਹਾਰ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਵੇਖ ਮੇਰੀ ਹਾਰ ਵੀ ਕਿੰਨੀ ਹੁਸੀਨ ਹੈ।' ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਮੇਰੀ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਟਿਕਾਅ ਦਿੱਤਾ। 'ਜਯੋਤੀ ਤੇਰਾ ਰਾਜੇਸ਼ ਅਜੇ ਜਿਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਉਹ ਤੇਰੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਉਸ ਦਿਨ ਵਾਪਸ ਕਰੇਗਾ ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੈਨੂੰ ਪਾ ਲਏਗਾ?'
'' 'ਕਿਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਏ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤੁਹਾਨੂੰ?' ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਉੱਖੜੇ ਸਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ। ਆਨੰਦ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਖਿੱਲਰ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਹੋਰ ਸਹਿਮ ਗਈ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਥਿੜਕਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ, 'ਤੂੰ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਸਕਣਾ...ਉਸ ਨੇ ਪਲਾਸਟਕ ਸਰਜ਼ਰੀ ਕਰਵਾ ਲਈ ਹੈ।' ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਮੁੜਿਆ ਤੁੜਿਆ ਕਾਗਜ਼ ਕੱਢ ਕੇ, ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ਖੋਲ੍ਹਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ...ਤੇ ਮੈਂ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਪਛਾਣ ਲਏ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਆਸਮਾਨ ਟੁੱਟ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਆ ਡਿੱਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਵੱਲ ਗੌਰ ਨਾਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਮੇਰਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ—ਮੇਰਾ ਰਾਜੇਸ਼ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ।''
ਜਯੋਤੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਰਲ-ਪਰਲ ਹੰਝੂ ਵਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਡਾਕਟਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਵੀ ਬੁਝਿਆ-ਬੁਝਿਆ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਪਲ ਸੱਖਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨੀਲੇ ਆਕਾਸ਼ ਵੱਲ ਵੇਖਦੇ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਕਿਹਾ, ''ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਵਾਅਦਾ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਬ...।''
ਡਾਕਟਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਭਾਰੂ ਹੋ ਰਹੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠੋਂ ਨਿਕਲਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਤੇਰੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਇੱਛਾ ਇਹੀ ਹੈ ਨਾ ਬਈ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਆਨੰਦ ਕੁਮਾਰ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੇਂ? ਕਲ੍ਹ ਉਸ ਸਟੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੀ ਹਿੱਕ ਉਤੇ ਮੈਡਲ ਲਾਏ ਜਾਣਗੇ...ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਾਨਾਂ ਲੈਣ ਬਦਲੇ ਨਹੀਂ, ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਉਣ ਬਦਲੇ ਸਨਮਾਣਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਸਿਪਾਹੀ ਤੇਰਾ ਆਪਣਾ ਬੇਟਾ ਦਰਪਣ ਹੋਏਗਾ।''
ਜਯੋਤੀ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਸੁੱਤੀ ਮਮਤਾ ਨੇ ਜੋਸ਼ ਮਾਰਿਆ, ਉਹ ਕੂਕੀ, ''ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਬੇਟਾ ਦਰਪਣ...'' ਤੇ ਫੇਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ''ਰਾਜੇਸ਼ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਸੁਪਨਾ ਪੁਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ...ਪਰ ਮੈਂ ਦੂਰ ਖਲੋ ਕੇ ਹੀ ਵੇਖਾਂਗੀ...ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਵੇਖਣ ਦੀ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ...ਕਿਤੇ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਹੀ ਨਾ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਜਾਵੇ...'' ਜਯੋਤੀ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਬਰੜਾਈ। ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਕਿਹਾ, ''ਨਹੀਂ ਕੱਲ੍ਹ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਉਸ ਸਟੇਜ ਉਪਰ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਸ ਦਿਆਂਗਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਕੌਣ ਸੀ...''
''ਤੇਰਾ ਬਾਪ...?''
''ਹਾਂ ਮਾਂ...''  
--- --- ---