ਵਿੱਥਾਂ ਤੇ ਪਾੜੇ... ਲੇਖਕ : ਬੀਰ ਰਾਜਾ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਵਿੱਥਾਂ ਤੇ ਪਾੜੇ... ਲੇਖਕ : ਬੀਰ ਰਾਜਾ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਨਾਟ ਪਲੇਸ ਦੇ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਸੀ...ਇਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ, ਬਲਿਕੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਣ ਘੇਰਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਮੈਂ ਭੁੱਖਾ ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਸਮਾਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਭਖ਼ ਰਹੇ ਗੁਲਮੋਹਰ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਚਿੜੀਆਂ ਦੀ ਚਹਿਚਹਾਟ, ਟਰੈਫ਼ਿਕ ਦੀ ਗਰਗਰਾਹਟ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚੀ ਜਾਪਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਆਸ-ਪਾਸ ਤਾਸ਼ ਖੇਡ ਰਹੀਆਂ ਟੋਲੀਆਂ ਦਾ ਰੌਲਾ-ਰੱਪਾ ਵੀ ਘੁਲ-ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।...ਭੁੱਖ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਦੂਜੇ ਆਪਣੀ ਖਿਝ ਮਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸ਼ੈ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਭੁੱਖ ਵੀ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਮੇਰੀ ਭੁੱਖ ਅਜਿਹੀ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।
ਗਰਮ ਲੂ ਦੀ ਮਾਰ ਸਦਕਾ ਪਿੰਡਾ ਤਪ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਕੱਪੜੇ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਟਿਕ ਗਈਆਂ ਸਨ; ਦੂਹਰੇ ਅਰਥਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਵਾਕ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਛਾਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ; ਇਸ਼ਾਰੇ ਬਾਜ਼ੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਭ ਪਾਸਿਓਂ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹ ਤੇ ਅਵੇਸਲੀ-ਜਿਹੀ ਹੋ ਕੇ ਮੇਰੇ ਉੱਪਰ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਸੀ।
ਉਸਦਾ ਮਿਲਣਾ ਮੈਨੂੰ ਰੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਿਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਦਿਨ ਵੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ; ਛੋਟੇ ਦਿਨ, ਵੱਡੇ ਦਿਨ, ਡਰਾਵਣੇ ਦਿਨ, ਇਕੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ, ਕਈ ਦਿਨ ਭੁੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਕਈ-ਕਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ। ਪਰ ਇਹ ਬੜਾ ਹੀ ਵਾਧੂ ਜਿਹਾ ਦਿਨ ਸੀ...ਆਪਣੀ ਹੀਣਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਦਿਨ, ਜਾਂ ਫੇਰ ਕਿਸੇ ਪਾਰਕ ਦੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਗੁਲਮੋਹਰ ਹੇਠ ਪਏ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਦਿਨ। ਉਸਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਚੋਰੀ ਕਰਦੇ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਨੱਸ ਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਕਦੀ-ਕਿਤੇ ਹੀ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਨੇ, ਵੀ ਇਕ ਚੋਰੀ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ...ਚੋਰੀ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਚੋਰੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚੁਰਾਇਆ।
ਉਸ ਵੇਲੇ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯਤੀਮੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਛਾ ਸੀ, ਕੋਈ ਦਿਸ ਪਏ। ਪਰ ਉਹ!...ਉਹਦਾ ਮਿਲਣਾ ਤਾਂ ਉਂਜ ਹੀ ਮੇਰੇ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਬੋਝ ਵਾਂਗ ਲੱÎਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ। ਨਾ ਉਹ ਕਦੇ ਕੋਈ ਫਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਖਾਤਰ ਜ਼ਿੱਦ। ਪਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਕੁਝ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਚੁੱਪ ਤੇ ਕੱਛੂ ਵਰਗੀ ਤੋਰ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਤੁਰੀ ਆਉਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਚੰਗਾ ਖਿਝ ਜਾਂਦਾ, ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਟੁਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਉਹ ਹਫਦੀ-ਹੌÎਂਕਦੀ ਹੋਈ ਮਗਰੇ-ਮਗਰ ਨੱਸੀ ਆਉਂਦੀ। ਸਿਰਫ ਉਸਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਫਜ਼ੂਲ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਵਿੱਥ ਪਾ ਕੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਖੜ੍ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਘੂਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੁੜ ਮੈਂ ਟੁਰ ਪੈਂਦਾ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਟੁਰਦੀ। ਬੜੀ ਵਾਰੀ ਇੰਜ ਹੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘੁੰਮਦੇ-ਘੁਮਾਂਦੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੁੜਦੇ, ਪਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਕਰਦੇ। ਅਜਿਹੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਲੱਭਦਾ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ...
ਅਖ਼ੀਰ ਥੱਕ-ਹਾਰ ਕੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਫੀ-ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਆ ਬੈਠਦੇ ਸਾਂ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬਗ਼ੈਰ ਪੈਸਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਖਰਚੇ ਵਿਚ ਏਨੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ, ਪੂਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਬੈਠ ਸਕੀਏ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦੇ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਸਾਡੇ ਉੱਪਰ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਘੂਰ-ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਂਹਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪਿਆਰੀ ਸ਼ੈਅ ਚੁਰਾਅ ਲਈ ਹੋਵੇ। ਉਹਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾਕੀ, ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਤੇ ਸਸਤਾ ਜਿਹਾ ਹਾਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀਤਿਆਂ, ਕੋਈ ਖਾਲੀ ਕੁਰਸੀ ਮੱਲ ਬਹਿੰਦੀ ਤੇ ਆਪਣਾ ਬੈਗ਼ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਟਿਕਾਅ ਦੇਂਦੀ। ਮੈਂ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਸਭ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਵੇਂਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।
'ਫਰੀ ਲਵਰਜ਼'...'ਖਾਮੋਸ਼ ਪਰਿੰਦੇ'...'ਗੂੰਗਾ ਜੋੜਾ' ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹੋ ਰਹੀ ਖੁਸਰ-ਫੁਸਰ ਵਿਚੋਂ ਛਣ-ਛਣ ਆਉਂਦੇ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦਾ ਤੇ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।
ਭੁੱਖੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਉਸਨੂੰ ਚੂੰਡਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਉਹ ਬੜੀ ਬੇਪ੍ਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਥੈਲੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਕੱਢ ਕੇ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਨਾਟਕ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।
ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੀ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲਦਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਰਾਤੀਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਥੈਲੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਤਾਬ ਕੱਢੀ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਹਾਸ਼ੀਏ ਉੱਤੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ : 'ਉਹ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੇਜੇ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਲੋਕ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਝਾਕਦੇ ਨੇ? ਕੀ ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ ਇਕ ਮਰਦ ਦਾ ਬਿਸਤਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ? ਕੀ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ? ਲੋਕ ਕਮੀਨਗੀ ਨਾਲ, ਅਜਿਹੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹੀ ਅਰਥ ਕਿਉਂ ਕੱਢ ਬਹਿੰਦੇ ਨੇ? ਉਹ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਇਕ ਮੂੰਡੇ ਨਾਲ ਜਾਂਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਸੋਚਦੇ ਨੇ?'
ਮੈਂ ਕਿਤਾਬ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਉਸ ਰਾਤ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮੰਨਿਆਂ। ਉਹ ਕਦੀ ਕਦੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੁਭਵੀਆਂ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਲਿਖ ਦੇਂਦੀ ਹੈ...ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣਨ ਦੇ ਆਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰੁੁੁੁੁੁੁੁੁੁਦੇ। ਇਕ ਵੇਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਗਏ ਸਾਂ। ਉੱਥੇ ਮੇਰੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਔਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਇਕ ਲੰਮਾਂ ਚੌੜਾ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਵੀ ਮੇਰੇ ਥੈਲੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪਰਚੀ ਨਿੱਕਲੀ ਸੀ : 'ਤੇਰਾ ਉਹ ਭਾਸ਼ਣਬਾਜ਼ ਦੋਸਤ, ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਇਕ ਕਾਫੀ ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਤੋਂ ਪੀ-ਪੂ ਕੇ ਘਰੇ ਵੜਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕੌਣ ਦਵੇਗਾ? ਕੀ ਉਹ ਉਸਦੀ ਜ਼ਾਇਦਾਦ ਹੈ?'
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਵੀ ਇਕ ਪਰਚੀ ਲਿਖ ਕੇ ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ : 'ਉਂਜ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਚੇਤ ਮਨ, ਇਹ ਗੱਲ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿ ਕੋਈ ਔਰਤ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਣਾਈ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ, ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗਰ ਹੀ, ਬਿਨਾਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਇਆਂ, ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦਿਆ ਕਰ। ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਉਹ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ, ਵਿਚਾਰੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਉਹ ਢੋ ਰਹੇ ਨੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤੱਕਣੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਹਵਸ ਤੈਨੂੰ ਓਨੀਂ ਬੁਰੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗੀ...'
ਪਰਚੀ ਪੜ੍ਹਨ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇੰਜ ਵੀ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਉਸ ਰਾਤ ਜਿਹੜੀ ਪਰਚੀ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸੀ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਆਖ਼ਰੀ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ...'ਉਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਬਲਿਕੇ ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ'...'ਤੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਜਚ ਗਈ ਏ।'
''ਅੱਜ ਆਪਾਂ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰਵਾਰ ਚੱਲਾਂਗੇ।'' ਉਸਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰਵਾਰ ; ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ, ਅਸੀਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਿੱਥੇ ਸਿਰਫ ਡਿੱਗੇ-ਢੱਠੇ ਖੰਡਰ, ਪੁਰਾਣੇ ਕਿਲੇ, ਮਕਬਰੇ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਉਜਾੜ-ਉਦਾਸ ਮੈਦਾਨ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ, ਅਣਹੋਂਦ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਸੁੰਨ-ਸਮਾਧ ਵਿਚ ਲਟਕ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ...ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਸਹੀ।
ਉਸ ਦਿਨ ਏਨੀ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ, ਸਿਰਫ ਅਜਿਹਾ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਹੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ, ਕਿਧਰੇ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਆਪ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਉਂਜ ਜਿੱਧਰ ਮੈਂ ਜਾਂਦਾ ਸਾਂ, ਉਹ ਵੀ ਉਧਰੇ ਟੁਰ ਪੈਂਦੀ ਸੀ...ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਗੁਲਮੋਹਰ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਪਸੀਨੇ-ਭਿੱਜੇ ਕਪੜਿਆਂ, ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਪਿਚਕੇ ਹੋਏ ਢਿੱਡ ਤੇ ਖ਼ਾਲੀ ਜੇਬਾਂ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱÎਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਜੇਬਾਂ ਵਿਚ ਝਾਕਦੇ ਨੂੰ ਉੱਤੋਂ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੋਵੇ...ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਅਜੇ ਇੰਜ ਸੋਚਿਆ ਹੀ ਸੀ।
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀਣ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਵੀ ਇੰਜ ਵਾਪਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਉੱਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ ਤੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਂਜ ਹੀ ਏਧਰ ਉਧਰ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲੱਭ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ। ਨੇੜੇ ਦੂਰ ਕੋਈ ਸਿਆਣੂੰ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸਿਆ। ਕਨਾਟਪਲੇਸ ਦੀ ਗੋਲ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਕਾਰਾਂ ਨੱਸੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਫੁਹਾਰਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਅਤਿਸ਼ਬਾਜ਼ੀ ਦੇ ਅਨਾਰ ਵਾਂਗਰ ਉਤਾਂਹ ਉੱਠ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਦੇ ਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਕਈ ਕਈ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਅਕਸਰ ਰਾਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚਮਕਦੀਆਂ ਨੇ। ਗੋਲ ਵਰਾਂਡਿਆਂ ਵਿਚ ਸਦੀਵੀਂ ਚਹਿਲ ਪਹਿਲ ਸੀ।
''ਕੀ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏਂ?''
ਉਸਦੇ ਹੁਸੀਨ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਲੰਮੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਇਕ ਲਿਟ ਝੂਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਸਿਪ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਚਮਕ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਕ ਉਦਾਸ ਜਿਹੀ ਸਿਲ੍ਹ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਅੱਖਾਂ ਜਿਧਰ ਵੇਖਦੀਆਂ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਧੁਰ-ਅੰਦਰ ਤਕ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਹੀ ਅੱਖਾਂ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਕਦੇ ਉਸਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਢੁੱਕ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਜਿਸਮ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਕੋਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਭੈਅ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸਦੀਆਂ ਚੱਪਲਾਂ ਉੱਤੇ ਖਾਸੀ ਧੂੜ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਕ ਗੱਲ ਸਾਫ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੇਖ ਆਈ ਸੀ।
''ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਪਾਰਕ ਸਟੇਡੀਅਮ ਨੇੜੇ ਕਲਾਕ-ਟਾਵਰ ਚੱਲੀਏ ?''
ਉਹ ਉਸਦਾ ਮਨਪਸੰਦ ਰੇਸਤਰਾਂ ਸੀ।
''ਨਹੀਂ, ਜਾਂ ਛੱਤ ਵਾਲੇ ਕਾਫੀ-ਹਾਊਸ...ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਓਪਨ-ਏਅਰ ?''
ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਕ ਨਹੀਂ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਕਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਭੈੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਖਾਸ-ਖਾਸ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਬੁਰੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਨੇ। ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ, ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਤ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਇਦ। ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮੇਰ ਜਿਹੀ ਨਾਲ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਕਿੰਨਾਂ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮੌਕੇ ਬੋਲੀ ਹੁੰਦੀ।
''ਸੇਲਰ ਚੱਲੀਏ?''
ਰੀਗਲ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਖਿੜ-ਖਿੜ ਕਰਕੇ ਹੱਸ ਪਈ। ਸ਼ਰਾਰਤ ਵਜੋਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮਿਚ ਗਈਆਂ ਤੇ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਟੋਏ ਪੈਣ ਲੱਗ ਪਏ।
''ਤੂੰ ਜ਼ਰਾ ਏਥੇ ਖਲੋ, ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆਇਆ।''
''ਨਹੀਂ! ਮੈਂ ਵੀ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਈ ਚੱਲਾਂਗੀ।''
ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮੇਰੀ ਖੇਡ ਤਾੜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਨੱਸ ਕੇ ਕਿਤੋਂ ਉਧਾਰ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ।
''ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਕੁਛ ਪੁੱਛਣਾ ਏਂ...'' ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਝੂਠ ਨਹੀਂ, ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਸੀ।
''ਕਿਸੇ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਦਾ ਅੱਜ ਮੇਰਾ ਮੂਡ ਨਹੀਂ, ਆਪਾਂ ਕਿਧਰੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਚੱਲਾਂਗੇ।''
ਮੈਂ ਫੜ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਸਹਿਮ ਗਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਭੁੱਖੇ-ਪੇਟ, ਏਨੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਟੁਰ ਕਿੰਜ ਸਕਾਂਗਾ? ਨਾਲੇ ਉਹ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਜਾਏਗੀ। ਕਿਸੇ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਉੱਡਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਂਹਦੀ-ਨਿਰਖਦੀ, ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਡਲੀਆਂ ਚੁੱਕ-ਚੁੱਕ ਕੇ, ਏਧਰ-ਉਧਰ ਸੁੱਟਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਵਿਚਾਲਿਓਂ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆਉਣ ਸਾਰ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਪਰਚੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖ-ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਬੈਗ ਵਿਚ ਪਾਉਂਦੀ ਰਹੇਗੀ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਬਾਹਰ, ਕਬਰਾਂ ਤੇ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਹੀ ਚੇਤੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਸਕੈੱਚ ਉਹ ਇਹੋ-ਜਿਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਾਪੀ ਵਿਚ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਉਹਨਾਂ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਿਕੇ ਉਸ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਮਾਹੌਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਚਨ ਨਾਲ ਕਾਫੀ-ਹਾਊਸ ਵਿਚ ਮਿਲੀ ਸੀ। ਉਹ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਕਰਕੇ ਖਿਸਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਸਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਰਹੇ...
''ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਪੈਸੇ ਹੈਨ ?'' ਉਹ ਸਮਝ ਗਈ ਬਚਨ ਹੁਣ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ। ਉਸਨੂੰ ਮੰਦਾ-ਚੰਗਾ ਆਖਦੀ ਰਹੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ। ਸੋ ਉਸਦੀ ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ ਉੱਤੇ ਪਰਦਾ ਪਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬਿੱਲ ਦੇ ਆਇਆ ਸਾਂ।
''ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਤੁਗ਼ਲਕ ਆਬਾਦ ਫੋਰਟ ਤੱਕ ਚੱਲ ਸਕਦੇ ਓ ?'' ਕਾਫੀ-ਹਾਊਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਪੁੱÎਛਿਆ ਸੀ। ਉੱਥੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਤੁਗ਼ਲਕ ਆਬਾਦ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ਜਾ ਪਹੁੰਚੇ ਸਾਂ। ਕਿਲੇ ਉੱਪਰ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਚੁੱਪ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਚਾਲੂ ਸਟੋਨ-ਕਰੈਸ਼ਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼, ਦੂਰ ਵੱਜਦੀ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਮਿੱਠੀ ਧੁਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਭਲੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦਿਸ ਰਹੀ ਹਰ ਸ਼ੈ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਏਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮ-ਫਿਰ ਕੇ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੀ ਤੇ ਕਾਪੀ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਸਕੈੱਚ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਅਖ਼ੀਰ ਮੈਂ ਖਿਝ ਕੇ ਪੁੱÎਛਿਆ ਸੀ, ''ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ...?''
ਉਸਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ, ਸਾਹਮਣੇ, ਡੁੱਬ ਰਹੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਲਾਲੀ ਵਿਚ ਉਲਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਜਾਪਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਉਸੇ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਗਵਾਚੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ, ਨਾ ਚਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ, ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਚਿੜ ਜਿਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੇ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਨਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਹੋਣੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਸਿੱÎਖੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਅਧੂਰਾ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ...
''ਨਹੀਂ, ਆਪਾਂ ਬਹੁਤੀ ਦੂਰ ਨਹੀਓਂ ਜਾਣਾ।'' ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਵੇਂਹਦਿਆਂ ਆਖਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸੀ ਥਕਾਵਟ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਤਾੜ ਲਿਆ ਸੀ ਸ਼ਾਇਦ।
ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਥੋਂ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਕੀ, ਉਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੁਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ। ਸਾਡਾ ਆਪਸੀ ਸਮਝੌਤਾ ਜਿਹੜਾ ਕਦੇ ਹੋਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਟੁੱਟਦਾ ਦਿਸਿਆ। ਮੇਰੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਕੰਬ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਗਰਮ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਪੈਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡੇ ਵਿਚ ਫਿਰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।
''ਅੱਜ ਆਪਾਂ ਕੁਤਬ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਾਂਗੇ।'' ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਤਾਕਤ ਸਮੇਟਦਿਆਂ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਹਾਰ ਜਾਣ ਦੇ ਮੂਡ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਗੜ੍ਹਕਾ ਸੀ ਤੇ ਮਰਦਾਨਗੀ ਵੀ, ਜਿਹੜੀ ਅਕਸਰ ਕੁੜੀਆਂ ਸਾਹਵੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਅਸੀਂ ਜਨਪਥ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਾਂ।
''ਤੂੰ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਤਾਂ ਹੈਂ ਨਾ ?'' ਉਸਨੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਸਕੂਟਰ ਰੁਕਵਾ ਲਿਆ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਅਪਣੱਤ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਹੇਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ।
''ਨਹੀਂ ਆਪਾਂ ਪੈਦਲ ਹੀ ਚੱਲਾਂਗੇ।'' ਮੈਂ ਹਿਰਖ ਕੇ ਕੂਕਿਆ।
''ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਠ ਜਾ, ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਤਮਾਸ਼ਾ ਨਾ ਕਰ।'' ਉਸਨੇ ਰਤਾ ਕਰੜੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਝਿੜਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਂਜ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਬੈਠੀ ਹੋਏ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ...ਇੰਜ ਉਸਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਆਦਤ ਜਿਹੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਸਾਡੀ। ਨਾਲੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਕੂਟਰ ਜਾਂ ਟੈਕਸੀ ਵਿਚ ਬੈਠਣ ਦੇ ਇਹੋ ਆਦਾਬ ਵੀ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ।
''ਅਸੀਂ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ।''
''ਕਿਉਂ?''
ਉਸਨੇ ਝੱਟ ਬੈਗ਼ ਵਿਚੋਂ ਪੈਸੇ ਕੱਢ ਕੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਸਨ...ਏਨੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਤਾੜ ਗਈ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪੈਸੇ ਕਿਉਂ ਦੇਂਦੀ? ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੈਂ ਹੀ ਪੈਸੇ ਦੇਂਦਾ ਸਾਂ। ਉਹ ਨੱਸ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੋਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਪੱਤੇ ਤੇ ਇਕ ਡਬਲਰੋਟੀ ਵੀ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆਈ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।
ਉਹ ਅਸ਼ੋਕ ਪਿੱਲਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਕੇ ਖੰਡਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਜਾ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਇਕ ਪੱਤਾ ਤੇ ਅੱਧੀ ਡਬਲਰੋਟੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਰਮ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਇੱਕੋ ਪੱਤੇ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕਦੇ? ਏਨੀ ਗੱਲ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀਣਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਜੇ ਇਸ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਮਰਦ ਦੋਸਤ ਹੁੰਦਾ, ਕੀ ਫੇਰ ਵੀ ਅਸੀਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਪੱÎਤਿਆਂ ਵਿਚ ਖਾਂਦੇ...
ਸ਼ਾਮ ਤਕ ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਕੁਤਬ ਮੀਨਾਰ ਉੱਤੇ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਬੌਣਿਆਂ ਵਰਗੇ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਉੱਤੋਂ, ਉਹ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਟੁਕੜੇ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟਦੇ, ਜਿਹੜੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਖਿੱਲਰ ਕੇ ਇਧਰ ਉਧਰ ਉੱਡੇ ਫਿਰਦੇ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹਵਾ ਵਿਚ ਤੈਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਖੰਭਾਂ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਮੁੜ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਟੁਕੜੇ ਉੱਤੇ ਟਿਕ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਉੱਡਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪਰਚੀਆਂ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਵੇਖਣ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਏਥੇ ਆਈ ਸੀ ਤੇ ਓਸੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਮਸਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਪ੍ਰੇਮੀ ਜੋੜੇ, ਇਕਾਂਤ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਉਧਰ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਜਿਧਰ ਕੰਧਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਕੁਝ ਸੰਘਣੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦੇ ਤੇ ਝੱਟ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਲੰਮੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਘੁਸਮੁਸੇ ਜਿਹੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਕਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਉੱਡੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
''ਤੂੰ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ !''
ਉਸਨੇ ਉੱਚੀ ਮੀਨਾਰ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਉਸ ਉਪਰੋਂ ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਡਾਰ ਉੱਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੰਭਾਂ ਉੱਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਇੰਜ ਪੈਂਦੀ ਕਿ ਇਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜਿਹੀ ਲਿਸ਼ਕ ਸਿੱਧੀ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਆ ਵੱਜਦੀ ਸੀ।...
''ਬੜੀ ਦੇਰ ਹੋ ਗਈ।''
ਜਿਵੇਂ ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਨੇ ਆਉਣ ਵਿਚ ਦੇਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੋਏ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਦੀ ਚਹਿਚਹਾਟ ਵਿਚ ਹੀ ਗਵਾਚ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਤੱਕਿਆ। ਹਵਾ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਝੂਮਦੀ ਹੋਏ ਦਰਖ਼ਤ, ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਾਂਗ ਅਹਿੱਲ-ਅਡੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਮੀਨਾਰ ਉੱਤੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਧੁੱਪ ਦੀ ਲਾਲੀ ਸਰਕਦੀ ਹੋਈ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਖੰਡਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੂਕ ਜਿਹੀ ਉਠਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਇਹ ਉਹ ਭਰਮ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਅਕਸਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
''ਤੂੰ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹੀ ਏ ਨਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਦੋਏ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ, ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਤੇ ਉਜਾੜ ਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਅਖ਼ੀਰ ਗੂੰਗਿਆਂ ਵਾਂਗ ਈ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵਿਦਾਅ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ...ਕੋਈ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਗਵਾਹ ਗਰੀਬੀ ਵੰਡਣ ਵਾਲਾ...ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਏਨੀ ਮਧੱਮ ਸੀ ਕਿ ਉੱਤੇ ਉੱਡੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਰਿੰਦਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਾਂ ਸੁਣੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਨਹੀਂ।
''ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਖਾਸ ਵਕਤ ਹੁੰਦਾ ਏ।''
''ਤੂੰ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੈਂ...''
''ਉਸ ਕਵੀ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਕੌੜਾ ਜੀਵਨ ਹੰਢਾਇਆ ਹੋਏਗਾ, ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਏਨੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਏ ਉਹ! ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪੂਰੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਦੀ ਹਾਂ...''
“ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਅਪਮਾਨ ਕਰ ਰਹੀ ਏਂ।”
''ਅਪ...ਮਾਨ...।'' ਉਹ ਬੌÎਂਦਲ ਗਈ ਤੇ ਭੁੜਕ ਕੇ ਉਠ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ, ''ਨਹੀਂ !'' ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬਿਲਕੁਲ ਖਰੀ ਸੀ, ਉਸ ਵਿਚ ਝੂਠ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਬਲਿਕੇ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਇੰਜ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੂੰਹ ਭੂਆਂ ਲਿਆ।
ਸਾਹਮਣੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਟੂਰਿਸਟ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਟੋਲੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਫਿਲਮੀ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰੇਸਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਲੇ ਲੋਕ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਮੁੰਡੇ, ਕੁੜੀਆਂ ਅਜੇ ਵੀ ਰਿੰਗ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫਾਟਕ ਵੱਲ ਨੱਸਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ...
੦ ੦ ੦
ਸਕੂਟਰ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਚੁੱਪ ਸਾਂ। ਮਰਕਰੀ ਟਿਊਬਾਂ ਦੀ ਨੀਲੀ-ਦੁਧੀਆ ਰੌਸ਼ਨੀ ਸਾਰੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਾਹਮਣਿਓਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਧਿਆ ਦੇਂਦੀ ਤੇ ਬਿੰਦ ਦਾ ਬਿੰਦ ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਕਰ ਦੇਂਦੀ। ਜਿਓਂ ਹੀ ਕਾਰ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ, ਫੇਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਦਿਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਸਫ਼ਦਰ ਜੰਗ ਓਵਰ ਬਰਿਜ ਤੋਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੀ ਪਟੜੀ ਦੀਆਂ ਬੱਤੀਆਂ ਜੁਗਨੂੰਆਂ ਵਾਂਗ ਟਿਮਟਿਮਾਂਦੀਆਂ ਦਿਸ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪੁਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਉਹ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਗਈਆਂ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਬੱਤੀਆਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਜਗਬੁਝ ਕਰਦੀ ਤੇ ਲੁਕਣ ਮੀਟੀ ਖੇਡਦੀ ਰਹੀ। ਇੰਜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਪਿੱਛੋਂ ਦੂਜੀ ਤੇ ਫੇਰ ਤੀਜੀ ਸਾਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਹਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ।
ਮੇਨ ਬਾਜ਼ਾਰ ਕੋਲ ਉਸਨੇ ਸਕੂਟਰ ਰੁਕਵਾ ਲਿਆ। ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਆਪਾਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਘਰ ਚੱਲਾਂਗੇ।' ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਹਾਸਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਓਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਗੋਰਕੀ ਦੇ ਇਕ ਪਾਤਰ ਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣ ਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਲੋਕ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਘਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਖ਼ੀਰ ਤਕ ਘਰ ਦੀ ਸਹੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਂ ਵੀ ਅਜੇ ਤਕ ਉਸਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਿਆ। ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੀ ਅਟੈਚੀ, ਉਹੀ ਆਪਣਾ ਘਰ ! ਇਕ ਪਿੱਛੋਂ ਦੂਜਾ, ਦੂਜੇ ਪਿੱਛੋਂ ਤੀਜਾ, ਇੰਜ ਹੀ ਘਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਲੰਮੀ ਕਤਾਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਭਲਾ ਇਕ ਸੈਲਾਨੀ (ਘੁੱਕੜ) ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿੰਜ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਘਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਅਣਗਿਣਤ ਘਰ ਯਾਦ ਆ ਗਏ ਸਨ...ਜਿੱਥੇ ਕਦੀ ਨਿੱਘੇ ਪਲ ਬਿਤਾਏ ਸਨ। ਕੁਝ ਘਰ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਸੁੰਨੇ-ਸੱਖਣੇ। ਕੁਝ ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਰੱਸਤਾ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਕੁਝ ਘਰ ਮੋਟੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮੋਟੇ ਪਰਦੇ ਲਟਕ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਗੱਲ ਭੇਦ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਝ ਘਰ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਸਨ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਸੁਖ-ਚੈਨ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ...ਅਜਿਹੇ ਘਰਾਂ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਅਜੇ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਲਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਅਜਿਹੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੇ ਬਾਰੀਆਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦੇ ਨੇ। ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਹਮਦਰਦੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਚੂਰ ਆਪਣੇ ਹਨੇਰੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।
ਅਜਿਹੇ ਘਰਾਂ ਦਾ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬੜਾ ਲੰਮਾਂ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਇਕ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਘਰ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸਿੱਲ੍ਹ ਦੀ ਹਵਾੜ, ਅਚਾਰਾਂ ਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਪੱਸਰੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੰਜੇ ਉੱਤੇ ਪਈ ਮਾਂ ਬਰੜਾਉਂਦੀ ਸੀ, 'ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਹੀਂ।' ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਜਿਊਂਦੀ ਰਹੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਘਰ ਨਾਲ ਬੱÎਝਿਆ ਰਿਹਾ। ਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਲੰਮਾਂ, ਵਿੰਗਾ-ਟੇਢਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਹੈ...ਉੱਥੋਂ ਤੋਂ ਏਥੋਂ ਤਕ। ਘਰ ਦੇ ਨਾਂ ਉੱਤੇ ਮੇਰਾ ਹੱਸਣਾ ਤੇ ਬਹਿਕ ਜਾਣਾ ਵਾਜਬ ਗੱਲ ਹੀ ਹੈ।
''ਕਿਉਂ ਹੱਸ ਕਿਉਂ ਰਿਹਾ ਏਂ?'' ਉਸਨੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵੱਲ ਮੁੜਦਿਆਂ ਪੁੱÎਛਿਆ।
''ਮੈਂ ਏਧਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਵਾਂਗਾ...ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣੇ ਨੇ, ਮੈਂ।'' ਮੈਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
''ਆਪਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਫੇਸ' ਕਰਾਂਗੇ...ਕੀ ਖਾਸ ਗੱਲ ਏ ਭਲਾ?''
ਅਸੀਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਟੁਰਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਟੋਕਿਆ ਜਾਂ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕੋਈ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਵੰਨੀਓਂ ਮੈਂ ਹਰੇਕ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਤਰੇ ਤੇ ਬੇਪਤੀ ਨੂੰ 'ਫੇਸ' ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਸਾਂ। ਢਾਬੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੁਕਣਾ ਜ਼ਰਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਕਦੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਢਾਬੇ ਅੰਦਰ ਪੈਰ ਧਰਦਿਆਂ ਹੀ ਏਥੋਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਸ਼ੈ ਹਰਕਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੌ ਆਉਂਦੀ।...ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ ਚਹਿਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੈਨਤਾਂ ਨਾਲ ਦੱਸਦੇ ਬਈ 'ਮਾਲ' ਆ ਗਿਆ। ਗਾਹਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਉਸਦੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਟੋਹਣ-ਟਟੋਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਉਧਾਰ ਖਾਤੇ ਦੀ ਹਰੇਕ ਸਹੂਲਤ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਨਾਲ ਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ। ਇਹੀ ਗੱਲ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਸੀ। ਮੂੰਹ ਦਾ ਸਵਾਦ ਕੁਸੈਲਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਪਹੁੰਚਣ ਸਾਰ ਇਕ ਖਲਬਲੀ ਜਿਹੀ ਮੱਚ ਗਈ। ਉਹ ਖਾਣਾ ਪੈਕ ਕਰਵਾਉਣ ਲੱਗੀ।
''ਸ਼ਾਹ ਜੀ, ਕਿੱਧਰ ਹੋ ਆਏ? ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਘੱਟ ਤੇ ਨਹੀਂ ਨਾ?'' ਢਾਬੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਖੜ੍ਹਾ ਦੰਦੀਆਂ ਕੱਢਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸਦੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਤਿੰਨੇ ਦੰਦ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਖਾਤਰ ਨਹੀਂ...
''ਇਹ ਤੂੰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।''
ਉਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਝਾਕੀ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਸਨੇ ਕਲਾਕ-ਟਾਵਰ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਰੋਕ ਕੇ ਇਕ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਦੋਸਤ-ਮਿੱਤਰ ਵਾਂਗ ਬਿੱਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਬੜੀ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਕੁੜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੂਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪਰਸ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਪੈਸੇ ਕੱਢੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸ ਵੱਲ ਗਹੁ ਨਾਲ ਤੱÎਕਿਆ ਸੀ।...ਫੇਰ, ਅੱਜ ਕਿਉਂ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ!
''ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਬਿੱਲ ਭੁਗਤਾਅ ਦਿੱਤੇ ਨੇ, ਤੇਰਾ ਸਾਮਾਨ ਵੀ ਢਾਬੇ 'ਚੋਂ ਚੁਕਾਅ ਲਗਈ ਆਂ।'' ਉਸਨੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪੈਕੇਟ ਮੈਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤਾ।
''ਨਾਲੇ ਤੂੰ ਝੂਠ ਵੀ ਬੋਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਆਂ। ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਲੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਤੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਸ਼ਾਇਦ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਸੇ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਅੱÎਡਿਆ। ਮੇਰਾ ਸਾਮਾਨ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਵਸੂਲ ਕਰ ਲਵੀਂ, ਤੂੰ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਤਰਸ ਕੀਤਾ ਏ ਨਾ !''...ਮੈਂ ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਾਲੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਤੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਖਾਸਾ ਮਧੋਲਿਆ ਸੀ।
''ਬਸ, ਚਲਾ ਜਾਹ। ਮੁੜ ਕਦੀ ਸੂਰਤ ਨਾ ਵਿਖਾਵੀਂ ਆਪਣੀ।'' ਉਸਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਤੇ ਮੂੰਹ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ।
''ਤੇਰੇ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਈ ਕੀ ਏ?''
'ਫ਼ਰਕ' ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਗਾਲ੍ਹ ਵਰਗਾ ਹੀ ਲੱÎਗਿਆ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ...ਤੇ ਅੰਦਰ ਤਕ ਚੀਰਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੇ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਆਪ ਹੈਰਾਨ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੇ ਇੰਜ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਫੇਰ ਇੰਜ ਕਿੰਜ ਹੋ ਗਿਆ ! ਖ਼ੈਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਸਾਂਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ...ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ ਤਾਅ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਹੋਛੇ ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਲੂਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਉਦੋਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਹੱਥ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ; ਕਈ ਘਟੀਆ ਗੱਲਾਂ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਦਰਅਸਲ ਮੇਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਮੈਂ ਉਹ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਹਾਂ ਨਹੀਂ।...ਰਾਹ ਵਿਚ ਖਲੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਲੋਕ ਸਾਨੂੰ ਘੂਰ ਕੇ ਵੇਂਹਦੇ ਤੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ...
ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਮੰਗਤੇ ਸਮਝੇ। ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਭਰੜਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਗਾਲ੍ਹ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੀ ਗਾਲ੍ਹ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ, ਉਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਬਦਲੀ ਬਦਲੀ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੇ ਅਰਥ ਹੀ ਬਦਲ ਗਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਾਗ ਪਿਆ। ਕਿਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇਕ ਕੁੜੀ ਸਮਝ ਕੇ ਹੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਬੈਠਾ! ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫੇਰ ਇਕ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਓਵੇਂ ਕਬੂਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਦੋਸਤ ਦੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸਾਂ? ਜੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਅੱਜ ਤੱਕ...?
''ਨਹੀਂ, ਤੇਰਾ ਕੀ ਕਸੂਰ ਏ ? ਤੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਅਜਨਬੀ ਹਾਂ,''
''ਅਜਨਬੀ...'' ਉਸਨੇ ਘੂਰ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ''ਇਹ ਤੂੰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਏਂ ?''
''ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਈ,'' ਮੈਂ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਫੜ ਲਿਆ।
''ਸੱਚ ?''
ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਖਲੋ ਗਈ। ਉਸਦੇ ਤੇਜ਼ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਗਰਮੀ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ। ਉਸਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਖਾਂ ਪਾ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਮੈਂ ਲਗਾਤਾਰ ਤੈਨੂੰ ਲੱਭਦੀ ਰਹੀ। ਸੋਚਦੀ ਸਾਂ, ਤੂੰ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਏਂਗਾ ? ਕਿੱਥੇ ਸੌÎਂਦਾ ਹੋਏਂਗਾ? ਪੜ੍ਹਦਾ-ਲਿਖਦਾ ਕਿੱਥੇ ਹੋਏਂਗਾ? ਜਦ ਕਮਰਾ ਖੁਸ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੱÎਸਿਆ ?''
''ਮਾ'ਫ਼ ਕਰ ਦੇਅ।'' ਮੈਂ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵਹਿ ਗਿਆ।
''ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ, ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਏਨਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਏਂ...ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਕੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਮੈਂ, ਇਕ ਦੋਸਤ ਵਾਂਗ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁੰਦੀ ਹਾਂ...ਦੂਜੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ, ਫਿੱਟ ਕੇ ਨੰਗੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਉਸੇ ਥਾਂ ਆ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਮਰਦ ਨੇ ਆਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮੈਨਰਜ਼ ਵਜ਼ੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅਰਥ ਹੀ ਕੱਢ ਬਹਿੰਦੇ ਨੇ।''
ਉਸਨੇ ਬੈਗ਼ ਵਿਚੋਂ ਸਿਗਰੇਟ ਪੈਕੇਟ ਕੱਢ ਕੇ ਦਿੱਤਾ, ਮੈਂ ਇਕ ਸਿਗਰੇਟ ਸੁਲਗਾ ਲਈ ਤੇ ਬੀਤੀਆਂ, ਪਹਿਲੀਆਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਵੱਲ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ!
''ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਆਖਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆਂ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵਾਸਤੇ ਬਿਨਾਂ ਹੌਸਲਾ ਛੱਡੇ, ਲਗਾਤਾਰ ਭੁੱਖ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏਂ।''
ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਂ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਤਦੇ ਫੁੱਟ ਪਿਆ ਸਾਂ।
''ਸੱਚ ਪੁੱਛੇਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਜਿਊਂ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਬੜੀਆਂ ਈ ਗੱਲਾਂ ਅੰਦਰ ਭਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਨੇ, ਪਰ ਕੋਈ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਈ ਨਹੀਂ...ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋਈਏ ! ਇਸ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਏ ਤਾਂ ਕੀ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਂ ਛੱਡ ਦੇਈਏ ?''
ਇਹ ਇਕ ਚਪੇੜ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ। ਬਿਨਾਂ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਫੌਕੀ ਸ਼ਾਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛਿਪਦਾ ਜੋ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਏਸ ਚਪੇੜ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ।
''ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਬਗ਼ਾਵਤਾਂ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹੀ ਅਧਿਕਾਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ?...ਮਾਂ ਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਬਗ਼ਾਵਤ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਦੀਆਂ ਉਹੀ ਗੱਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਲਤ ਲੱਗਦੀਆਂ ਨੇ...''
''ਕਿਤੇ ਤੂੰ ਘਰੋਂ ਲੜ ਕੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਈ?'' ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਟੋਕਿਆ।
''ਤੂੰ ਤਾਂ ਇੰਜ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਏਂ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਜੁਆਕੜੀ ਹੋਵਾਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਆਪ ਕਰਦੀ ਹਾਂ।''
'ਆਪ' ਸ਼ਬਦ ਉੱਤੇ ਉਸਨੇ ਖਾਸਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ; ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹ ਕੁਸੈਲ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੀ ਜਾਂ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ।
''ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਪੁਰਾਣੇ ਰਸਮ-ਰਿਵਾਜ਼, ਜਿਹੜੇ ਉਹ ਦੁਬਾਰਾ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਵਸਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ।'' ਮੈਂ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਉਸ ਵੱਲ ਤੱÎਕਿਆ, ਇਹ ਕੁੜੀ ਅੱਜ ਤਕ ਚੁੱਪ ਕਿੰਜ ਰਹੀ?
''ਹਾਂ-ਹਾਂ, ਉਹੀ ਦੇਣ ਲੈਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ...'' ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ। ਉਸਨੇ ਇੰਜ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ।
''ਪਿਤਾ ਜੀ 'ਸੈਲਫ ਮੇਡ' ਆਦਮੀ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਗੱਲ ਗਲਤ ਲੱਗਦੀ ਏ। ਸਾਰਿਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਧਾਕ ਜਮਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇੰਜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੁਝ ਅਗਾਂਹ ਏਸ ਵਾਸਤੇ ਵਧੇ ਸੀ ਕਿ ਫੇਰ ਪਿਛਾਂਹ ਪਰਤ ਆਉਣ...ਜਿੱਥੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਸਾਡੇ ਵੰਨੀ ਵੀ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਇੰਜ ਹੀ ਹੁੰਦੈ...ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਪੇਟਿੰਗ ਵੀ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਹੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।''
ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਜਿਹੀ ਸੀ; ਕਿਸੇ ਅਨੋਖੇ ਸਵਾਦ ਵਰਗੀ! ਉਹਨਾਂ ਬਾਲਾਂ ਵਰਗੀ ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਮਾਹੌਲ ਤੋਂ ਨੱਸ ਕੇ, ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੀ ਆਪੋ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੰਡਣ ਬਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਤਜ਼ੁਰਬਿਆਂ ਨੂੰ ਅੱਤ ਹੁਸੀਨ ਮੰਨ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਪਰਤ ਜਾਂਦੇ ਨੇ...ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਹੋਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਖਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ; ਹੁੰਦੀਆਂ ਵੀ ਨੇ, ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛਿਪਾਉਣ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਨੰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ!...ਉਹ ਲੋਕ ਸਦਾ ਅਧੂਰੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।
ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕੀ ਰੱÎਖਿਆ...ਕਿਤੇ ਉਹ ਇੰਜ ਹੀ ਨਾ ਸਮਝ ਬੈਠੇ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਓਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ ਜਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਮਜ਼ਾ ਲੈਣ ਖਾਤਰ ਭਗੌੜਿਆਂ ਤੋਂ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਨੇ।
''ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਮਾਂ ਆਈ ਸੀ।'' ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਉਹ ਇੰਜ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਈ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਭੁੱਲੀ ਗੱਲ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਚੇਤੇ ਆ ਗਈ ਹੋਵੇ। ''ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, 'ਜੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲੋਂ ਮਾ'ਫ਼ੀ ਮੰਗ ਲਵੇਂ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਘਰ ਆ ਸਕਦੀ ਏਂ।' ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਹਾਸਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ; ਉਸਦਾ ਆਖਣ ਦਾ ਢੰਗ ਹੀ ਕੁਝ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਘਰ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਮਿੰਨਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਣ।'' ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਇੰਜ ਹੱਸੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇ। ਉਸਨੇ ਦੱÎਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਰਾਂ ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉਹ ਆਪਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹੀ। ਉਹ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖੀ ਨਹੀਂ; ਫੇਰ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਕੁਝ ਵੀ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ।
''ਮਾਂ ਚਲੀ ਗਈ ?''
''ਹੋਰ ਕੀ ਇੱਥੇ ਈ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਆਈ ਸੀ? ਉਹ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੁਝ ਛਿਪਾਉਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਆਪਣਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਤੇ ਬਿਗਾਨਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਵੀ। ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਪੈਸੇ ਤੇ ਅਹਿ ਖ਼ਤ ਮੇਰੇ ਬੈਗ਼ ਵਿਚ ਰੱਖ ਗਈ ਸੀ।'' ਉਸਨੇ ਇਕ ਮੁੜਿਆ-ਤੁੜਿਆ ਖ਼ਤ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਾਅ ਦਿੱਤਾ।
ਸੱਚਮੁਚ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਹੈ...ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਹ ਆਪ ਹਰੇਕ ਗੱਲ ਦੀ ਡੂੰਘਿਆਈ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਰਹੱਸ ਹੈ? ਗਰਮ ਹਵਾ ਦਾ ਕੋਈ ਕੋਈ ਥੱਪੜ ਪਿੰਡੇ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ...ਸੜਕ ਅਜੇ ਵੀ ਤਪਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਹੇਠ ਪਤਲੇ ਚਾਨਣ-ਦਾਇਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਆਵਾਜਾਈ ਜ਼ੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਚੁੱਪਚਾਪ ਟੁਰਦੇ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਕੁਝ ਪਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਖੜਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਪਰੋਂ ਖੁਰਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਕੁਝ ਗੱਲਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮੱÎਲੋਮੱÎਲੀ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਬਣਾ ਦੇਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਉਦੋਂ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਅੰਦਰ ਸੋਚਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਜਿਹਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਇੰਜ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾਪ ਤੋਲ ਕੇ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਜੋੜਿਆ...ਉਹ ਤਾਂ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ, ਅਣਜਾਣਪੁਨੇ ਵਿਚ ਪੀਢੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਪਿੱਛਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਏ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਮੈਂ ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ, ਜਿਹੜੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਸਿਰਫ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ, ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ, ਨਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਉਸ ਲੰਮੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ...ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਅਸਲੀਅਤ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਉਹ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਗਰਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜੋ ਹਾਲਤ ਮੇਰੀ ਸੀ, ਉਸਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰ ਮੈਂ ਆਪ ਹੀ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਦਬਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਕੋਈ ਡਰ। ਫੇਰ ਕਿਉਂ ਛਿਪਦਾ, ਝਿਜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ? ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਮੈਂ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਕਦੇ ਵੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਦੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਖਵਾਉਣ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਜਾਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਸੂਲ ਪਿਆਰੇ ਸਨ। ਤੇ ਅਸੂਲ...?...ਸਭ ਕੁਝ ਥੋਥਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮਨਪਸੰਦ ਕੰਮ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਕਿਉਂ?
ਮੇਰੇ ਅੰਦਰਲੇ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਵੱਲ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱÎਝਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰਵਾਇਤੀ ਲੀਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤੋਰਨ ਲੱÎਗਿਆਂ ਚਿੜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
''ਮਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ ; ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਰਹੀ ਇੱਕੋ ਸ਼ੰਕਾ ਪਾਲੀ ਰੱਖਿਆ। ਉਸਦੀ ਸਮਝ 'ਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਕੋਈ ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤਕ ਬਿਨਾਂ ਸਰੀਰਕ ਸਬੰਧ ਜੋੜੇ ਕਿੰਜ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਉਸਨੇ ਮਿਹਣਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਿਆ ਸੀ, 'ਚੱਲ ਠੀਕ ਏ, ਤੂੰ ਕੋਈ ਲੱਭ ਤਾਂ ਲਿਆ ਏ ਨਾ'...ਲਹਿਜ਼ਾ ਉਹੀ ਹੀ ਸੀ...'ਪਿੱਛੋਂ ਪਛਤਾਏਂਗੀ।' ਜਾਂਦੀ ਹੋਈ ਇੰਜ ਵੀ ਆਖ ਗਈ ਸੀ, 'ਇਕ ਡਰ ਤਾਂ ਮੁੱÎਕਿਆ, ਬਈ ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਨਹੀਂ...' ਤੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ।''
ਉਹ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਈ; ਅਸੀਂ ਟੁਰਦੇ ਰਹੇ। ਅਚਾਨਕ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਡਰ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਥਿਰਕਨ ਲੱਗੇ। ਉਹ ਰਤਾ ਠਿਠਕਦੀ ਤੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ, ''ਮਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ, ਬਿਪਨ ਇਕ ਦਿਨ ਪੀ ਕੇ ਆ ਵੜਿਆ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਹੱਥਾਪਾਈ ਵੀ ਹੋ ਪਈ ਸੀ।''
''ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱÎਸਿਆ?''
ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਏਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਤੇ ਫੇਰ ਅੰਦਰ ਉਠਦਾ ਗੁੱਸਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਬ ਗਿਆ।
''ਹੁਣ ਕਦੀ ਆਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ਉਹ।'' ਉਸਨੇ ਲਿਸ਼ਕਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਤੱÎਕਿਆ ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਪਈ।
''ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਂ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਮਾ'ਫ਼ੀ ਮੰਗੀ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਕ ਔਰਤ ਤੇ ਇਕ ਮਰਦ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਇੰਜ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਾਫ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਏਗਾ, ਮੈਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰਕ ਸਬੰਧ ਵੀ ਜੋੜ ਲਵਾਂਗੀ। ਲਕੋਅ ਨਹੀਂ ਰੱਖਾਂਗੀ।''
ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਜੇਬ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਖ਼ਤ ਵਿਚਲੇ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਤੀਬਰ ਹੋ ਗਈ।
''ਮਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ...ਜੋ ਉਹ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਸੀ, ਸਭ ਗ਼ਲਤ ਨਿਕਲਿਆ। ਜੋ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਦੇ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਜਾਪਿਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ...ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਦੂਰ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਹੀ ਹੈ...ਉਹ ਖਾਸੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਰੋਂਦੀ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਘਰ ਵਾਪਸ ਚੱਲਣ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਕਹੇਗੀ। ਇਹੋ ਸਭ ਉਸਨੇ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਏ। ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਸਨੇ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਦੱਸੀਆਂ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪ ਸੋਚੀਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਜ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ ?''
ਕਮਰਾ ਸਾਡੇ ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ ਦੋ ਹਿੱÎਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ; ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਬੜੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਜਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ। ਪਰ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਇਕੋ ਕਮਰਾ ਸੀ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਉਸਦਾ ਸਾਮਾਨ...ਇਕ ਟਰੰਕ, ਜਿਸਦਾ ਦੀਵਾਨ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ; ਸੂਟਕੇਸ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਾਲਾ ਰੈਕ, ਬੁਰਸ਼, ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਡੱਬੇ, ਟ੍ਰੇ, ਤੇਲ ਦੇ ਡੱਬੇ ਤੇ ਪਲੇਟਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਟੰਗੀਆਂ ਸਨ। ਬਾਰੀ ਕੋਲ ਸਟੈਂਡ ਉੱਤੇ ਇਕ ਅਧੂਰੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਪਈ ਸੀ।
ਉਸਦੀਆਂ ਏਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਜ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਏਨਾਂ ਕੰਮ ਕਦੋਂ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ? ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਜਿੱਥੇਂ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਬਣਾਈ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਈ ਫਰੇਮ ਪਏ ਸਨ। ਉਸਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ; ਸ਼ਕਲਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਤੇ ਅਦਿੱਖ ਅਹਿਸਾਸਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ! ਉਸਦੀ ਸਕੈੱਚ-ਬੁੱਕ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ। ਇਕ ਇਕ ਪੇਂਟਿਗ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਕਈ ਕਈ ਸਕੈੱਚ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਅਕਸਰ ਜਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੇਰੀ 'ਕੁੱਲ-ਦੁਨੀਆਂ' ਸੀ...ਇਕ ਛੋਟੀ ਮੇਜ਼, ਰੈਕ ਵਿਚ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਡਾਇਰੀਆਂ, ਨੋਟਿਸ ਪੈਡ, ਕਾਪੀਆਂ, ਫਾਇਲਾਂ; ਪੁਰਾਣੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬੰਡਲ ਇਕ ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਕਪੜੇ ਜਿਹੜੇ ਅੱਜ ਤਕ ਕਦੇ ਵੀ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਗਏ; ਧੋਤੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਹੈਂਗਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਟਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਇਕ ਟਾਈਪ ਮਸ਼ੀਨ ਰੱਖ ਹੋਈ ਸੀ...ਜਿਹੜੀ, ਅੱਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਲੱਖ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ।
''ਇਹ ਟਾਈਪ-ਰਾਈਟਰ ਤੂੰ ਲਿਆਂਦਾ ਏ?'' ਅੰਦਰ ਜ਼ਖ਼ਮ ਸੀ ਕਿ ਕਿੰਨੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਦਰ ਸਕਦੇ।
''ਪਤਾ ਏ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਦੱÎਸਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਤੁਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਲੇਟਿਆ ਹੋਇਆ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਘਰ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੀ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏਂ ਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਏਂ ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਏਨਾ ਵੀ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਤੂੰ ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਦੇ ਸੋਚੀਆਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਮਾਂ ਹੱਸ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਰੁਖ਼ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਚਲਾਕ ਬੱਚਾ ਕਿਸੇ ਡਰ ਸਦਕਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ...ਪਤੈ, ਮਾਂ ਨੇ ਕੀ ਕਿਹਾ ਸੀ? 'ਉਸ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਟਾਈਪ-ਰਾਈਟਰ ਖ਼ਰੀਦ ਲਵੀਂ'...''
''ਨਹੀਂ, ਇਹਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਪਰਚੀਆਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਤੇਰੀ ਆਦਤ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਏ।...ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੀ ਆਦਤ ਪਾ ਲਈ ਏ। ਬਾਹਰੀ ਸਲੂਕ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਜੋ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਸੋਚਦੇ ਜਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਦਾ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੀਆਂ ਤਰੀਕਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕਿਸ ਨੇ ਦੱÎਸਿਆ?''
''ਮੈਂ ਪੈਸੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭੇਜ ਦਿੱਤੇ ਸਨ...ਤੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਕਦੀ ਪੈਸੇ ਨਾ ਭੇਜੇ।''
ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ। ਦੱਸਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਮਾਂ ਨੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਭੇਜੇ ਸਨ, ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਸਭ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਏ।
''ਖਾਣਾ ਕੱਢ, ਖਾਈਏ, ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਖ ਲਈ ਹੋਈ ਏ...'' ਕੋਈ ਭੇਦ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ; ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਸਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੱਲ ਅਟਕ ਗਈ ਸੀ। ਕੋਨੇ ਵਿਚ ਪਈ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚੋਂ ਪਲੇਟਾਂ ਕੱਢਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ :
''ਪਤੈ, ਮਾਂ ਨੇ ਤੇਰੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਸੀ। ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਹੱਡਬੀਤੀ ਪੜ੍ਹਨਾ ਉਸਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੈ।''
ਮੇਜ਼ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਕੋਲ ਮੂੜ੍ਹੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ...ਪਰਦਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਦੋ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸਾੜ੍ਹੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਘੁੰਗਰੂ ਲੱਗੇ ਸਨ ; ਜਿਹੜੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਚੁੱਪ ਵਿਚਕਾਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਖੜਕਣ ਲੱਗੇ।
''ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਭੁੱਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਯਾਦਾਂ, ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਮੁੜ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ।''
ਉਹ ਸੁਰਾਹੀ ਵਿਚੋਂ ਗਲਾਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਉਲੱਦ ਰਹੀ ਸੀ; ਅਟਕ ਗਈ। ਬਿੰਦ ਦਾ ਬਿੰਦ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਲਿਸ਼ਕ ਮਧੱਮ ਪੈ ਗਈ...ਤੇ ਫੇਰ ਉਸਦੀਆਂ ਉਦਾਸ ਸਿੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਟਹਿਕਣ ਲੱਗ ਪਈ।
''ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਏਨਾ ਆਜ਼ਾਦ ਰਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕਿੱਥੋਂ ਆਈ ਏ?''
''ਜ਼ਿੱਦ !''
ਉਸਨੇ ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।
''ਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਨੇ ਹੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਏ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਗੱਲ ਗੱਲ 'ਤੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਝਿੜਕਾਂ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸਨ, ਕਦੀ ਕਦੀ ਮਾਰਨ-ਕੁੱਟਣ ਵੀ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਮਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਰੋੜਾ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹ ਵੀ ਅੱਗੋਂ ਬੋਲਦੀ, ਪਰ ਫੇਰ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਈ; ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ...ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ।''
ਪਰ ਮੈਂ ਕਿਧਰੇ ਹੋਰ ਗਵਾਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮਨ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਹੁਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਡਰ ਵਾਜਵ ਵੀ ਸੀ। ਉਂਜ ਦੂਜਿਆਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਸਾਰ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਹ ਵਿੰਗੇ-ਟੇਢੇ ਚੱਕਰਦਾਰ ਰੱਸਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਭਟਕਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਆਦਤ ਹੈ।...ਏਨੇ ਛੋਟੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਿੰਜ ਕਰਿਆ ਕਰੇਗੀ? ਤੇ ਸਾਡੀ ਗੱਡੀ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਕਿਵੇਂ ਰੁੜ੍ਹੇਗੀ?
''ਤੂੰ ਖੁਸ਼ ਨਹੀ ਜਾਪਦਾ।'' ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱÎਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਖਾਸੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਬੋਲੀ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਪੰਘਰ ਗਿਆ।
''ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕੱਲਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਨਾ...ਮੈਨੂੰ...''
''ਤੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱÎਛਿਆ, ਮੈਂ ਤੈਥੋਂ ਕੀ ਪੁੱਛਣਾ ਸੀ?'' ਉਸਨੇ ਟੋਕਿਆ।
''ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ...।''
ਸੁਣ ਕੇ ਉਹ ਬੱÎਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਖਿੜਪੁੜ ਗਈ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਜ਼ਹਿਰ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਰਸ ਆਉਂਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਉਸਦੀ ਹੋਂਦ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਖਾਣਾ ਖਾਂਦੇ ਨੂੰ ਓਵੇਂ ਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਲਾਕ ਟਾਵਰ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਬਿੱਲ ਦੇਂਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਤੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੈਠੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨੂੰ ਅੱਖ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਦੋਏ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਹੱਸਦੇ ਰਹੇ ਸਾਂ, ਉਸ ਦਿਨ। ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਹੱਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬੜੇ ਲੰਮੇਂ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਕਦੇ ਉਸਦੇ ਬੀਤੇ ; ਘਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਖੇਚਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਵੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ : ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਲੋਕ ਸਾਡੀ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਿਆ ਕਰਨਗੇ? ਹਰੇਕ ਗੱਲ ਦੇ ਦੂਜੇ ਅਰਥ ਕੱਢੇ ਜਾਣਗੇ। ਗੱਲ ਨਿੱਕੀ-ਮੋਟੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਨੇੜਤਾ ਵਿਚ ਏਨਾ ਆਨੰਦ ਸੀ ਤਾਂ ਕੀ ਇੱਕੋ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਅਸਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣਾ ਮਨ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ?
''ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਉਹੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਂਦੀ ਹਾਂ।''
''ਕੀ ਤੂੰ ਮੇਰੀਆਂ ਸਭ ਡਾਇਰੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਲਈਆਂ ਨੇ?'' ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਉਠ ਕੇ ਮੇਰੀ ਇਕ ਡਾਇਰੀ ਚੁੱਕ ਲਿਆਈ; ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ, ਕੁਝ ਵੀ, ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਮੁੱਢਲੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲ੍ਹੜ ਸੋਚਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਸੀ।
''ਤੂੰ ਜ਼ਰਾ ਇਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਤਾਂ ਸੁਣਾ।''
''ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਾਂਗਾ।''
''ਕਿਉਂ ?''
''ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ।''
ਉਹ ਉਦਾਸੀਆਂ ਭਰੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।
ਉਸਨੇ ਡਾਇਰੀ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਅਸੀਂ ਚੁੱਪ ਸਾਂ। ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਈ ਪਾੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਜਿਹੜਾ ਹਕੀਕਤ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਾਂ...ਜਾਂ ਮਿਥ ਬਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਹ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਰਹੱਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਮੇਰੀ ਜੇਬ ਵਿਚ ਪਿਆ ਸੀ।
--- --- ---

ਓਪਲ... :: ਲੇਖਕ : ਗੁਸਟਾਫ਼ ਮਾਇਰਿੰਕ

ਜਰਮਨ ਕਹਾਣੀ : ਓਪਲ... :: ਲੇਖਕ : ਗੁਸਟਾਫ਼ ਮਾਇਰਿੰਕ
ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

(ਗੁਸਟਾਫ਼ ਮਾਇਰਿੰਕ ਆਸਟਰੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਸਨ 1767 ਵਿਚ ਵਿਏਨਾ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਮਾਇਰਿੰਕ ਨੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਨਾਵਲ ਵੀ ਲਿਖੇ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਸਟਰੀਆਈ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਉਹੀ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਐਡਗਰ ਐਲਨ ਪੋ ਦਾ ਅਮਰੀਕੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ। ਮਾਇਰਿੰਕ ਪੂਰਬ ਦੇ ਰਹੱਸਵਾਦ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਤੋਂ ਬੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ, ਜਿਸਦੀ ਇਕ ਝਲਕ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਪਰ...)

ਉਹ ਓਪਲ ਜਿਸਨੂੰ ਮਿਸ ਹਿੰਟ ਨੇ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦਾ ਭਾਗੀ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
''ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਸੀ, ਜਿਹਨਾਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਇਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।'' ਉਹ ਬੋਲੀ ਤੇ ਉਂਗਲ ਦੇ ਪੋਰ ਨੂੰ ਉਸ ਚਮਕੀਲੇ ਨਗ ਉੱਤੇ ਫੇਰਨ ਲੱਗ ਪਈ, ''ਐਸਾ ਪਾਣੀ ਸਿਰਫ ਭਾਰਤੀ ਰਤਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਇਹ ਇਸਦੀ ਵਧੀਆਂ ਘਿਸਾਈ ਸਦਕਾ ਏ ਜਾਂ ਇਸਦੀ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ; ਪਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਏ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਚਮਕ ਵਿਚ ਜਾਨ ਹੋਵੇ, ਇਕ ਬੇਚੈਨੀ ਹੋਵੇ-ਕਿਸੇ ਜਿਊਂਦੀ ਅੱਖ ਵਾਂਗ।''
''ਕਿਸੇ ਜਿਊਂਦੀ ਅੱਖ ਵਾਂਗ!'' ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਖੁੱਭੇ ਮਿਸਟਰ ਹਾਰਗ੍ਰੇਵ ਜੈਨਿੰਗਸ ਨੇ ਦੁਹਰਾਇਆ।
''ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਗੱਲ ਲੱਗਦੀ ਏ ਮਿਸਟਰ ਜੈਨਿੰਗਸ ?''
ਲੋਕ ਉੱਥੇ ਸੰਗੀਤ, ਨਾਚ-ਸਮਾਰੋਹ ਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਜਾਂ ਇੰਜ ਕਹੀਏ, ਹਰ ਸੰਭਵ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਗੱਲਾਂ ਹਰ ਵਾਰੀ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਰਤਨ ਓਪਲ ਉੱਤੇ ਆਣ ਖਲੋਂਦੀਆਂ ਸਨ।
''ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਰਤਨਾਂ ਬਾਰੇ-ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਥਾਕਥਿਤ ਰਤਨ ਬਾਰੇ-ਕੁਛ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਆਂ।'' ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਮਿਸਟਰ ਜੈਨਿੰਗਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਏ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਮਿਸ ਹਿੰਟ ਆਪਣੀ ਇਸ ਅੰਗੂਠੀ ਤੋਂ ਸਦਾ ਲਈ ਹੱਥ ਧੋ ਬੈਠੇਗੀ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕੁਛ ਚਿਰ ਰੁਕੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੱਥ–ਲਿਖਤ ਲੱਭ ਲਿਆਉਂਦਾ ਆਂ।''
ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉਤਸੁਕ ਹੋ ਗਏ।
''ਹਾਂ, ਤਾਂ ਹੁਣ ਸੁਣੋ। ਜੋ ਕੁਛ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗਾਂ ਉਹ ਸਾਡੀਆਂ-ਮੇਰੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਦੀਆਂ-ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਏ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਸੀਂ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਛਪਵਾਵਾਂਗੇ ਨਹੀਂ।...
''ਕਿੱਸਾ ਇੰਜ ਹੈ : ਮਹਾਬਲੀਪੁਰਮ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਇਕ ਜੰਗਲ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਪਤਲੀ ਪੱਟੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਨਾਲ ਜਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਮਦਰਾਸ ਤੋਂ ਉੱਥੋਂ ਤੱਕ ਤ੍ਰਿਚਨਾਪੱਲੀ ਨਹਿਰ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਜਲਮਾਰਗ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਣਾਏ ਨੇ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਾ ਅਛੂਤਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਜੰਗਲ ਵਾਂਗ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੜਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਬੇਲੋੜਾ ਇਲਾਕਾ ਹੋਵੇ।...
''ਸਾਡਾ ਅਭਿਆਨ ਦਲ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਤਾਮਿਲ ਸੇਵਕਾਂ ਨੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਟੈਂਟ, ਡੱਬੇ ਤੇ ਸੰਦੂਕ ਉਤਾਰੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧਾਨ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਚਟਾਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਮਹਾਬਲਿਪੁਰਮ ਲੈ ਜਾਣ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਤਾੜ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਝੂੰਡ ਸਨ ਤੇ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹਲਕੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਂਤ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਵੱਡੇ ਟਾਪੂ ਹੋਣ। ਕਰਨਲ ਸਟਰਟ, ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਹਾਰਗਰੇਵ ਤੇ ਮੈਂ ਤਿੰਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਛੋਟੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਿਚ ਤੁਰੰਤ ਡੇਰਾ ਲਾ ਲਿਆ, ਜਿਹਨਾ ਨੂੰ ਇਕੋ ਚਟਾਨ ਵਿਚੋਂ ਤਰਾਸ਼ ਕੇ-ਬਲਿਕੇ ਕੱਟ ਕੇ-ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੰਦਰ ਪੁਰਾਣੀ ਦਰਾਵੜ ਵਾਸਤੂਕਲਾ ਦਾ ਸਹੀ ਉਦਹਾਰਣ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਬੌਧ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕਾਰੀਗਰੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਮੰਦਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਦੀਆਂ ਤਕ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਦੇ ਉਤਸਾਹੀ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਂ–ਸਥਾਨ ਰਹੇ ਹੋਣ; ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਸ਼ਿਵ ਭਗਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਦੇ ਹੱਥ ਆ ਗਏ ਹਨ...ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਉੱਚੇ ਖੰਭਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸੱਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਮਠਾਂ ਵੀ ਚਟਾਨਾਂ ਤਰਾਸ਼ ਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ।
''ਮੈਦਾਨ 'ਚੋਂ ਉੱਠ ਰਹੀ ਸੰਘਣੀ ਧੂੰਦ, ਧਾਨ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਢਲਵਾਨਾਂ ਉਪਰ ਪਸਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਜੋੜ ਤੋੜ ਕਰਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਲਦ ਗੱਡਿਆਂ ਦੀ ਘਰੀਂ ਜਾ ਰਹੀ ਇੰਦਰ ਧਨੁਸ਼ੀ ਕਤਾਰ ਨੂੰ ਕੋਹਰਾ ਆਪਣੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿਚ ਲੁਕੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰੌਸ਼ਨੀ ਤੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਦਾ ਸੰਗਮ, ਮਨ ਨੂੰ ਮੋਹ ਕੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵੱਲ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਚਟਾਨਾਂ ਤਕ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਿਤ ਭੀੜੀਆਂ ਗੁਫਾਵਾਂ-ਕੰਦਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਪੜਾਅ ਲਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਰੰਗ–ਬਿਰੰਗੀਆਂ ਪੁਸ਼ਾਕਾਂ ਤੇ ਲਾਲ ਪੀਲਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤਟ ਨਾਲ ਏਧਰ-ਓਧਰ ਬਣੇ ਮਠਾਂ ਦੇ ਗੁਫ਼ਾ ਰੂਪੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗਲਿਆਰਿਆਂ ਨਾਲ, ਲਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਟੱਕਰਾਂ ਦੇ ਗੜਗਜ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਸੰਹਾਰਕਰਤਾ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਸਤੂਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ।
''ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਛੁਪ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਹਵਾ ਪੁਰਾਣੇ, ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਠੁਸ ਹੋਈ ਖਲੋਤੀ ਸੀ, ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਤੇ ਗੜਗਜ ਸਾਨੂੰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਉੱਚਾ ਤੇ ਸ਼ਪਸਟ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।
''ਸੇਵਕਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਆਪ ਹੇਠਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਤੇ ਕੋਨਿਆਂ ਵਿਚ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਚਟਾਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅਨੇਕ ਹਨੇਰੇ ਗਲਿਆਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਨਰਿਤ–ਮੁਦਰਾ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਦੇਵੀ–ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵੱਲ ਸਨ ਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਰਹੱਸਮਈ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਬਣਾਅ ਰਹੀਆਂ ਸਨ...ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਵਾਰ ਇੰਜ ਢਕੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਹਰ ਦੇਹਰੀ ਉੱਪਰ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਖਲੋਤੇ ਹੋਣ।
''ਬੜੇ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਅਨੋਖੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ; ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ; ਖੰਭਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉਚਾਈ ਤੇ ਲਿੰਗ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਤੇ ਡੂੰਘੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਹਨਾ ਬਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਪੱਛਮ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ।
''ਹਾਰਗ੍ਰੇਵ ਨੇ ਇਕ ਖੰਭੇ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ ਲੱਗੀ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਵਸਤੂ-ਇਕ ਸੋਟੀ-ਸਾਨੂੰ ਦਿਖਾਈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਚੌਵੀ ਗੰਢਾਂ ਸਨ ਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਇਕ ਡੋਰੀ ਲਮਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਹੇਠਲੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੋ ਹਿੱÎਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੇਰੂਦੰਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਅਲੌਕਿਕ ਆਨੰਦ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਾਉਂਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੀ-ਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਯੋਗੀ ਜਦੋਂ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੂਦੰਡ ਦੇ ਖਾਸ ਖਾਸ ਹਿੱÎਸਿਆਂ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
'' 'ਇਹ ਪਿੰਗਲਾ ਹੈ...ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੂਰਜ ਨਾੜੀ।' ਸਿਰ ਹਿਲਾਅ ਕੇ ਸਾਡੇ ਦੁਰਭਾਸ਼ੀਏ ਅਖਿਲ ਰਾਵ ਨੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ।
''ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਰਨਲ ਸਟਰਟ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜੀ ਤੇ ਬੋਲੇ, 'ਚੁੱਪ ! ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆਂ ?'
''ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੰਨ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਲਾ ਦਿੱਤੇ, ਜਿਹੜੀ ਦੇਵੀ ਕਾਲ ਭੈਰਵ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੂਰਤੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਛਿਪੀ ਹਨੇਰੇ ਵੱਲ ਵਹਿ ਰਹੀ ਸੀ।
''ਸਿਰਫ ਮਸ਼ਾਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਅੱਗ ਦੇ ਚਟਕਣ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਵਰਨਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਿਲਕੁਲ ਚੁੱਪ ਵਾਪਰੀ ਹੋਈ ਸੀ।
''ਇਕ ਘਾਤਕ ਸੰਨਾਟਾ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਲੂੰ-ਕੰਡੇ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਣ; ਆਤਮਾਂ ਨੂੰ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜ ਪਏ ਤੇ ਇੰਜ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕੋਈ ਭਿਆਨਕ ਘਟਨਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਲ ਬਿਜਲੀ ਵਾਂਗ ਲਿਸ਼ਕੇ, ਕੜਕੇ ਤੇ ਵਾਪਰ ਜਾਵੇਗੀ। ਇਕ ਧਮਾਕੇ ਵਾਂਗ ਅਗਿਆਤ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚੋਂ ਤੇ ਹਰ ਕੋਨੇ ਤੇ ਹਰ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚੋਂ ਘਾਤਕ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚਾਣਚੱਕ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਲੈ-ਬੱਧ, ਹਥੌੜੇ ਵਾਂਗ ਚਲਦੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਤੋਂ ਡਰੀ ਡਰੀ ਕਰਾਹੁੰਦੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਇਕ ਗੂੰਗੇ ਤੇ ਬੋਲੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਰਲਦੀ ਮਿਲਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇੰਜ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਗਰਾਰੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ...ਉਗ, ਗਰਰ...ਉਗ...ਗਰਰ...ਉਗ...ਉਗ-ਗਰਰ...।
''ਅਸੀਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਿਆਂ, ਪਰ ਬੇਕਾਰ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ।
“ 'ਅਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਾਂ ਕੋਈ ਚੀਕਿਆ ਹੋਵੇ।' ਕਰਨਲ ਨੇ ਦਬਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱÎਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਕਾਲ ਭੈਰਵ, ਹੈਜੇ ਦੇ ਪ੍ਰੇਤ, ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਹਿੱਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਮਸ਼ਾਲ ਦੀ ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾਨਵ ਦੀਆਂ ਛੀਏ ਭੁਜਾਵਾਂ ਹਿੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਸ਼ਾਮ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗੀਆਂ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਝਪਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਕਿਸੇ ਪਾਗਲ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਂਗ।
“ 'ਚੱਲੋ, ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਚੱਲਦੇ ਹਾਂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਲ।' ਹਾਰਗ੍ਰੇਵ ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ, 'ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਤਾਂ ਬੜੀ ਡਰਾਵਨੀ ਹੈ।'
“ਚੱਟਾਨੀ ਸ਼ਹਿਰ ਹਰੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਡੁੱÎਬਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮੰਤਰ-ਜੜੁੱਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।
“ਸਮੁੰਦਰ ਉੱਤੇ ਚਾਂਦਨੀ ਇਕ ਲੰਮੀ ਚੌੜੀ ਤਲਵਾਰ ਵਾਂਗ ਤਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ; ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਤਲਵਾਰ ਜਿਸ ਦੀ ਨੋਕ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ।
“ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਚਬੂਤਰੇ ਉੱਤੇ ਲੇਟ ਗਏ। ਹਵਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ ਤੇ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿਚਲੀ ਰੇਤ ਮਖਮਲ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਇਮ ਸੀ।
“ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਚੰਦ ਹੋਰ ਉਪਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਮਠਾਂ ਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹਾਥੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਸਫ਼ੈਦ ਚੱਟਾਨੀ ਫਰਸ਼ ਉਪਰ ਡੱਡੂਆਂ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੇ ਭੇਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਏ ਸਨ।
“ 'ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੀਰੇ ਜਵਾਹਰ ਜੜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗਲੇ ਵਿਚ ਪੰਨੇ ਦੇ ਹਾਰ ਪਏ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੁਲੇਮਾਨੀ ਤੇ ਓਪਲ ਰਤਨ ਦਗ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।' ਕਰਨਲ ਸਟਰਟ ਨੇ ਅਚਾਨਕ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਦੱÎਸਿਆ। ਬਿਨਾਂ ਇਹ ਜਾਣਿਆਂ ਕਿ ਮੈਂ ਸੌÎਂ ਗਿਆ ਹਾਂ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਉਤਰ ਨਾ ਦਿੱਤਾ।
“ਅਖਿਲ ਰਾਵ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਲੰਮੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
“ਅਚਾਨਕ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਡਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਉੱਠ ਬੈਠੇ ਹੋਏ। ਮੰਦਰ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਬਿੰਦ ਦੇ ਬਿੰਦ ਇਹ ਸਮਝ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਇਹ ਕੋਈ ਚੀਕ ਸੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹਾਸਾ, ਪਰ ਹੋਇਆ ਇੰਜ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਗੂੰਜ ਅਜਿਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਕੱਚ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ।
“ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ ਕੰਧ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਮਸ਼ਾਲ ਲਾਹ ਲਈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਹੇਠਲੇ ਗਲਿਆਰੇ ਵੱਲ ਨੱਸੇ।
“ਅਸੀਂ ਚਾਰ ਜਣੇ ਸਾਂ। ਡਰਨ ਵਾਲੀ ਕੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਹਾਰਗ੍ਰੇਵ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮਸ਼ਾਲ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਗਲਿਆਰਾ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਨਕਲੀ ਗੁਫ਼ਾ ਵਿਚ ਮੁੜਿਆ ਜਿਸ ਉਪਰ ਕੋਈ ਛੱਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਚਾਂਦਨੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖੰਭਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵਿਆਂ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦਬਵੇਂ ਪੈਰੀਂ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਵਧੇ।
“ਘੱਟ ਉਚਾਈ ਵਾਲੀ ਬਲੀ ਦੀ ਇਕ ਵੇਦੀ ਵਿਚੋਂ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਉੱਠ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਇਕ ਫਕੀਰ ਗਲੇ ਵਿਚ ਰੰਗ ਬਿਰੰਗੇ, ਪਾਟੇ ਪੁਰਾਣੇ ਕਪੜੇ ਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਦੁਰਗਾ ਉਪਾਸਕਾਂ ਵਾਂਗ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲਾਵਾਂ ਪਾਈ ਝੂੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਉਹ ਕਿਸੇ ਮੰਤਰ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਮਸਤ ਸੀ ਤੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਰੋਂਦਾ, ਸਿਸਕਦਾ ਜਿਹਾ ਆਪਣੀ ਗਰਦਨ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦਰਵੇਸ਼ ਵਾਂਗ ਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸੱਜੇ ਖੱਬੇ ਤੇ ਫੇਰ ਪਿੱਛੇ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਘੁਮਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਸਫ਼ੈਦ ਦੰਦ, ਪਲੇ-ਪਲੇ, ਅੱਗ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਾਰਨ ਲਿਸ਼ਕੋਰਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ।
“ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਸਿਰ ਵਾਲੇ ਦੋ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਉਸਦੇ ਪੈਰਾਂ ਕੋਲ ਪਏ ਸਨ। ਕਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਤੁਰੰਤ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਇਹ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸਾਡੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੋ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੌਤ ਦੀਆਂ ਉਹ ਭਿਆਨਕ ਚੀਕਾਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਹੋਣਗੀਆਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਾਨੂੰ ਉਪਰ ਬੈਠਿਆਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।
“ਕਰਨਲ ਤੇ ਸਾਡਾ ਦੁਭਾਸ਼ੀਆ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਫਕੀਰ ਉੱਤੇ ਟੁੱਟ ਪਏ; ਪਰ ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਘੁਮਾਅ ਕੇ ਕੰਧ ਵੱਲ ਉਛਾਲ ਦਿੱਤਾ।
“ਉਸ ਸੁਕੱੜ ਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਵਿਚ ਬੜੀ ਤਾਕਤ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਉੱਛਲ ਕੇ ਮੁੜ ਉਸ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਦੇ, ਉਹ ਫਕੀਰ ਗੁਫਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱÎਕਿਆ ਸੀ।
“ਬਲੀ ਦੀ ਵੇਦੀ ਪਿੱਛੇ ਸਾਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਮਰਾਠੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਮਿਲੇ।''

ਸ਼੍ਰੀ ਹਾਰਗ੍ਰੇਵ ਜੈਨਿੰਗਸ ਨੇ ਖਰੜੇ ਨੂੰ ਤੈਹ ਕਰਕੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਬੋਲੇ, ''ਇੱਥੇ ਇਸ ਖਰੜੇ ਦਾ ਇਕ ਪੰਨਾ ਗਾਇਬ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਸੁਣਾਦਾ ਹਾਂ...
“ਮ੍ਰਿਤਕਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਜਿਹੜੇ ਭਾਵ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਬੜਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਈ। ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਮੱਠੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਡਰ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਾ ਆਂ, ਜਿਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਦੀ ਸੰਘਿਆ ਦੇਣੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਇਕ ਵਿਗੜੀ ਹੋਈ ਪਾਗਲਾਂ ਵਰਗੀ ਹਾਸੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੁੱਲ੍ਹ ਤੇ ਨਾਸਾਂ ਉਪਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਮੂੰਹ ਪੂਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਖਾਂ-ਅੱਖਾਂ ਡਰਾਵਨੀਆਂ। ਕਲਪਨਾ ਕਰੋ, ਅੱਖਾਂ ਸੁੱਜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨਿਕਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ-ਨਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪੁਤਲੀਆਂ ਸਨ, ਨਾ ਹੀ ਪਿਛਲਾ ਸਫ਼ੈਦ ਹਿੱਸਾ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਤੇ ਦਮਕ ਦੋਵੇਂ ਕਾਇਮ ਸਨ-ਬਿਲਕੁਲ ਇੰਜ ਜਿਵੇਂ ਮਿਸ ਇੰਟ ਦੀ ਉਂਗਲ ਵਿਚ ਪਏ ਇਸ ਪੱਥਰ ਦੀ ਐ।...
''ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਂਚ-ਪੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਅਸਲੀ ਓਪਲ ਸਨ। ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰਸਾਇਨਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਵਾਉਣ 'ਤੇ ਵੀ ਇਹੀ ਪਤਾ ਲੱÎਗਿਆ। ਅੱਖਾਂ ਕੀਮਤੀ ਨਗ ਓਪਲ ਵਿਚ ਕਿੰਜ ਬਦਲ ਗਈਆਂ, ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਸਦਾ ਇਕ ਬੁਝਾਰਤ ਹੀ ਰਹੇਗੀ। ਇਕ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱÎਛਿਆ ਸੀ, ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤਥਾਕਥਿਤ ਤੰਤਰ ਵਿਦਿਆ ਨਾਲ ਇੰਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਜ ਮਨੋਬਲ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਬੜੀ ਸ਼ੋਹਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਕੌਣ ਯਕੀਨ ਕਰੇਗਾ। ਉਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱÎਸਿਆ ਕਿ 'ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਓਪਲ ਰਤਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਇਵੇਂ ਹੋਈ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ...ਤੇ ਇਹ ਰਤਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲਈ ਬੜੇ ਅਸ਼ੁਭ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੀ ਦੇਵੀ ਦੁਰਗਾ ਦੇ ਚੜ੍ਹਾਵੇ ਲਈ ਸਿਰਫ ਅੱਖਾਂ ਹੀ ਬਚਦੀਆਂ ਨੇ'।''
ਕਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਕਿੱਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਦਕਾ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਬੋਲੇ ਸਿਲ-ਪੱਥਰ ਹੋਏ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਮਿਸ ਇੰਟ ਆਪਣੀ ਅੰਗੂਠੀ ਨਾਲ ਛੇੜਛਾੜ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ।
''ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਮਿਸਟਰ ਜੈਨਿੰਗਸ, ਕਿ ਓਪਲ ਸੱਚਮੁੱਚ ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਅਸ਼ੁਭ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ?'' ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਹ ਬੋਲੀ।
''ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨਗ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿਓ।''
ਤੇ ਮਿਸਟਰ ਜੈਨਿੰਗਸ ਨੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਪੇਪਰ ਵੇਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਲੋਹੇ ਦੇ ਇਕ ਨੁਕੀਲੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਚੁੱÎਕਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਓਪਲ ਉਪਰ ਸੱਟਾਂ ਲਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਤਦ ਇੰਜ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਜਦ ਤਕ ਉਹ ਸਿੱਪੀਆਂ ਵਾਂਗ ਅਨੇਕਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਟ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗ ਪਿਆ।
(... ਮਾਇਰਿੰਕ ਕਦੀ ਭਾਰਤ ਨਹੀਂ ਆਏ, ਇਸੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵਧੇਰੇ ਠੋੋਸ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਭੂਗੋਲ ਤੇ ਤੱਥਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕੁਝ ਉਣਤਾਈਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਲ ਭੈਰਵ ਨੂੰ ਦੇਵੀ ਦੱਸਣਾ ਤੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਹਿੰਦੀ ਦੱਸਣਾ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਕ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਪੈਰੀਂ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ...ਇਸ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਇਕ ਵਰਗ ਅਜਿਹਾ ਵੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਰਹਿਣ। ਸੋ ਇਹ ਇਕ ਓਪਲ ਦੀ ਝੂਠੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ-ਅਨੁ.)
੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦
ਬੇਦੀ ਡੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ, ਬਾਜਾ ਰੋਡ, ਜੈਤੋ-151202. ( ਪੰਜਾਬ )
ਮੋਬਾਇਲ ਨੰ : 94177-30600.
e-mail : mpbedijaitu0yahoo.co.in

ਇਕ ਛਾਪਾਮਾਰ ਦਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ :: ਲੇਖਕ : ਹਾਮਾ ਤੁਮਾ

ਅਫ਼ਰੀਕੀ ਕਹਾਣੀ : ਇਕ ਛਾਪਾਮਾਰ ਦਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ : ਲੇਖਕ : ਹਾਮਾ ਤੁਮਾ
ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

(ਹਾਮਾ ਤੁਮਾ ਦਾ ਜਨਮ 1950 ਵਿਚ ਆਦਿਸ ਅਬਾਬਾ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੇਲ ਸਲਾਸੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੀਕ ਇਥਿਯੋਪੀਆ ਦੇ ਮੈਂਗਿਸਤੁ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਆਫ ਸਪੇਡਸ ਐਂਡ ਇਥਿਯੋਪਿਯੰਸ' ਤੇ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਦਿ ਕੇਸ ਆਫ ਦਿ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਵਿਚਡਾਕਟਰ'-ਅਨੁ.।)
ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਮੁਸਕੁਰਾਇਆ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਦਾਸ ਸਨ।
“ਮੈਨੂੰ ਕਹਿ ਦਿਓ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦਿਆਂਗਾ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ।
ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਡਿਗਰੀਧਾਰੀ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਸਾਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕਿਆ ਸਾਂ, ਪਰ ਮੈਂ ਛੇ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਡਾਕਟਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਤੇ ਰੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਸੀ...ਭਿਅੰਕਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰ ਲੋਕ, ਮਰਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ...ਤੇ ਮੈਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਵੀ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਉਸ ਵਿਚ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ, ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦਾ ਖ਼ੂਨ, ਪਾਣੀ ਵੀ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਲੇਬਾਰਟਰੀ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਭਰਪੂਰ ਜਾਂਚ ਦੀ ਬੜੀ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ ਸੀ। ਪਰ ਇਕ ਛਾਪਾਮਾਰ ਦਲ ਦਾ ਡਾਕਟਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਇਹ ਮੇਰੇ ਬੂਤੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ੰਕਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਰੋਗ ਦਾ ਪਤਾ ਲਾ ਵੀ ਲਵਾਂ, ਤਾਂ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੇ ਇਲਾਜ਼ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ।
“ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਓਗੇ।” ਮੈਂ ਝੂਠ ਬੋਲਿਆ।
“ਤੂੰ ਬੜਾ ਦਿਆਲੂ ਏਂ।” ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਰਿਹਾ, ਉਸਨੇ ਹੰਢੇ-ਵਰਤੇ ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਕਿਹਾ, “ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਏ, ਮੇਰਾ ਅੰਤ ਨਜ਼ਦੀਕ ਏ। ਵੈਸੇ ਵੀ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਮਿਲਾਂ, ਤੇ ਉਸਦਾ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾ। ਤੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਦਵਾਈਆਂ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਜ਼ਾਇਆ ਨਾ ਕਰ। ਇਹ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਬਿਮਾਰ ਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਦੋਸਤਾਂ ਲਈ ਰੱਖ ਛੱਡ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਲੋੜ ਏ।”
ਦੂਰ-ਦਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਾਲਦਿਬਾ ਮਠ ਦੇ ਪੁਰੋਹਤ ਸਾਡੇ ਛਾਪਾਮਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਕ ਉਦਾਸੀ ਨਾਲ ਬੋਲਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਹਿੰਦੇ–“ਆਹ, ਕੇਡੇ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਛਲਕਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਨੇ ਇਹ! ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਰ ਜਾਣੇ ਨੇ!” ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ, ਕੁਝ ਦੁੱਖੀ ਹੋ ਕੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਉਣ ਲੱਗਦੇ ਤੇ ਕੁਝ ਸਿਰਫ ਮੂੰਹ ਭੁੰਆਂ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਨਾ ਹੋਵੇ।
ਵਾਲਦਿਬਾ ਦਾ ਇਹ ਮਠ ਬੜਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਇਹ । ਇਸ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਆਪਣੀ ਧਰਮਸੱਤਾ ਹੈ; ਜਿਸਦਾ ਆਪਣਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਠੋਰ ਨਿਯਮ ਨੇ। ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਦਾ ਮਨ ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਉਚਾਟ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਮਠ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਪਹਿਲੇ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਜਿਵੇਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ, ਮਠ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ 'ਤੇ ਵਾਹੀ ਬਿਜਾਈ, ਪਾਣੀ ਭਰ ਕੇ ਲਿਆਉਣਾ, ਮਠ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਚਾਈ ਤੰਤਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕੇਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਗ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨਾ। ਇਸ ਸੇਵਾ ਕਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਦ-ਉਂਨਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਰੇਕ 'ਪੁਰੋਹਿਤ' ਜਾਂ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਕੁਟੀਆ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਦਿਨ ਭਰ ਤੇ ਸਾਰੀ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਪ੍ਰਾਥਨਾਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਆਪਣੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿਚ ਹੀ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੰਗ ਚਿੱਟਾ ਜਾਂ 'ਬੱਗਾ' ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਾਦਾ ਤੇ ਕਠੋਰ ਹੈ–ਨਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਪੇਅ ਨਹੀਂ, ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਮਸਲੇ ਹੋਏ ਕੇਲੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸ਼ਹਿਦ ਜਾਂ ਸ਼ੀਰਾ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਮਾਸ, ਨਾ ਆਟੇ ਵਿਚ ਖਮੀਰ ਪਾ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਰੋਟੀ।...ਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਠ ਵਾਸੀ ਲੰਮੇਂ ਇਕਾਂਤਵਾਸ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿਚ ਸਭਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਟੱਟੀ-ਪਾਣੀ ਜਾਣ ਲਈ ਵੀ ਘੁੱਪ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤ ਵਿਚ ਹੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਨੇ।
“ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ।” ਬੁੱਢੇ ਪੁਰੋਹਿਤ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਤੀਕ ਇਕ ਹੋਰ ਕੰਮ ਏਂ।”
“ਮੇਰੇ ਵੱਸਦਾ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਾਂਗਾ।” ਮੈਂ ਝੱਟ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਮੇਰਾ 'ਕਨਫੈਸ਼ਨ' (ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ) ਸੁਣ ਲੈ।” ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤ ਭਾਵ ਨਾਲ ਪਰ ਇੰਜ ਕਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਬੇਧਿਆਨੀ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੋਵੇ।
'ਮੇਰਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ ਸੁਣ ਲੈ।' ਇਕ ਮਠ ਵਾਸੀ ਪੁਰੋਹਿਤ ਦਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ! ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਮੇਰੀ ਅੰਦਰਲੀ ਹੈਰਾਨੀ ਨੂੰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੁਸਕੁਰਾਇਆ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਉਦਾਸ ਸਨ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗਰਦਨ ਹਿਲਾਅ ਕੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਬਰਚ ਦੀ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬਣੀ ਤਿਪਾਈ ਚੁੱਕੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬਿਸਤਰੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਲੁਬਾਨ ਦੀ ਓਹੀ ਮਹਿਕ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਕੁਟੀਆ ਵਿਚ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ।
“ਸ਼ਾਇਦ ਤੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਆਪਣਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਿਉਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਆਂ ਮੈਂ?” ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬੋਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਇਨਕਾਰ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, “ਕਾਰਨ ਬੜਾ ਸਿੱਧਾ ਏ। ਤੂੰ ਇਕ ਛਾਪਾਮਾਰ ਏਂ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਚਾਉਣ ਖਾਤਰ ਸਮਰਪਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਏ। ਤੂੰ ਡਾਕਟਰ ਏਂ ਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਏਂ। ਅਹਿ ਮੇਰਾ, ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਰਨ ਤੂੰ ਬਥੇਰੀ ਵਾਰ ਆਇਆ ਏਂ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਈ ਬੜਾ ਨੇਕ ਦਿਲ ਤੇ ਬੜਾ ਹੀ ਨਿਮਰ ਵੇਖਿਆ ਏ। ਮੁੱਖ ਗੱਲ ਇਹ ਆ ਕਿ ਤੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਏ। ਮੈਂ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਦਾ ਓਨਾਂ ਅਨੁਯਾਯੀ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਤੂੰ ਏਂ। ਨਹੀਂ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਕਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖਰਾ-ਸੱਚ ਏ। ਮੈਂ ਕੀ ਕੀਤਾ ਏ? ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਏ, ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਸਾਰੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀ ਪਈ ਏ...ਤੇ ਮੈਂ ਇੰਜ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖਾਤਰ ਕੀਤਾ ਏ। ਬਾਹਰ ਦੁਨੀਆਂ 'ਚ ਜਿਹੜਾ ਅਨਿਆਂ ਹੋ ਰਿਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਸਭ ਕੁਛ ਜਾਣਦਾ ਆਂ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਜੋ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਤਾਂ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਬਲਿਕੇ ਮੈਂ ਤਾਂ ਭੱਜ ਆਇਆਂ...ਤੇ ਏਥੇ ਇਸ ਮਠ 'ਚ ਆ ਕੇ ਲੁਕ ਗਿਆਂ। ਦੁਖੀਆਂ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਏ ? ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਸਕ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਨਿਆਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਂਦਾ ਏ ? ਕੌਣ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦਾ ਏ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤ-ਧੀਆਂ ਰੋਜ਼ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ? ਜਦੋਂ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਤੇਰੇ ਲਈ ਫਿਕਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ਤਾਂ ਕੌਣ ਉਹਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਂਦਾ ਏ ?ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ। ਯਕੀਨਨ, ਮੈਂ ਬਿਹਤਰ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਤੇ ਪੀੜਾਂ ਪਰੁੱਚੇ ਇਹਨਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ...ਈਸਾ ਸਾਡੇ ਪਾਪਾ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੋਗਣ ਲਈ ਖ਼ੁਦ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਵਾਂਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਪਰ ਮੈਂ ਓਵੇਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।”
ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਉਸਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਬਲਿਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇੰਜ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ; ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ–ਕੇਡੀ ਵਚਿੱਤਰ ਕਹਾਣੀ ਸੀ ਉਹ!
“ਇੱਥੇ ਵਾਲਦਿਬਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੁਰੋਹਿਤ ਨਹੀਂ ਸਨ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੰੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ, ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਏਥੇ ਕਈ ਲੋਕ ਨੇ, ਜਿਹੜੇ ਪੁਰੋਹਿਤ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਕਈ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਤੇ ਦੂਜੇ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ 'ਚੋਂ ਇੱਥੇ ਆਏ ਨੇ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਏਥੇ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਾਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਆਏ ਸਾਂ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸੀ, ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਨੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਪਾਪ। ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਕੁਛ ਲੋਕ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਇੱਥੇ ਇਸ ਮਠ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵਧ ਪਾਪ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਸਾਜਿਸ਼ਾਂ ਕਰਨਾ, ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦੁਰਭਾਵਨਾ ਰੱਖਣਾ, ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਬੁਰਿਆਈ ਕਰਨਾ, ਘਟੀਆ ਤੇ ਸਵਾਰਥਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕਰਨਾ–ਇਹ ਸਭ ਵਾਲਦਿਬਾ ਵਿਚ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਏ।”
ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਵਾਲਦਿਬਾ ਵਿਚ ਏਨਾ ਅਤੀਸੰਜਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਗਾਉਣਾ ਵੀ ਮਨ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਤੇ ਕੁਝ ਅਸੰਭਵ ਦੇ ਵਾਪਰ ਜਾਣ 'ਤੇ ਲੋਕ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਕਿ 'ਵਾਲਦਿਬਾ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਤਾਂ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਗਾਉਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਈ ਜਾਂਦੀ ਐ।' ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਠ ਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਅੰਦਰੂਨੀ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਮਠ ਦੀ ਸੰਪਤੀ 'ਤੇ ਕਬਜਾ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸਦਾ ਮਨ ਚਾਹਿਆ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੱਤਾ ਸੰਘਰਸ਼। ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੀ ਮਠ ਵਿਚ ਘੁਸ ਆਈ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਸਨ ਤੇ ਕੁਝ ਸਾਡੇ ਛਾਪਾਮਾਰਾਂ ਦੇ।
“ਮੇਰਾ ਪਾਪ ਸਵੀਕਾਰ ਤੈਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਏਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸੱਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਆਂ।” ਮਠਵਾਸੀ ਅਤੀ ਧੀਮੀ ਘੁਸਰ ਫੁਸਰੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹ ਫੁਸਫੁਸਾਹਟ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਠ ਵਿਚ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਲਗਭਗ ਛੇ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਦਿਸ ਅਬਾਬਾ ਤੋਂ ਵਾਲਦਿਬਾ ਆਇਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਿਛਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਕ ਰਿਟਾਇਰਡ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾਂ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਏ। ਪਰ ਵਾਲਦਿਬਾ ਵਚਿੱਤਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਏ। ਤੀਹ ਸਾਲ ਮੈਂ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕੀਤੀ ਏ ਤੇ ਮੈਂ ਸਾਰਜੈਂਟ ਬਣ ਕੇ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਇਆ ਸਾਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਗਾਰਡ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਚੋਰਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹਨਾ, ਰਾਤ ਦੀ ਗਸ਼ਤ–ਇਹੀ ਸਭ ਮੈਂ ਕੀਤਾ।
“1974 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਤਬਾਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਮੈਂ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਗਰੀਬ ਸਾਂ, ਪਰ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ। ਮੇਰੇ ਦੋ ਬੇਟੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਣ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੂਤੇ, ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਕੀਤਾ ਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਂ, ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਭਲੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਜ਼ਿੰਮੇਂ ਛੱਡ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਹੀ ਚੱਲ ਵੱਸੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ, ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ। ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਾਕਈ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਸੀ। ਵੱਡੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਪਾਸ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਕ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭ ਲਈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਦੁਕਾਨ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੈਨਸ਼ਨ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸਾਂ। ਫੇਰ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵਜੀਫਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਤੇ ਫਰੰਗੀਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਦਾ ਇਕ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ–ਮੇਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਅਮਰੀਕਾ ਸੀ। “ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਲੜਕਾ ਆਦਿਸ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਅਫਰਾ ਤਫਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਇਹ ਜਵਾਨ ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਦੂਜੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਾਂਗ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੰਗਿਆਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹਨਾ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸਦਾ ਇਰਾਦਾ ਪੱਕਾ ਏ ਤੇ ਜਿੰਨਾ ਮੈਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਛੱਡਣ ਦਾ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ, ਓਨਾਂ ਹੀ ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਈ ਏਂ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੈਸੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕੋਈ ਸਮਝੌਤਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਕਦੀ ਸਮਝ ਈ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਜਵਾਨ ਪਨੀਰੀ ਨੂੰ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਹੋ ਕੀ ਗਿਆ ਸੀ। 'ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ' ਕੀ ਆਖਾਂ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਿਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਭੜਕੇ ਹੋਏ ਓ।
“ਖ਼ੈਰ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਹਾਲ 'ਤੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਸੋਚ ਲਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਈਸ਼ਵਰ ਹੀ ਉਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇਗਾ। ਆਖ਼ਰ ਉਹੀ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਭਾਗ-ਵਿਧਾਤਾ ਹੈ। ਹੈ ਨਾ ? ਪੂਰਾ ਇਕ ਸਾਲ ਉਹ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਉਹ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੀਕ ਘਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਲ ਨਾ ਵਿਖਾਲੀ ਦਿੰਦੀ। ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਇਵੇਂ ਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਚਰਚ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ, ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦੇ ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਕਿ ਸਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੇ।
“ਰਾਜੇ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਪਲਟ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਫੌਜੀ ਆ ਗਏ। ਉਹਨਾਂ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹੁਣ ਚੰਗੇ ਦਿਨ ਆਉਣਗੇ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸ ਚੁੱਕਿਆਂ ਕਿ ਮੈਂ ਪੁਲਿਸ 'ਚ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਬੜਾ ਅਨਿਆਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ, ਰਾਜਾ ਏਨਾ ਬੁਰਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿੰਨਾ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਦੁਖ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਫੌਜੀ ਕੱਲ੍ਹ ਤੀਕ ਰਾਜੇ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਹੁਣ ਅਚਾਨਕ ਉਹੀ ਸੰਘ ਪਾੜ-ਪਾੜ ਕੇ ਨਿੰਦ ਰਹੇ ਨੇ। ਕੁਛ ਲੋਕਾਂ ਤਾੜੀਆਂ ਵਜਾ ਕੇ ਫੌਜੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਇਹ ਬਦਲ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਹੋਇਆ ਏ।' ਪਰ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਗਲਤ ਸੋਚ ਰਹੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਫੌਜੀ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਤੇ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਬਲ ਏ, ਨਾ ਧੀਰਜ, ਨਾ ਸਾਧਾਰਣ-ਨਿਹੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕੋਈ ਸਨਮਾਨ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਅ। ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਇਹਨਾਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਜੈ ਜੈਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਹਨਾਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੀ ਮਾਰੇ ਜਾਣਗੇ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਏ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਫੌਜੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਕਰਾਂਤੀ ਦਾ ਅਪਹਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਏ, ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜਨਤਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਖ਼ੁਦ ਚਲਾਉਣਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਆਖ਼ਰ ਜਨਤਾ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣਾ ਰਾਜ ਕਿੰਜ ਚਲਾ ਸਕਦੀ ਏ, ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ।...ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਈ ਏਂ, ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਈ ਲੜਾਈ ਇਕ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ–ਇਸ ਵਾਰ ਫੌਜੀਆਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਵਰਗੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਕਤ ਦਿਓ', ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਵਕਤ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਲ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਕਿਹਾ–'ਵਕਤ ਸੱਪ ਦੇ ਆਂਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕਬੂਤਰ ਦੇ ਆਂਡਿਆਂ 'ਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਪਾਪਾ।' ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ? ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ, ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦ, ਘਿਰਣਾ ਦੀਆਂ ਪੰਡਾਂ, ਪਰ ਸਬਰ ਬੜਾ ਹੀ ਘੱਟ। ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਸਾਂ, ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਫੌਜੀਆਂ ਕੋਲ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨੇ, ਜਦਕਿ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਨਿਹੱਥੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਲੋਕ-ਘਾਣ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਏ। ਪਰ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਕੌਣ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਏ? ਜੋ ਹੋਣਾ ਏ, ਹੋ ਕੇ ਈ ਰਹੇਗਾ। ਕਿਸਮਤ 'ਚ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਏ, ਉਸਨੂੰ ਕੌਣ ਮੇਟ ਸਕਦਾ ਏ ? ਜੋ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹੈ, ਸਭ ਉਸ ਉਪਰ ਵਾਲੇ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹੈ। ਨਵੇਂ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਉੱਥੇ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ। ਰੇਡੀਓ, ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਅਸਤ ਸੀ...ਪੂਰਾਣੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸੱਤਾਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇ ਕਿ ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਰਾਂਤੀ ਜਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਓ, ਉਸਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਏ?
“ਮੇਰਾ ਦੂਜਾ ਬੇਟਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਮੈਂ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਸਾਂ, ਨਾਲ ਈ ਫਿਕਰਮੰਦ ਵੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਉਹ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਗ਼ੈਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਏ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਚੰਗੀ ਜਿਹੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰ ਲਈ ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ, ਉਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਰਾਤ ਦੇ ਖਾਣੇ ਵੇਲੇ ਉਹ ਮੇਰੀ ਤਰਫ਼ਦਾਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇਂਦਾ। ਇਹ ਸਲਾਹ ਛੋਟੇ ਨੇ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਮੇਂਵਾਰ ਛੋਟੇ ਨੂੰ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸਾਂ।
“ਫੇਰ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਤੁਸਾਂ ਲੋਕਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਿੱਥੋਂ ਤੀਕ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਆਂ, ਤੂੰ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਵੇਂਗਾ। ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ਹੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ, ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਗਾਇਬ ਰਹਿੰਦਾ, ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਕਿ ਉਹ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਏ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਹ, ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ, ਅਚਾਨਕ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਲਈ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਰਾਤ ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੂੰ ਦਫਨਾਇਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਬਸ ਕਿਸੇ ਖੱਡ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ, ਤੇ ਵਿਸਾਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਲੋਕਲ ਜਿਲ੍ਹਾ ਸੰਮਤੀ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਮੈਂ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਮੂਹਰੇ ਰੋ ਈ ਸਕਦਾ ਸਾਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਾਤਮ ਮਨਾਅ ਸਕਦਾ ਸਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਲ ਸ਼ਾਸਨ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਸਭ ਕਰਨ 'ਤੇ ਰੋਕ ਸੀ।
“ਤਦ ਮੈਂ ਬੋਈਜੇਰੋ ਅਸਕਾਲੁ ਨਾਂਅ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਪੁਰਾਣੀ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਇਕ ਭਲੀ ਔਰਤ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਪਤੀ ਬੜਾ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਨੌਕਰਾਣੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਤੇ ਦੇਸੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵੇਚ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਇਕਲੌਤੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਪਾਲਪੋਸ ਕੇ ਵੱਡਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਭੇਜਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਵੇਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਵੇਸ਼ੀਆ-ਬਿਰਤੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ। ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਓ ਕਿ ਉਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਬੜੀ ਚੰਗੀ ਮਿੱਤਰ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ, ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਕਦੇ-ਕਦਾਰ ਨਸੀਬ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਸੀ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰੇ ਤੀਕ ਲਿਜਾਅ ਕੇ ਬਡਰੂਪ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਬੇਟਾ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਦਾ ਦੋਸਤ ਸੀ। ਉਹ ਇਕ ਚੰਗਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੇ ਬੜਾ ਈ ਸਾਊ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਜੂਨ ਸੁਖਾਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ਾਮੀ ਕਿੱਧਰੇ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਤੂੰ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਏਂ ਕਿ ਉਹ ਉਸੇ ਲਈ ਜਿਊਂਦੀ ਸੀ।
“ਜਦ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਮਰਿਆ, ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਘਰ ਗਿਆ ਤੇ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਦੁੱਖ ਮਨਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਈ। ਉਸਦਾ ਬੇਟਾ ਵੀ ਦੁਖੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਲਾਨੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਮਰ ਗਿਆ ਏ। ਮੇਰੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਤੇ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰਾਂ ਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਮੇਰਾ ਗਮ ਵੰਡਾਇਆ ਤੇ ਚੋਰੀ ਛਿਪੇ ਆਪਣਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤਾ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਹੀ ਸਭ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਏ ਦਿਨ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ-ਬੱਚੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਰ ਰਾਤ ਗੋਲੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਗੂੰਜਦੀ ਤੇ ਹਰ ਰਾਤ ਅਸੀਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਤਿਲ ਤਿਲ ਮਰਦੇ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਲੜਨ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਸ ਤੁਫ਼ਾਨ ਵਿਚ, ਜਿਹੜਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ...'ਕੀ ਕਰਨ, ਕੀ ਨਾ ਕਰਨ' ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਫਸੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਰਕ, ਦਲੀਲ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ, ਲੜਨ ਤੇ ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਅਸਤ ਸੀ। ਮੈਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਪਰ ਚਰਚ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕੀ ਰੋਜ਼ ਮਰ ਰਹੇ ਸੀ? ਕਿਤੇ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਜਦ ਬੱਚੇ ਬਗਿਆੜਾਂ ਦਾ ਗਰਾਸ ਬਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ? ਕੁਛ ਪੁਰੋਹਿਤਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾ ਵਿਚ ਆਖੀ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਸਿੱਧੇ-ਸਾਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤੇ ਕੁਝ ਨੇ ਉਦਹਾਰਣਾ ਤੇ ਰੂਪਕਾਂ ਰਾਹੀਂ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਭੈ ਦਾ ਪਸਾਰ ਸੀ।...ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਨਾਲ ਤੈਨੂੰ ਬੋਰ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ, ਜਿਸਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਤੂੰ ਖ਼ੁਦ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ ?”
“ਨਹੀਂ-ਨਹੀਂ।” ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬੁੱਢਾ ਜਿਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਈ ਸਾਂ, ਉਸੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ, ਪਰ ਉਸਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੀਲ ਲਿਆ ਸੀ। ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਭੁਗਤਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਢਾ ਉਸ ਲੜਾਈ ਦਾ ਦਰਸ਼ਕ ਤੇ ਭੁਗਤਾ ਸੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਮਾਤ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪਰਤੱਖ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਬੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ।” ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੌਤਾਂ ਤੇ ਹੰਝੂ ਭਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਏ, ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਮਿੱਤਰ ਅਸਕਾਲੁ ਮੇਰੇ ਘਰ ਆਈ। ਘਰ ਵਿਚ ਵੜਦੀ ਹੀ ਉਹ ਫੁੱਟ ਫੁੱਟ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਤੇ ਮਾਤਮੀ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਲੱਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹਦੀਆਂ ਹੰਝੂਆਂ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੇਖ ਕੇ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ੰਕਾ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੀ, ਉਹ ਸੱਚ ਸੀ। ਉਸਦਾ ਇਕੋਇਕ ਮੁੰਡਾ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮਰਿਤ ਦੇਹ ਉਸਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਇਕ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਮਾੜਾ ਸਮਾਂ ਮਾੜੇ ਢੰਗ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਏ। ਉਸਦੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਤਾਂਕਿ ਇਹ ਖ਼ਬਰ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸੁਣਾਦੇ।
“ਮੈਂ ਅਸਕਾਲੁ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਕ ਗੁਆਂਢੀ ਨੂੰ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬੁਲਾ ਲਿਆ, ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਏਨੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਨਾ ਰੋਏ ਕਿ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਸੁਣ ਲੈਣ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਤੇ ਅਸਕਾਲੁ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਆਪਣੀ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖੀ। ਉਹ ਚੀਥੜੇ-ਚੀਥੜੇ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬਘਿਆੜ ਉਸ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਖਾਸੀ ਦੇਰ ਤੀਕ ਖੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ, ਉਹ ਭਲੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਉੱਧੜੇ-ਉੱਖੜੇ ਪਿੰਜਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਪਿਆਰੀ ਔਰਤ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤੇ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸੀ। ਮੈਂ ਲਾਸ਼ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨਾਂ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰੋਣ ਦਾ ਅਪਰਾਧ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਰਿਹਾ।
“ਮੈਂ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ। ਤੇ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਾਂ, ਉਸੇ ਛਿਣ ਮੈਂ ਮਨ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਇਕ ਬਹੁਤ ਭਿਅੰਕਰ ਅਪਰਾਧ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਹਿਰਖ ਵੱਸ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਲਲਕਰਾ-ਜਿਹਾ ਮਾਰਿਆ-'ਓਇ ਕਿੱਥੇ ਐਂ ਤੂੰ ?' ਮੈਂ ਭੰਵਤਰੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਏਥੇ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ ਮਾਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇ ਤੇ ਤੂੰ ਕਿੱਥੇ ਐਂ ? ਕੀ ਮੇਰਾ ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਹੋਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਾਫੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜੋ ਤੂੰ ਇਸ ਭਲੀ ਔਰਤ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਵੀ ਖੋਹ ਲਿਆ?'
“ਮੈਂ ਏਨਾ ਹਿਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਦੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਤੇ ਹਿਰਖ ਪਾਪਾ ਵੱਲ ਲੈ ਤੁਰਦਾ ਏ। ਸੋ ਮੈਂ ਪਾਪ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਉਸ ਵਿਚਾਰੀ ਔਰਤ ਦੀ ਖਿੱਲਰੀ-ਪੁਲਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੋਲ, ਜਿਹੜੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਮੇਰੀ ਮਿੱਤਰ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਹਿ ਕੀ ਸਕਦਾ ਸਾਂ? 'ਹੌਸਲਾ ਰੱਖ?' 'ਈਸ਼ਵਰ 'ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖ?' ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਖੋਖਲੇ ਤੇ ਨਾਕਾਫੀ ਸਨ। ਮੈਂ ਬਸ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਫ਼ਤਾ ਭਰ ਮੇਰੇ ਘਰ ਰਹੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਘਰ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ ਵੰਡਿਆ, ਪਰ ਵੰਡਣ ਨਾਲ ਵੀ ਉਹ ਘੱਟ ਸੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਅਸੀਂ ਕੋਲੋ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਰੋਂਦੇ ਰਹੇ।
“ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਭੁੱਲ ਗਿਆ, ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ, ਹਫ਼ਤਾ ਹਫ਼ਤਾ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਡਿਊਟੀ ਬੜੀ ਸਖ਼ਤ ਏ, ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਤੇ ਕਰਫ਼ਿਊ ਤੇ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਕਰਕੇ ਇਹੀ ਬਿਹਤਰ ਏ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਈ ਸੰਵੇਂ। ਪਰ ਉਹ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ਈ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤਾ।
“ਬੋਇਜੇਰੋ ਅਸਕਾਲੁ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚਲੀ ਗਈ, ਪਰ ਉਹ ਬਦਲ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਹਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ, ਪਰ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਆਇਆ ਹੋਵਾਂ। ਉਹ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਦੀ, ਬੜਾ ਘੱਟ ਖਾਂਦੀ ਤੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਰੋਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਫਿਕਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਮੈਂ ਕਈ ਕਈ ਘੰਟੇ ਉਸਦੇ ਘਰ ਰੁਕਣ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਬਹਾਨੇ ਸਿਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਘਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ...ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲੱਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਕੱਲੀ ਛੱਡ ਦਿਤਾ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਲੈ ਲਵੇਗੀ। ਕੇਡੀ ਗਲਤ ਫਹਿਮੀਂ ਵਿਚ ਸਾਂ ਮੈਂ! ਜਦੋਂ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀ ਹੋਈ ਤੇ ਤੁਰਦੀ ਫਿਰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਉਹ ਮੁਰਦੇ ਵਾਂਗ ਲੱਗ ਰਹੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕਿੰਜ ਲੈ ਸਕਦੀ ਸੀ? ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀ ਇਸ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮੈਂ ਵੀ ਮਰ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ, ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ, ਨਫ਼ਰਤ ਹੋ ਗਈ। ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਰੰਗੇ ਹੱਥਾਂ ਵਾਲੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਆਕੜ ਕੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਘਿਣ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਮ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਆਕੜ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਤੁਰਦੇ। ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਬੁੱਢਿਆਂ, ਔਰਤਾਂ-ਮਰਦਾਂ ਦੇ ਹੱਤਿਆਰੇ ਸਨ ਉਹ! ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਪਰਾਧੀ!
“ਫੇਰ ਇਕ ਦੁਪਹਿਰ ਮੈਂ ਜਾਣਿਆ ਕਿ ਨਰਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਬੈਠਾ ਡੇਵਿਡ ਦੇ ਭਜਨ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇਕ ਪੁਰਾਣਾ ਮਿੱਤਰ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪੁਲਿਸ ਵਿਚ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਕੁਛ ਦੇਰ ਅਸੀਂ ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤੇ ਫੇਰ ਇਹਨਾਂ ਕਰੂਰ ਨਵੇਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਮੌਤ 'ਤੇ ਦੁੱਖ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤਾ।
“'ਹੋਰ, ਅਸਕਾਲੁ ਕੈਸੀ ਹੈ?' ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਜਿਊਂ ਤਾਂ ਰਹੀ ਏ, ਪਰ ਮੁਰਦੇ ਵਾਂਗ। 'ਵਿਚਾਰੀ ਔਰਤ' ਉਸਨੇ ਦੁਖ ਪਰੁੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜੋੜਿਆ, 'ਤੇ ਵਿਚਾਰਾ ਤੂੰ!' ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਏ। ਉਹ ਰਤਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਫੇਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜ਼ੋਰ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੱਸ ਦਿਤਾ। ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ਸੀ।”
ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਕਹਾਣੀ ਰੋਕ ਦਿਤੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਉਸਨੇ ਫੇਰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ :
“ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਬੇਟਾ ਅਸਕਾਲੁ ਦੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਜ਼ਿਮੇਂਵਾਰ ਹੈ। ਕੇਡਾ ਝਟਕਾ ਦਿਤਾ ਸੀ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ! ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਸੁੰਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਨਾਂ 'ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਗੱਲ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਹਿਰਖ ਵੱਸ ਉਸ ਉੱਤੇ ਵਰ੍ਹ ਵੀ ਗਿਆ ਸਾਂ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀ ਡੁੰਘਿਆਈ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। 'ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰੀਂ।' ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇਂਗਾ।' ਪਰ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਸੱਚ-ਸੱਚ ਦੱਸ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ। ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਿਆ।...ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਸੈਨਿਕ ਸੱਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਕ ਗੁੱਟ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਏ ਤੇ ਹੱਤਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਅਸਕਾਲੁ ਦੇ ਬੇਟੇ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ 'ਅਰਾਜਕ ਹੈ'। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਸੇ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅਸਕਾਲੁ ਦੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਨੇ, ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੂੰ ਘੋਰ ਤਸੀਹੇ ਦਿਤੇ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਸੋਲਾਂ ਆਨੇ ਸੱਚ ਏ ਕਿ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਨਜ਼ਦੀਕ ਦੀ ਇਕ ਖੇਤਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਦੋਸਤ ਚਲਾਉਂਦੇ ਨੇ, ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਹਰ ਰਾਤ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨਾ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਉਸਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿਖਾਈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਜਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਦੀਆਂ ਗਤੀ-ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਨੇ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਕਿੰਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ!
“ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਉਣਾ, ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਚਲੇ ਜਾਣਾ; ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਕਦੀ ਕੁਛ ਨਾ ਦਸਣਾ...ਕਦੀ ਕੁਛ ਦਸਦਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਹ। ਹੁਣ ਸਾਰੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਜੁੜਨ ਲੱਗੀਆਂ–ਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਚੇਤਾ ਕਰਾਅ ਦਿਤਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮਰਨ 'ਤੇ ਉਹ ਖਾਸ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਸਦਕਾ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਹਰ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਅਸਕਾਲੁ ਕਿਉਂ ਫੁਟ ਫੁਟ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਦੁਖੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੋ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।”
ਬੁੱਢੇ ਦੀਆਂ ਗਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਢਿਲਕ ਆਏ, “ਕਾਸ਼, ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਨਾਲ ਈ ਮਰ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ! ਮੈਂ ਇਕ ਸ਼ਰਮਸਾਰ, ਤਬਾਹ ਤੇ ਇਕ ਅਭਾਗਾ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਸਾਂ। ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਖ਼ੂਨ ਉਸ ਔਰਤ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਬੇਟਾ ਇਕ ਖ਼ੂਨੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਦੇ ਘਿਣਾਉਣਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗਾ–ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਦੁਰਗੰਧ ਨਾਲ ਲਿਬੜਿਆ ਹੋਇਆ, ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੀਕ ਗਲੀਜ਼। ਮੈਂ ਚਰਚ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਅਸਕਾਲੁ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਰੋ ਪਈ। ਮੈਂ ਵੀ ਚੁਪਚਾਪ ਰੋਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਬਸ ਉਸਨੂੰ ਏਨਾ ਕਿਹਾ ਕਿ 'ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਅ।' ਉਸ ਸੁਹਿਰਦ ਔਰਤ ਨੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜ੍ਹ ਲਏ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਥਰੂ ਭਰ ਕੇ ਬੋਲੀ–'ਇਸ ਵਿਚ ਤੇਰੀ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ। ਈਸ਼ਵਰ ਜਾਣਦਾ ਏ, ਇਹ ਸਮਾਂ ਈ ਗਲਤ ਏ।' ਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਸੰਤਾਪ ਹੋਰ ਵਧ ਗਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮਿਹਣੇ ਮਾਰੇ ਤੇ ਇਸ 'ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਉਤੇ ਗੁੱਸਾ ਆਵੇ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਕੁਝ ਘੱਟ ਕਰ ਸਕਾਂ, ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਹੱਤਿਆਰੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਭਲਾ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਅਪਰਾਧਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਮੇਂਵਾਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਾਂ?
“ਮੈਂ ਸ਼ਾਂਤ ਮਨ ਨਾਲ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ। ਨਹੀਂ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਚ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਖਲਬਲੀ ਮੱਚੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕੀ ਮੈਂ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਸੂਰਤ ਨਾ ਵੇਖਾਂ? ਜਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ? ਜੇ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਜਿਊਂਦੀ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ? ਮੇਰਾ ਮੋਇਆ ਪੁੱਤਰ ਕੀ ਸਲਾਹ ਦੇਂਦਾ, ਜੇ ਉਹ ਜਿਊਂਦਾ ਹੁੰਦਾ? ਮੈਂ ਅਸਕਾਲੁ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਕੀ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦੀ? ਜੇ ਉਸਦਾ ਮੋਇਆ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੀ ਕਬਰ 'ਚੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ? ਮੈਂ ਕੋਈ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ, ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਉਡੀਕ ਕੀਤੀ।
“ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਆਈ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਘਰ ਆਇਆ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਮਗਨ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਆਂ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਵਚਿੱਤਰ ਆਦਤਾਂ ਤੇ ਰੰਗ-ਢੰਗ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਅਜਨਬੀ ਹੋਵੇ। ਆਖ਼ਰ ਮੈਂ ਜੋ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਕਿਹਾ। ਸਮਾਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਕੀ ਤੂੰ ਜਿਲ੍ਹਾ ਸੰਮਤੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਏਂ?'
“ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਸਾਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਭ ਕੁਝ ਦਸ ਰਹੀਆਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਬੋਰ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਏਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਣਾ ਏਂ ਕਿ ਅਖ਼ੀਰ ਉਸਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੀਕ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ 'ਅਸਕਾਲੁ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਵਰਗੇ 'ਲੋਕ-ਦੁਸ਼ਮਣ' ਜੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੇ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਈ ਪਏਗਾ।' ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਰਿਹਾ, ਓਨੀ ਦੇਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਰੇਡੀਓ ਵਰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਰਹੀ। ਤੇ ਓਨਾਂ ਹੀ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਓਪਰਾ ਆਦਮੀ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੱਥਰੂ ਨਹੀਂ ਆਏ। ਮੈਂ ਸੁੰਨ-ਮੰਨ ਤੇ ਸਿਲ-ਪੱਥਰ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਔਤਰਾ ਆਦਮੀ ਹੋਵਾਂ।
“ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਅਗਲੇ ਐਤਵਾਰ ਆਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਹਫ਼ਤਾ ਬੜਾ ਲੰਮਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸਕਾਲੁ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਆਈ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਰਸਯੋਗ ਹੋਵਾਂ। ਉਸਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਵਧ ਗਈ ਤੇ ਇੰਜ ਮੇਰਾ ਇਰਾਦਾ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਮੇਰਾ ਪੁੱਤਰ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿਮੇਂਵਾਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਸਾਂ। ਉਹ ਮੇਰਾ ਬੋਝ ਸੀ। ਤੇ ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਂ ਉਹ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਿਆ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਸਮਝ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਡਰਪੋਕ ਸਾਂ, ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਕ ਪਿਤਾ। ਸਿਰਫ ਇਕ ਪਿਤਾ।
“ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇਕ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੇਰੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲ ਗਿਆ ਤੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਉਸਨੇ ਨਾ ਤਾਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਕੀਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀ ਸੀ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਹਰ ਐਤਵਾਰ ਦੀ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਉਂਦਾ ਏ ਤੇ ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਈ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਬਸ ਏਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆ, ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, 'ਕਿਸ ਲਈ?' ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ, 'ਅਸਕਾਲੁ ਦੇ ਬੇਟੇ ਲਈ। ਤੇਰੇ ਲਈ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਉਸ ਜਿਉਂਦੇ ਬੇਟੇ ਦੇ ਲਈ ਵੀ।' ਤੇ ਮੈਂ ਤੁਰ ਆਇਆ। ਮੈਂ 'ਮੇਰੇ ਲਈ' ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਸਾਂ।
“ਐਤਵਾਰ ਆਇਆ ਤੇ ਮੇਰਾ ਹੱਤਿਆਰਾ ਬੇਟਾ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲਣ ਆਇਆ। ਉਹ ਇਕ ਖਾਮੋਸ਼ ਰਾਤ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਰ ਤੀਕ ਉਸ ਵਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਦਿਲ ਹੀ ਦਿਲ 'ਚ ਉਸਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਰੋਇਆ ਨਹੀਂ। ਤੜਕੇ ਠੀਕ ਕਰਫ਼ਿਊ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ। ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਕੁਝ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕੀ ਹੋਇਆ ਏ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਵੇਖਣ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਪਿਛੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਮਕਾਨ ਅੰਦਰ ਲੈ ਆਏ, ਪਰ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਮਰਿਤ ਦੇਹ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਚਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਰੋਇਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਕਰਾਂਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਇਕ ਸਖ਼ਤ ਜਾਨ ਬੁੱਢਾ ਹਾਂ। ਉਸਦਾ ਨਾਂਅ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਫ਼ਸਰ ਉਸਦੇ ਜਨਾਜੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ। ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ। ਯਾਨੀ ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਕੁਛ ਹੋਰ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਇਕ ਸਰਾਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪੁੱਤਰ, ਤੇ ਮੈਂ, ਉਸਦਾ ਸਰਾਪਿਆ ਹੋਇਆ ਪਿਓ।
“ਕੁਛ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆਉਣ ਲਈ ਜਿਲ੍ਹਾ ਸੰਮਤੀ ਵੱਲੋਂ ਆਗਿਆ ਪੱਤਰ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਪਰ ਘਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਅਸਕਾਲੁ ਕੋਲ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਦਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਹ ਭੌਤਕ ਸੰਸਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸੀ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਏ। ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਿਹਾ ਤੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਦੇਵ੍ਰੇ ਦੇ ਲਿਬਾਨੋਸ ਮਠ ਵਿਚ ਨਨ ਬਣਨ ਜਾ ਰਹੀ ਏ।
“ਤੇ ਇਹੀ ਮੇਰਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ ਏ।” ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ। ਤੇ ਤੇਰਾ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਲੈਣਾ ਵੀ ਠੀਕ ਈ ਰਿਹਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਤੇਰਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਏ। ਤੇਰੇ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ ਸੁਣਿਆ ਜਾਣਾ ਉਹਨਾਂ ਦੂਸਰੇ ਕਰਨਾ ਤੋਂ ਵੀ ਉਚਿੱਤ ਏ, ਜਿਹੜੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸ ਚੁੱਕਿਆ ਆਂ।”
ਉਸਨੇ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਹਿਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, “ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਏ ਕਿ ਮੈਂ ਮਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਆਂ। ਮੇਰੇ ਇਲਾਜ਼ 'ਤੇ ਤੇਰੀਆਂ ਦੁਆਈਆਂ ਬੇਕਾਰ ਜਾਣਗੀਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਮਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਆਂ ਤੇ ਮਰ ਜਾਵਾਂਗਾ।”
“ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਇਕ ਭਾਰੀ ਜ਼ਿਮੇਂਵਾਰੀ ਦਾ ਬੋਝ ਪਾ ਰਹੇ ਓ।” ਮੈਂ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
“ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਬਾਰੇ ਤੇਰੇ ਗਿਆਨ 'ਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਰਿਹਾਂ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਾਪ ਲਈ ਤੈਥੋਂ ਕੋਈ ਮੁਆਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾਂ। ਪਰ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਿਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰੂ ਭਲਾਈ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖ। ਦੁਨੀਆਂ ਬੁਰਾਈ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਏ, ਪਰ ਉਹ ਭਲਾਈ ਨਾਲ ਵੀ ਭਰੀ ਹੋਈ ਏ। ਤੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਝੱਲਦਾ ਏਂ, ਕੀ ਇਹ ਭਲਾਈ ਨਹੀਂ? ਏਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਜਾਰੀ ਨੇ...ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਦੁਖ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਏ। ਹੱਤਿਆ, ਹੱਤਿਆ, ਹੱਤਿਆ...ਇਹ ਸਭ ਕਦੋਂ ਰੁਕੇਗਾ? ਈਸ਼ਵਰ ਕਦੋਂ ਸਾਡੀ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣੇਗਾ ਤੇ ਕਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਕਲੀਫ਼ ਤੋਂ ਬਚਾਂਗੇ? ਕਦੋਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਜਿਊਂਦੇ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਦਯਾ ਕਰੇਗਾ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਏ ਦਿਨ ਕਸ਼ਟ ਭੋਗਦਿਆਂ ਜਿਊਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਏ? ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਈ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਾਂਗਾ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਮੰਗਾਂਗਾ।” ਬੱਢੇ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਮੁਸਕਰਾਇਆਂ ਕਿਹਾ।
“ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਏ ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਸਮਝ ਜਾਏਗਾ।” ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲਾਚਾਰ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ। ਤੇ ਹੋਰ ਮੈਂ ਕਹਿ ਵੀ ਕੀ ਸਕਦਾ ਸਾਂ? ਇਕ ਯੋਧੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਜੋ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਸਲਾਹੁਣ ਯੋਗ ਸੀ। ਪਰ ਮੈਂ ਉਸ ਪੀੜ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਹੜੀ ਉਹਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਚੀਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੀ ਕੋਈ ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਰਵਾਉਣ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਕੀ ਕੋਈ ਪੁੱਤਰ, ਜਿਹੜਾ ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਤੇ ਉਤਾਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਹੀ ਦਿਲ ਤੋੜਦਾ ਹੈ, ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਉਹਨਾਂ ਕਿਸਮਤ ਮਾਰੇ ਮਾਪਿਆਂ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਹੀ ਖਾਧਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਤਿਆਰੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ।
ਮੈਂ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਿਹਾ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਫੇਰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਸਕਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਦਵਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿਤੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਦਵਾਈ ਉਸਦਾ ਦਰਦ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦੀ। ਜੇ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਛੱਡ ਵੀ ਦਿਤਾ ਜਾਏ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਛਾਪਾਮਾਰ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਦਵਾਈਆਂ ਘੱਟ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਪੀੜ, ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਸੀ।
ਵਾਲਦਿਬਾ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਂਗ ਭਿਆਨਕ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਜਿਊਂਦੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਦਾ ਮਠ ਸੀ। ਮੁਰਦਾ ਆਤਮਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ। ਕੁਟੀਆਂ ਦੇ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਲੁਕੇ ਪੀੜ-ਪਰੁੱਚੇ ਰਹੱਸਾਂ ਦਾ ਰੱਖਵਾਲਾ। ਵਾਲਦਿਬਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਦੀ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ, ਫੁਸਫੁਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਥਿਯੋਪੀਆ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਗਾਥਾਵਾਂ ਜ਼ੁਬਾਨਾਂ ਨੂੰ ਲਕਵਾ ਤੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਾ ਕਰ ਦੇਂਦੀਆਂ ਨੇ।
ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣੀ ਸੀ ਤੇ ਅੰਤਹੀਣ ਸੰਘਰਸ਼ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਬੁੱਢੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਛਾਪਾਮਾਰ ਸਾਥੀਆਂ ਕੋਲ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਈ ਹੋਰ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ, ਕਈ ਹੋਰ ਦਰਦ ਭਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਫੁਸਫੁਸਾਹਟਾਂ ਵਿਚ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਕੁਝ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ।
ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਇਕ ਛਾਪਾਮਾਰ ਦੂਜੇ ਛਾਪਾਮਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਪਾਪ-ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਪੋਸਟ : ਮੁਹਾਂਦਰਾ : 22/07/2009.

੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦
ਬੇਦੀ ਡੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ, ਬਾਜਾ ਰੋਡ, ਜੈਤੋ-151202. ( ਪੰਜਾਬ )
ਮੋਬਾਇਲ ਨੰ : 94177-30600.
e-mail : mpbedijaitu0yahoo.co.in
2log at. : mbedijaitu.blogspot.com

ਮਰਿਦੁਲਾ ਗਰਗ, मृदुला गर्ग

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਕਾ :: ਮਰਿਦੁਲਾ ਗਰਗ,मृदुला गर्ग : ਸੰਪਰਕ :-01129222140.

ਨਵੀਂ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਦੌਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮਰਿਦੁਲਾ ਗਰਗ ਪਹਿਲੀ ਸਫ ਦਾ ਨਾਂਅ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਤੀਹ-ਪੈਂਤੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਰਿਦੁਲਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸ਼ਿਲਪ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ, ਕਹਾਣੀ ਕਹਿਣ ਦਾ ਨਵਾਂ ਢੰਗ, ਕਿੱਸਾ-ਗੋਈ ਦਾ ਜਾਦੂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਨਵੇਕਲਾਪਣ ਆਦੀ ਹੈਨ...

ਪਛਾਣ : ਸੁਤੰਤਰ ਲੇਖਕਾ।
ਜਨਮ : 25 ਅਕਤੂਬਰ, 1938, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿਖੇ।
ਸਿਖਿਆ : ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ। ਦਿੱਲੀ ਸਕੂਲ ਆਫ ਇਕਨਾਮਿਕਸ ਤੋਂ ਐਮ.ਏ.।

1975 ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਨਾਵਲ 'ਉਸਕੇ ਹਿੱਸੇ ਕੀ ਧੂਪ' ਛਪਿਆ। ਹੁਣ ਤਕ ਛੇ ਨਾਵਲ, ਅੱਸੀ ਕਹਾਣੀਆਂ ( 'ਸੰਗਤਿ-ਵਿਸੰਗਤਿ' ਨਾਮ ਨਾਲ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਛਪੀਆਂ।), ਤਿੰਨ ਨਾਟਕ ਤੇ ਦੋ ਨਿਬੰਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਜਰਮਨ, ਜਾਪਾਨੀ ਤੇ ਚੈਕ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ, 'ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਸਨਮਾਨ' (ਦਿੱਲੀ ਅਕਾਦਮੀ 1988-89), 'ਸਾਹਿਤ ਭੂਸ਼ਣ' (ਉ.ਪ੍ਰ. ਹਿੰਦੀ ਸੰਸਥਾਨ, 1999), 'ਹੈਲਮਨ-ਹੈਸਟ-ਗ੍ਰਾਂਟ' (ਹਿਊਮਨ ਰਾਈਟਸ ਵਾਚ, ਨਿਊਯਾਰਕ-2001), ਸੂਰੀਨਾਮ ਵਿਸ਼ਵ ਹਿੰਦੀ ਸੰਮੇਲਨ ਸਨਮਾਨ-2003, ਵਯਾਸ ਸਨਮਾਨ-2004।

ਸੰਪਰਕ : ਈ-421, ਗ੍ਰਾਊਂਡ ਫਲੋਰ, ਗ੍ਰੇਟਰ ਕੈਲਾਸ਼, ਪਾਰਟ-2, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ-110048.

ਰਮੇਸ਼ ਉਪਾਧਿਆਏ

ਰਮੇਸ਼ ਉਪਾਧਿਆਏ :

ਰਮੇਸ਼ ਉਪਿਧਆਏ ਜਿਵੇਂ ਐਮ.ਏ., ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਹੋਣ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਨਾਂਅ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਡਾਕਟਰ' ਲਿਖਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਓਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦੱਸਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। 'ਪੇਪਰਵੇਟ' ਤੇ 'ਭਾਰਤ-ਭਾਗਯ-ਵਿਧਾਤ' ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਟਕਾਂ ਤੇ 'ਗਿਰਗਿਟ' ਤੇ 'ਹਰਿਜਨ-ਦਹਨ' ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। 'ਦੰਡ-ਦੀਪ' ਤੇ ਹਰੇ 'ਫੂਲ ਕੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ' ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। 'ਕਹਾਣੀ ਕੀ ਸਮਾਜਸ਼ਸਤਰੀਯ ਸਮੀਕਸ਼ਾ' ਤੇ 'ਜਨਵਾਦੀ-ਕਹਾਣੀ : ਪਰਿਸ਼ਠਭੂਮਿ ਸੇ ਪੁਨਰਵਿਚਾਰ ਤਕ' ਵਰਗੀਆਂ ਅਲੋਚਨਾਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਲੋਖਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਲੋਚਕ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। 'ਕਲਾ ਕੀ ਜਰੂਰਤ' ਤੇ 'ਉਤਪੀੜਿਤੋਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ' ਵਰਗੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦਕ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਵਾਉਣੀ ਪਏ ਤਾਂ ਅਤੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ---"ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਾਂ।" ਇਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੱਸਦਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹਨ ਤੇ 'ਕਥਨ' ਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੱਸਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਇਸ 'ਮਾਮੂਲੀ-ਜਿਹੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ' ਦੇ ਹੁਣ ਤਕ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਰਮੇਸ਼ ਉਪਾਧਿਆਏ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਨਵੇਕਲੀ ਦਿੱਖ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਲਗਾਤਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਰਥਕ, ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਤੇ ਕਲਾਤਕਮਿਕ ਪਾਤਰ ਚਿੱਤਰੇ ਹਨ। ਇੰਜ ਹੀ ਕਥਾ, ਸ਼ਿਲਪ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵੰਨਗੀ ਉਪਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤੇ ਸਫਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹਨ।
***

ਜਨਮ : 1 ਮਾਰਚ, 1942 (ਬੜਾਰੀ ਬੈਸ, ਜਿਲਾ ਏਟਾ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼,) ਭਾਰਤ।

ਸਿਖਿਆ : ਐਮ.ਏ. ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ.

ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ :

ਜਮੀ ਹੁਈ ਝੀਲ (1969), ਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸ (1973), ਨਦੀ ਕੇ ਸਾਥ (1976), ਚਤੁਰਦਿਕ (1980), ਬਦਲਾਵ ਸੇ ਪਹਿਲੇ (1981), ਪੈਦਲ ਅੰਧੇਰੇ ਮੇਂ (1981), ਰਾਜਮਾਰਗ (1984), ਕਿਸੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਂ (1987), ਕਹਾਂ ਹੋ ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ (1991), ਚਰਚਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ (1995), ਅਰਥਤੰਤਰ ਤਥਾ ਅਨਯ ਕਹਾਣੀਆਂ (1996), ਦਸ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਹਾਣੀ (2003), ਡਾੱਕਯੂਡਰਾਮਾ ਤਥਾ ਅਨਯ ਕਹਾਣੀਆਂ (2006)



ਉਪਨਿਯਾਸ :

ਚੱਕਰਬੱਧ (1967), ਦੰਡ-ਦੀਪ (1970), ਸਵਪਨਜੀਵੀ (1971), ਹਰੇ ਫੂਲ ਕੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ (1991)

ਨਾਟਕ :

ਸਫਾਈ ਚਾਲੂ ਹੈ (1967), ਪੇਪਰਵੇਟ (1981), ਬੱਚੋਂ ਕੀ ਅਦਾਲਤ (1981), ਭਾਰਤ-ਭਾਗਯ-ਵਿਧਾਤਾ (1990)

ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ :

ਗਿਰਗਿਟ, ਹਰਿਜਨ-ਦਹਨ, ਰਾਜਾ ਕੀ ਰਸੋਈ, ਹਿੰਸਾ ਪਰਮੋਂ ਧਰਮ:, ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਸਵਾਂਗ, ਸਧੁਆ

ਆਲੋਚਨਾ :

ਹਮਾਰੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਔਰ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸਰੋਕਾਰ (1996), ਆਜ ਕਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਔਰ ਉਸਕਾ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ (1999), ਕਹਾਣੀ ਕੀ ਸਮਾਜਸ਼ਸਤਰੀਯ ਸਮੀਕਸ਼ਾ (1999)


ਸਾਹਿਤਕ ਇਤਿਹਾਸ :

ਜਨਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਪਰਿਸ਼ਠਭੂਮਿ ਸੇ ਪੁਨਰਵਿਚਾਰ ਤਕ (2000)

ਅਨੁਵਾਦ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੇ) :

ਜਨਤਾ ਕਾ ਨਯਾ ਸਾਹਿਤਯ (1983), ਕਲਾ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ (1990), ਉਤਪੀੜਿਤੋਂ ਕਾ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ (1996), ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ : ਏਕ ਜੀਵਨੀ (1998)

ਸੰਪਰਕ : 107, Sakshara Apartments, A-3, Paschim Vihar, New Delhi-110063.
Phone : 011-25268341.

ਟੋਪੀ :: ਮਰਿਦੁਲਾ ਗਰਗ ; मृदुला गर्ग

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਟੋਪੀ :: ਲੇਖਕਾ : ਮਰਿਦੁਲਾ ਗਰਗ ; मृदुला गर्ग
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ : ਮੋਬਇਲ : 9417730600.

ਮਨ ਕਿਤੇ ਭੌਂ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਅਵਿਜਿਤ ਬਾਂਸਲ ਦੇ ਪੈਰ ਖ਼ੁਦ-ਬ-ਖ਼ੁਦ ਦਫ਼ਤਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਗੱਡੀ-ਵੱਡੇ; ਲੋਕ ਭਟਕਦੇ ਵੀ ਤਾਂ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਈ ਨੇ ਨਾ-ਕੋਈ ਮੰਜ਼ਿਲ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਕੋਈ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ! ਪਹਿਲੀ ਭਟਕਣ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਏ, ਦੂਜੀ ਤੋਂ ਉੱਕਾ ਨਹੀਂ।
ਅੱਜ ਵੀ ਅਵਿਜਿਤ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਦਫ਼ਤਰ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਤੇ ਜਰਨਲ ਮੈਨੇਜ਼ਰ ਦੀ ਲੰਮੀ-ਵੱਡੀ ਮੇਜ਼ ਪਿੱਛੇ ਰਿਵਾਲਵਿੰਗ ਕੁਰਸੀ ਵਿਚ ਫਿੱਟ ਹੋ ਗਿਆ–ਹੱਥ ਸਿੱਧਾ ਘੰਟੀ ਉੱਤੇ ਗਿਆ।
“ਸਰ!” ਉਸਦਾ ਸੈਕਰੇਟਰੀ ਭੰਡਾਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ।
“ਸਟੇਟ ਬੈਂਕ ਦੇ ਲੋਨ ਵਾਲੀ ਫ਼ਾਇਲ ਲੈ ਆਓ। ਫਾਇਨੈਂਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਅਪਾਇੰਟਮੈਂਟ ਤੈਅ ਹੋਈ? ਮਹਾਜਨ ਨੂੰ ਰਿਮਾਇੰਡਰ ਭੇਜੋ, ਪੇਮੈਂਟ ਅਜੇ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਆਈ। ਅੱਜ ਰਿਮਾਇੰਡਰ ਭੇਜੋ, ਪਰਸੋਂ ਆਦਮੀ ਭੇਜ ਦੇਣਾ...ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਚਲੇ ਜਾਣਾ, ਪੇਮੈਂਟ ਫੌਰਨ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ। ਪਵਨ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਟਰਾਂਫਰ ਆਰਡਰ ਗਿਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਉਹ ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਬੈਠਾ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹੈ? ਮੈਨੂੰ ਇੱਥੇ ਲੋੜ ਏ ਉਹਦੀ। ਸਤਨਾ ਨੂੰ ਬੁਲਾਓ...ਸੇਲ ਟੈਕਸ ਦੇ ਕੇਸ ਦੀ ਡੇਟ, ਅੱਜ ਏ ਨਾ। ਤੇ ਸੁਣੋ, ਦੋਖੋ, ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ ਜੀ, ਕਿੱਥੇ ਠਹਿਰੇ ਨੇ ਦਿੱਲੀ 'ਚ?...ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਵਾਓ...”
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਦਯੋਗ-ਮੰਤਰੀ ਮੁਕਰਜੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਕੰਮ ਬੜਾ ਤੰਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ। ਬਾਂਕੁੜਾ ਵਿਚ ਫਰਟਿਲਾਈਜ਼ਰ ਫੈਕਟਰੀ ਲਾਉਣ ਲਈ ਲਾਇਸੈਂਸ ਲੈਣਾ ਏਂ। ਕਦੇ ਦੇ ਜੋੜ-ਤੋੜ ਕਰ ਰਹੇ ਆਂ। ਹੇਠਲੀ ਪੌੜੀ ਤੈਅ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਏ। ਹੁਣ ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਮੁਕਰਜੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਅਪਾਇੰਟਮੈਂਟ ਲਿਆ ਏ। ਕੰਮ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਅਵਿਜਿਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੋਰਸ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਏ ਕਿ ਮੰਤਰੀਜੀ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਸੱਜਨ ਪੁਰਖ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਕਮ ਚੱਲਦੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ; ਪਰ ਜ਼ਰਾ ਮੋਟੀ।
“ਸਰ!” ਭੰਡਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਸਰ!” ਸਤਨਾ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਸਰ, ਕੁਮਾਰ ਰਿਪੋਰਇੰਗ!” ਪਵਨ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਭੰਡਾਰੀ, ਖਿੜਕੀ ਦਾ ਪਰਦਾ ਖਿੱਚ ਦਿਓ। ਧੁੱਪ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ ਏ। ਬੱਤੀ ਜਗਾਅ ਲਓ।” ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਹਰਿਆਲੀ ਤੇ ਆਸਮਾਨ ਦੇਖਣ ਲਈ ਇਕ ਭਟਕਿਆ ਮਨ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਜਿਹੜਾ ਅਵਿਜਿਤ ਕੋਲ ਹੁਣ ਹੈ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲੇ 'ਸਰ' ਨੇ ਈ ਉਸਨੂੰ ਪੁੜਪੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਸਾਂ ਵਿਚ ਲੁਕ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੂਜੇ ਤੇ ਤੀਜੇ 'ਸਰ' ਨੇ, ਤਣੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਚਰਬੀ ਕਸ ਦਿੱਤੀ। ਅਵਿਜਿਤ ਖ਼ੁਦ ਕੰਧ-ਘੜੀ ਬਣ ਗਿਆ ਏ। ਹੁਣ ਪੰਜ ਵਜੇ ਤਕ ਲਗਾਤਾਰ ਘੰਟਿਆਂ ਤੇ ਮਿੰਟਾਂ ਨਾਲ ਵੱਝਿਆ ਦੌੜਦਾ ਰਹੇਗਾ।
ਭੰਡਾਰੀ ਫ਼ੋਨ ਮਿਲਾਉਂਦਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ ਜੀ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆ ਗਿਆ–ਮੰਤਰੀਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਉਹ ਤੇ ਕਮਯਾਬੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਹਿਰਖੇ ਹੋਏ ਸਨ।
“ਅਜੀਬ ਆਦਮੀ ਏਂ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ, “ਹੱਥ ਈ ਨਹੀਂ ਧਰਨ ਦੇਂਦਾ। ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਮੂੰਹ ਸੁੰਘਣਾ ਚਾਹਿਆ, ਪਰ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਹੀ ਨਹੀਂ।”
“ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸੂਚਨਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉੱਥੇ ਰਕਮ ਚੱਲਦੀ ਏ।” ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ ਜੀ ਗਰਮ ਹੋ ਗਏ, “ਬਿਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ ਬਾਂਸਲ,” ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕਦੀ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੀਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਏ, ਇਸ ਵਾਰੀ ਤੈਂ ਕੋਈ ਬੜਾ ਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੋਰਸ ਫੜਿਆ ਹੋਇਐ।”
“ਜੀ...” ਅਵਿਜਿਤ ਸੋਚੀਂ ਪੈ ਗਿਆ।
“ਮੈਨੂੰ ਲਗਦਾ ਏ,” ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ ਜੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ, “ਜਾਂ ਤਾਂ ਵਾਕਈ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲਾਤ ਉੱਚੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਨੇ, ਜਾਂ ਉਹ ਖੇਡ ਵੱਡੀ ਖੇਡਦਾ ਪਿਐ।”
“ਜੀ।”
“ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਏ, ਲਾਇਸੈਂਸ ਕਿਸੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇਗਾ। ਕੀ ਕੌਤਕ ਏ! ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਵੇਲੇ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਪੈਸਾ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਦੇਈਏ...ਤੇ ਮਲਾਈ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖੱਦਾ-ਖੱਦਰਧਾਰੀ।”
“ਜੀ।”
“ਓ ਭਰਾ ਬਾਂਸਲ,” ਅਚਾਨਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਜੋਸ਼ ਆ ਗਿਆ–“ਤੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਫਰੀਡਮ ਫਾਈਟਰ ਏਂ। ਜੇਲ੍ਹ ਕੱਟ ਕੇ ਆਇਆ ਸੈਂ ਨਾ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ। ਬਸ, ਫੇਰ ਕੀ ਏ, ਤੈਂ ਮਿਲ ਖਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਦੇਖ ਇਹ ਕੰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ...ਮੈਂ ਕਹਿਣਾ ਭਰਾ, ਲੋੜ ਪੈਣ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ ਲੈ ਲੈਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹਰਜ਼ ਨਹੀਂ...ਕਿਉਂ ਠੀਕ ਏ ਨਾ?”
“ਜੀ!” ਕਹਿ ਕੇ ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਹਿਰਖ ਵੱਸ ਭੁੱਜਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਸਮਝਦਾ ਕੀ ਏ ਮਿਸਟਰ ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ। ਇਕ ਲਾਇਸੈਂਸ ਲੈਣ ਖਾਤਰ ਅਵਿਜਿਤ ਬਹੁਰੂਪੀਏ ਦਾ ਸਵਾਂਗ ਧਾਰੇਗਾ। ਵਧੀਆ ਸੂਟ ਲਾਹ ਕੇ, ਖੱਦਰ ਦਾ ਧੋਤੀ ਕੁਰਤਾ ਪਾ ਕੇ, ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ ਲੈ ਕੇ ਮੁਕਰਜੀ ਬਾਬੂ ਕੋਲ ਜਾਏਗਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜੇਲ੍ਹ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਸੁਣਾਏਗਾ। ਹਿੰਮਤ ਕਿੰਜ ਹੋਈ, ਉਹਦੀ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਦੇਣ ਦੀ?
ਤੇ ਹਿੰਮਤ ਕਿਉਂ ਨਹੀ ਪਈ, ਅਵਿਜਿਤ ਦੀ ਕਿ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਕੁਸੈਲੇ ਸ਼ਬਦ ਮਾਰ ਕੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਵੇ?
ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੰਮਤ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਏ? ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਨਰਮੀ ਵਰਤ ਗਿਆ, ਬਸ। ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜਲੀਲ ਕਰਦਾ ਫਿਰੇਗਾ। ਅਸਤੀਫ਼ੇ ਦਾ ਕੀ ਏ, ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ।
“ਭੰਡਾਰੀ!” ਉਸਨੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ–“ਜਿੰਨੀਆਂ ਫਾਇਲਾਂ ਨੇ, ਅਜ ਸਾਰੀਆਂ ਕੱਢ ਲਿਓ। ਇਸ ਹਫਤੇ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਪਿਛਲਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਨਿੱਬੜ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਸਮਝੇ।”
ਅਵਿਜਿਤ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਲਈ ਵੀ ਘਰ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਨੇੜੇ ਦੇ ਰੇਸਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ।
ਤੀਜੇ ਪਹਿਰ ਸਰਨ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਆਣ ਵੜਿਆ। ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦਾ ਸਾਥੀ ਸੀ, ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਮੇਰਠ ਵਿਚ ਏ। ਸਾਲ ਛਿਮਾਹੀ ਦਿੱਲੀ ਆਉਂਦਾ ਏ। ਖੱਦਰ ਦਾ ਕੁੜਤਾ ਪਾਜਾਮਾ, ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ, ਚਿਹਰੇ ਉਪਰ ਅਪਾਰ ਸੰਤੋਖ–ਅੱਜ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਵਿਜਿਤ ਖਿਝ ਗਿਆ ਸੀ।
“ਯਾਰਾ, ਤੂੰ ਢੰਗ ਦੇ ਕਪੜੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ?” ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ।
“ਕੀ ਮਤਲਬ?” ਸਰਨ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗਏ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲ ਗਈ, ਫੇਰ ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ ਲੈਣ ਦੀ ਕੀ ਤੁਕ ਹੋਈ ਭਲਾ?”
“ਕਿਉਂ? ਸਾਰੇ ਲੈਂਦੇ ਨੇ।”
“ਸਾਰੇ ਨੇਤਾ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਨੇਤਾ ਨਹੀਂ।”
“ਨੇਤਾ ਗਾਂਧੀਜੀ ਸਨ, ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਟੋਪੀ ਲੈਂਦੇ ਆਂ।” ਸਰਨ ਨੇ ਭੌਲੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ।
ਅਵਿਜਿਤ ਨੂੰ ਚਾਣਚਕ ਹਾਸਾ ਆ ਗਿਆ।
“ਇਸ ਵਿਚ ਹੱਸਣ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਐ?” ਸਰਨ ਨੇ ਬੁਰਾ ਮੰਨਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਵੀ ਖਾਦੀ ਦੇ ਕਪੜੇ ਪਾਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ ਵੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ, ਯਾਦ ਐ?”
“ਹਾਂ, ਉਦੋਂ ਇਹ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਹੁਣ ਨਹੀਂ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਮਿਲਾਂ ਵਿਚ ਕਪੜਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਆਂ, ਦੁਕਾਨਾ 'ਤੇ ਪੀਕੇਟਿੰਗ ਕਰਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮਾਲ ਨੂੰ ਸਾੜ ਨਹੀਂ ਰਹੇ, ਫੇਰ ਇੰਜ ਘੁੰਮਣ ਦਾ ਮਕਸਦ?”
“ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਭਰਾ, ਗਾਂਧੀਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਆਂ। ਗਾਂਧੀਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੀ ਨਹੀਂ। ਖਾਦੀ ਬੁਣਨਾ ਛੱਡ ਦਿਆਂਗੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਵਰਾਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ।”
“ਤੇ ਇਹ ਜਿਹੜੀਆਂ ਐਡੀਆਂ-ਐਡੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਲਾਈਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਨੇ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕਪੜਾ ਕੌਣ ਪਾਏਗਾ?”
“ਤੂੰ ਪਾ”
“ਯਾਨੀ ਮੇਰੇ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਹਰਜ਼ ਨਹੀਂ। ਹੈ ਨਾ?” ਅਵਿਜਿਤ ਫੇਰ ਹੱਸਿਆ।
ਸਰਨ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਿਆ।
“ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਹੱਸਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਗੱਲ ਮੇਰੀ ਓ ਠੀਕ ਨਿਕਲੀ, ਹਰ ਵਾਰੀ। ਅੱਛਾ ਤੂੰ ਦੱਸ, ਜਿਸਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੋਏਗੀ, ਉਹ ਚਾਹੇਗਾ ਨਹੀਂ ਬਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਸੇਵਕ ਐ? ਸੂਟ ਪਾਉਣ 'ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰੇਗਾ?”
“ਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਸੇਵਾ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਗਾਂਧੀ ਟੋਪੀ ਲੈ ਕੇ ਖੱਦਰ ਪਾ ਲਏ ਫੇਰ?”
“ਕਿਉਂ ਪਾਉਗਾ ਭਲਾ?...ਹਾਂ, ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੈ ਬਈ ਕਿਸੇ ਕਾਰਣ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਹੁਣ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਹੋਵੇ।”
ਅਵਿਜਿਤ ਜਾਣਦਾ ਏ ਸਰਨ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨੀ ਬੇਕਾਰ ਏ। ਉਸਦੀ ਇਹ ਸਿਫਤ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਤਰਕ ਦਿੰਦੇ ਰਹੋ, ਉਸਦੇ ਜਵਾਬ ਉਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਛੇੜਨ ਵਿਚ ਅਵਿਜਿਤ ਨੂੰ ਮਜ਼ਾ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇੰਜ ਕਰ, ਇਸ ਵਾਰੀ ਤੂੰ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾ।”
“ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬਵੰਜਾ ਵਿਚ ਈ ਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਆਪਣੇ ਪੰਤ ਜੀ ਨੇ ਕਿੰਨਾ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿਚ ਆ-ਜਾ, ਮੰਤਰੀ ਪਦ ਸੰਭਾਲ, ਪਰ ਆਪਾਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਆਪਾਂ ਹੋਏ ਸਿੱਧੇ-ਸਾਦੇ ਆਦਮੀ, ਸਰਕਾਰ ਚਲਾਉਣੀ ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ।”
“ਫੇਰ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਟੋਪੀ ਲੈਣਾ ਬੇਕਾਰ ਈ ਹੋਇਆ।”
“ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਤਾਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਐਂ ਭਰਾ,” ਸਰਨ ਨੇ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਅਣਸੁਣੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਸੀਮਿੰਟ ਏਜੰਸੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਆਪਾਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਪੈਟਰੋਲ ਪੰਪ ਦਾ ਲਾਇਸੈਂਸ ਮਿਲਿਆ, ਤਾਂ ਮੁੰਡਾ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ਮੈਂ ਚਲਾ ਲਾਂਵਾ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਠੀਕ ਐ ਬਈ, ਚਲਾ ਲੈ; ਆਪਣੇ ਵੱਸ ਦਾ ਰੋਗ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ ਇਹ। ਹਾਂ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਸੰਸਥਾਨ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ–ਰਾਸ ਆ ਗਈ ਆਪਾਂ ਨੂੰ। ਛੇ ਵਰ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ, ਆਨੰਦ ਈ ਆਨੰਦ ਐ।”
“ਸੀਮਿੰਟ ਦੀ ਏਜੰਸੀ, ਪੈਟਰੋਲ ਪੰਪ ਦਾ ਲਾਇਸੰਸ–ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ?”
“ਹਾਂ,” ਬੇਝਿਜਕ ਸਰਨ ਬੋਲਿਆ, “ਸਟੀਲ ਦਾ ਕੋਟਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਪਤਨੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਬੱਚੇ, ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ, ਸਮਾਂ ਬੀਤਨ 'ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਕਹੋਂ ਤਾਂ ਸਟੀਲ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਦੀ ਛੋਟੀ-ਜਿਹੀ ਫੈਕਟਰੀ ਲਾ ਲਵਾਂ।' ਮੈਂ ਕਿਹਾ, 'ਲਾ ਲਓ ਦੇਵੀ ਜੀ, ਅਸੀਂ ਔਰਤ-ਮਰਦ ਨੂੰ ਇੱਕੇ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਦੇ ਆਂ।' ”
ਅਵਿਜਿਤ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਿਆ।
ਬਸ ਏਨਾ ਪੁੱਛਿਆ, “ਚਾਹ ਪੀਏਂਗਾ?”
“ਪੀ ਲਵਾਂਗਾ,” ਸਰਨ ਨੇ ਨਿਰਲੇਪ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, “ਇਕ ਅੱਧਾ ਕੱਪ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਆਂ ਕਦੀ ਕਦੀ।”
ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਚਾਹ ਪੀ ਕੇ ਸਰਨ ਨੇ ਝੋਲਾ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰਲੀ ਫਾਇਲ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਲਈ।
ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਦੇ ਸਰਨ ਅਚਾਨਕ ਪਰਤਿਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ, “ਆਪਣਾ ਸਾਥੀ ਚੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਨਾ ਇਕ–ਚੇਤਾ ਹੈ ਨਾ?”
“ਹਾਂ,ਹਾਂ!” ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਕਿਹਾ। ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਚੱਡਾ ਉਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਿਆਰਾ ਦੋਸਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
“ਵਿਚਾਰਾ ਚੱਲ ਵੱਸਿਆ।”
“ਕੀ!” ਅਵਿਜਿਤ ਉਠ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, “ਕਦੋਂ?”
“ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ। ਕਿਰਿਆ ਕਰਾ ਕੇ ਈ ਤਾਂ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਦਿੱਲੀ ਲਈ।” ਸਰਨ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਅੱਜ! ਸਵੇਰੇ! ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ?”
“ਕਿਉਂ, ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸ ਦੇਂਦਾ ਤਾਂ ਤੂੰ ਕੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ?”
“ਐਨੀ ਦੇਰ ਇੱਥੇ ਬੈਠਾ ਹਾਸਾ-ਠੱਠਾ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ, ਉਸਦਾ ਮਰਨਾ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ!”
“ਹਾਸਾ-ਠੱਠਾ ਮੈਂ ਕਤਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।” ਸਰਨ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਹਾਂ, ਹੱਸਿਆ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਅਵਿਜਿਤ ਹੀ ਸੀ।
ਉਹ ਵਾਪਸ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।
“ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਸਨੂੰ?” ਸੁੱਕੇ ਗਲੇ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਵਿਚਾਰਾ ਬੜੀ ਤੰਗਹਾਲੀ ਵਿਚ ਮਰਿਐ। ਮੈਂ ਕਿਨਾਂ ਕਿਹਾ-'ਚੱਲ ਸਰਕਾਰੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਵਾ ਦਿਆਂ', ਪਰ ਉਹ ਮੰਨਿਆਂ ਈ ਨਹੀਂ।”
“ਹੋਇਆ ਕੀ ਸੀ?” ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਟੋਕਿਆ।
“ਹੋਣਾ ਕੀ ਸੀ, ਇਕ ਗੁਰਦਾ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉੱਨੀ ਸੌ ਬਿਆਲੀ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਲਾਜ਼ ਕੋਈ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਬਸ...ਹੁਣ ਦੂਜਾ ਗੁਰਦਾ ਵੀ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਿਆ।”
“ਉਹ ਮੇਰਠ 'ਚ ਈ ਸੀ?”
“ਹਾਂ।”
“ਤੂੰ ਕਦੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਈ ਨਹੀਂ?”
“ਤੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਦੋਂ ਸੀ?”
“ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਹ ਮੇਰਠ 'ਚ ਏ।”
“ਪਤਾ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਵੇਂ ਗ਼ਲਤ ਰਾਹੇ ਪੈ ਗਿਆ ਹੋਏ...ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਸਾਡਾ ਈ ਸਾਥੀ ਸੀ।”
“ਗ਼ਲਤ ਰਸਤੇ ਉਹ ਕਦ ਪਿਆ?”
“1942 ਵਿਚ ਲੁਕ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ।”
“ਫੇਰ?”
“ਗਾਂਧੀਜੀ ਨੇ ਲੁਕ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਗਲਤ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਅੰਡਰਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਏ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ 'ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਅੱਗੇ ਸਮਰਪਨ ਕਰ ਦੇਣ।' ”
“ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਕੀ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ? ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਜੁਲਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਇਸੇ ਲਈ...”
“ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਹਿੰਸਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਹਵੇਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਵੀ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਂਦੀ ਸੀ।”
“ਤੂੰ ਜਾਣਦਾ ਏਂ, ਚੱਡੇ ਨਾਲ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ?”
“ਜਾਣਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ, ਖ਼ੁਦ ਮੈਂ ਈ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।”
“ਜਾਣਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਤੂੰ ਉਸਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਇਲਾਜ਼ ਮਰ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ?”
“ਮੈਂ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਭਰਾ ਉਸਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਬੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਾਂਅ ਅਰਜ਼ੀ ਲਿਖ ਦੇ। ਪਿੱਛੋਂ ਜੋ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਬੱਤੀ ਵਿਚ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀਜੀ ਦੇ ਸਵਿਨਯ-ਭੰਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਈ ਸੀ ਤੇ ਦੋ ਵਰ੍ਹੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਕੱਟ ਆਇਆ ਸੈਂ–ਇਲਾਜ਼ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ...ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ, ਪਰ ਉਹ ਮੰਨਿਆਂ ਈ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਮੈਂ...”
“ਸ਼ਟ-ਅੱਪ!” ਅਵਿਜਿਤ ਹਿਰਖ ਗਿਆ, “ਤੇ...ਤੁਰ ਜਾ ਇੱਥੋਂ।”
“ਠੀਕ ਐ,” ਸਰਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਪਰ ਇਹ ਸੋਚੀਂ, ਬਈ ਖ਼ੁਦ ਤੂੰ ਉਸ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤੈ!”
ਅਵਿਜਿਤ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸਰਨ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
ਚੱਡਾ ਬਿਨਾਂ ਇਲਾਜ਼ ਦੇ ਮਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਈਏ ਅਵਿਜਿਤ ਕੋਲ ਪਏ ਨੇ।
... ... ...
ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅਵਿਜਿਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। 1942 ਦਾ ਅਗਸਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਘਿਰ ਰਹੇ ਘੁਸਮੁਸੇ ਵਿਚ ਨੁਕੀਲੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਤੇ ਪਾਦਰੀ ਵਰਗੇ ਚੋਲੇ ਪਿੱਛੇ ਛਿਪਿਆ ਚੱਡਾ ਉਸਦੇ ਘਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ–“ਪੁਲਿਸ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਏ, ਲਗਦਾ ਏ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਛੇਤੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਮੈਂ ਕੁਛ ਕਰ ਸਕਦਾਂ, ਤੇਰੇ ਲਈ?” ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।
“ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਆਇਆਂ। ਤੇਰੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ?” ਅਵਿਜਿਤ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਚੁਭ ਗਈ ਸੀ–“ਮੇਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕਾਫੀ ਖ਼ਰਾਬ ਏ।”
ਇਹ ਠੀਕ ਸੀ ਕਿ 1942 ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਪਤੀ ਦੇ ਉੱਚੀ ਪੋਸਟ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਦਸ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਕੱਟ ਆਇਆ ਸੀ।
“ਇਸੇ ਲਈ ਤਾਂ ਆਇਆਂ,” ਚੱਡੇ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਦੁਹਰਾਇਆ, “ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਲੋੜ ਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਨਾ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋਏ, ਨਾ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ।”
“ਕਰਨਾਂ ਕੀ ਏ?” ਉਸਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।
“ਅਹਿ ਰੁਪਏ ਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਰੱਖ ਲੈ, ਬਸ। ਫੜਿਆ ਨਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਖ਼ਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋਣ 'ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਆ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਵਰਨਾਂ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਆਦਮੀ। ਪਾਸ ਵਰਡ ਹੋਏਗਾ–'ਪੀਲਾ ਸਾਫਾ'।” ਚੱਡੇ ਨੇ ਮਤਲਬ ਦੀ ਗੱਲ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱਸਿਆ, ਪਰ ਜ਼ਾਹਿਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਅੰਡਰਗ੍ਰਾਊਂਡ ਦਲ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ।
ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਰੁਪਏ ਫੜ੍ਹ ਲਏ ਸਨ।
... ... ...
ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਚੱਡਾ ਮਿਲਿਆ, ਰੁਪਏੇ ਉਸਨੇ ਦੇਣੇ ਚਾਹੇ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਨਹੀਂ ਲਏ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਮਿਲਿਆ ਸੀ 1945 ਵਿਚ, ਫਤਿਹਗੜ੍ਹ ਜੇਲ੍ਹ 'ਚੋਂ ਛੁੱਟਦਾ ਈ–ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਤੇ ਇਕ ਲੱਤੋਂ ਲੰਗੜਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ।
“ਇਹ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਤੇਰਾ?” ਅਭਿਜਿਤ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸਹਿ ਸੁਭਾਅ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ।
“ਯਾਰਾ ਹੁਣ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਸ਼ੌਕ ਫੁਰਮਾਂਵਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਕੁਛ-ਨਾ-ਕੁਛ ਤਾਂ ਹੋਏਗਾ ਈ।” ਕਹਿ ਕੇ ਚੱਡਾ ਠਹਾਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਥਕਾਨ-ਵੱਸ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤਕ ਨਿਢਾਲ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ, ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਵਿਜਿਤ ਵੀ ਚੁੱਪ ਈ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਅੱਛਾ, ਇਹ ਦੱਸ,” ਚੱਡੇ ਨੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਸੁਸਤਾਅ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਅਸੀਂ ਲੜਾਈ ਬੰਦ ਕਿਉਂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ? ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਗਿਆ, ਪਰ ਅਸੀਂ?...ਗਾਂਧੀਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, 'ਕਰੋ ਜਾਂ ਮਰ'ੋ–ਤੇ ਜਦੋਂ ਜਨਤਾ ਕੁਛ ਕਰਨ 'ਤੇ ਆਈ ਤਾਂ ਕਿਹਾ, 'ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ।' ਕਿਉਂ?”
ਕਿਉਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਅਵਿਜਿਤ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਪੁੱਛਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ–ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?
ਹੁਣ ਉਹ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏ–ਮੈਂ ਈ ਕਿਉਂ?
ਜੋ ਠੋਸ ਸੀ, ਉਸੇ ਨੂੰ ਫੜਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਤੇਰੇ ਰੁਪਏ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨੇ।”
“ਰਹਿਣ ਦੇ,” ਚੱਡੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ–“ਰੁਪਏ ਮੇਰੇ ਨਹੀਂ, ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੀ ਤੇ ਪਾਰਟੀ ਹੁਣ ਖਿੱਲਰ-ਪੁਲਰ ਗਈ ਏ।”
“ਫੇਰ ਕੀ ਕਰੀਏ ਇਹਨਾਂ ਦਾ?”
“ਰੱਖ ਅਜੇ। ਦੇਖਾਂਗੇ ਅੱਗੇ ਕੀ ਹੁੰਦੈ।”
... ... ...
ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਚੱਡਾ ਮਿਲਿਆ 1950 ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਬਾਅਦ।
“ਤੇਰੇ ਰੁਪਏ...” ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਫੇਰ ਕਿਹਾ।
“ਮੇਰੇ ਨਹੀਂ, ਪਾਰਟੀ ਦੇ।” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਹਾਂ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਲੋਕ ਅੰਡਰਗਰਾਉਂਡ ਨਹੀਂ–ਪੈਸੇ ਲੈ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਓ।”
“ਕਿਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ?” ਚੱਡੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ–“ਰੁਪਏ ਅਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ 'ਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਸੀ।”
“ਫੇਰ...ਇੰਜ ਤਾਂ ਉਂਜ ਈ ਬੇਕਾਰ ਪਏ ਰਹਿਣਗੇ? ਕੁਛ ਤਾਂ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ।”
“ਆਦਮੀ ਬੇਕਾਰ ਪਿਆ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਏ, ਰੁਪਿਆ ਨਹੀਂ।”
“ਪਰ...ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਇਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ। ਦਸ ਕੀ ਕਰਾਂ ਉਸਦਾ?”
“ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇ ਦੇ।”
“ਕਿਸ ਨੂੰ?”
“ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ।”
ਦੋ ਪਲ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਕੇ ਚੱਡਾ ਅਚਾਨਕ ਕੁਸੈਲੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਬੋਲਿਆ, “ਕਾਂਗਰਸ ਇਲੈਕਸ਼ਨ ਫੰਡ ਵਿਚ ਦੇ ਦੇਵੀਂ।”
ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਤਕ ਚੱਡੇ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ।
ਰੁਪਏ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਕੋਲ ਪਏ ਨੇ। ਵਿਆਜ ਪਾ ਕੇ ਤੀਹ ਹਜ਼ਾਰ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। ਕਿਤੇ ਦਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ। ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਕਦੀ ਲੋੜ ਪਏ ਤੇ ਚੱਡਾ ਮੰਗਣ ਆ ਜਾਏ। ਸੱਚ, ਇਹੀ ਗੱਲ ਸੀ, ਹੋਰ ਕੁਛ ਨਹੀਂ...
ਅਵਿਜਿਤ ਲਈ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਿੱਲਾਂ ਉੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ ਉਸ ਵਿਚ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੋਮ-ਰੋਮ ਵਿਚ ਖੁੱਭਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਉਠਿਆ ਤੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਨੂੰ ਲਿਤਾੜਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦਸ ਕਦਮ ਅੱਗੇ, ਦਸ ਕਦਮ ਪਿੱਛੇ। ਅੱਗੇ...ਪਿੱਛੇ...ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਨਹੀਂ...ਕਿੱਲਾਂ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਉੱਗੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਨੇ, ਕੁਰਸੀ ਉਪਰ ਨਹੀਂ।
ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਰੁਪਏ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਪਏ ਰਹੇ...ਫੇਰ...ਅਵਿਜਿਤ ਮਕਾਨ ਬਣਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਰੁਪਈਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਹ ਰੁਪਏ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਲਾ ਦਿੱਤੇ। ਸਿਰਫ ਉਧਾਰ ਲਏ ਸਨ। ਦੋ ਸਾਲ ਵਿਚ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਚੱਡਾ ਲੈਣ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ ਵਿਆਜ ਸਮੇਤ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦੇਂਦਾ। ਸੱਚ। ਜਿਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਦਾਨ ਕਰ ਦੇਂਦਾ। ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚ। ਉਸਨੇ ਕੁਛ ਕਿਹਾ ਈ ਨਹੀਂ।
'ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਮੇਰਠ ਵਿਚ ਏ...ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਤੰਗੀ ਵਿਚ ਏ, ਬੀਮਾਰ ਏ, ਉਸਨੂੰ ਇਲਾਜ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਏ...ਜਾਣਦਾ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਉਸ ਕੋਲ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦਾ, ਉਸਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਕਰਵਾਂਦਾ...। ਸੱਚ...ਮੈਂ...ਕੁਛ ਕਰਦਾ...ਜ਼ਰੂਰ...' ਅਵਿਜਿਤ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਈ ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉਠੀ...
'ਪਿਛਲੀ ਵਾਰੀ ਜਦੋਂ ਚੱਡਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਤੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਏ?'
'ਹਾਂ, ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਏ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।' ਕਮਜ਼ੋਰ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ, 'ਉਦੋਂ ਉਹ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਪਰਚੇ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹੀ ਜਾਣਨ ਲਈ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਮਦਨੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਕੀ ਏ, ਉਸਦਾ?'
'ਪਰਚੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ, ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਗਿਆ!'
'ਹਾਂ, ਪਰ...ਮੈਂ ਦੋ ਤਿੰਨ ਖ਼ਤ ਲਿਖੇ। ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ...ਹੁਣ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਜਬਰਦਸਤੀ ਤਾਂ ਦੋਸਤੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।'
'ਪਰਚੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਸੰਪਾਦਕ ਦਾ ਨਾਂਅ ਦੇਖ ਕੇ ਕੀ ਸੋਚਿਆ, ਚੱਡਾ ਮਰ ਗਿਆ ਏ?'
'ਨਹੀਂ...ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਪਰਚਾ ਦੇਖਿਆ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੱਚ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਈ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ–ਚੱਡਾ ਕਦੋਂ ਨੌਕਰੀ ਜਾਂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ।'
'ਤੇ ਤੈਂ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ?'
'ਮੈਂ ਏਨਾ ਵਿਆਸਤ ਰਿਹਾ...ਘਰ...ਪਰਿਵਾਰ...ਦਫ਼ਤਰ...ਕਾਰੋਬਾਰ...'
'ਪੈਸਾ ਕਹਿ, ਪੈਸਾ। ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇਹੋ ਤਰੀਕਾ ਏ ਕਿ ਆਦਮੀ ਸਿਰਫ ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਵੇ।'
'ਮੈਂ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਕਮਾਇਆ। ਟੱਬਰ ਪਾਲਣ ਲਈ ਤਾਂ...'
'...ਹਰ ਤਰੀਕਾ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ।'
'ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ।'
'ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾਂ। ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹੋ ਏ–ਨਾਜਾਇਜ਼ ਸਿਰਫ ਆਦਮੀ ਹੁੰਦਾ ਏ, ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ”
'ਉਫ਼!' ਕਹਿ ਕੇ ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਦੋਹਾਂ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਿਰ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ।
'ਜਮੀਰ 'ਤੇ ਬੋਝ ਪੈ ਰਿਹੈ?' ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ।
'ਨਹੀਂ,' ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ–'ਦੁਖ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ, ਚੱਡੇ ਦੇ ਮਰਨ ਦਾ। ਸਰਨ ਨੇ ਅੱਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਉਸਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਵਰਨਾਂ ਇੰਜ ਕਦੀ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਅਗਲੀ ਵਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਧੱਕੇ ਮਾਰ ਕੇ ਕੱਢ ਦਿਆਂਗਾ। ਰੰਗਲਾ-ਗਿੱਦੜ। ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼-ਸੇਵਕ ਬਣਿਆਂ ਫਿਰਦਾ ਏ।'
ਉਦੋਂ ਹੀ ਫ਼ੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਵੱਜ ਪਈ।
ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਤ੍ਰਬਕ ਕੇ ਰਸੀਵਰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।
ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਫੇਰ ਲੰਮੀ ਚੌੜੀ ਮੇਜ਼ ਪਿੱਛੇ ਪਈ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੀ ਕੁਰਸੀ ਵਿਚ ਕੈਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਫ਼ੋਨ ਪਿੱਛੋਂ ਫ਼ੋਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ।
ਅਵਿਜਿਤ ਦੀਆਂ ਪੁੜਪੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਸਾਂ ਚਸਕਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ।
ਹਰ ਵਿਹਲੇ ਪਲ ਉਹ ਸਰਨ ਉੱਤੇ ਹਿਰਖਦਾ ਰਿਹਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਤੇ ਕੁੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ।
ਘੜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਵਜਾ ਦਿੱਤੇ। ਕੁਰਸੀ ਪਿੱਛੇ ਖਿਸਕਾ ਕੇ ਅਵਿਜਿਤ ਉਠ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ।
ਉਦੋਂ ਹੀ ਫ਼ੋਨ ਦੀ ਘੰਟੀ ਫੇਰ ਚੀਕ ਪਈ। ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ ਜੀ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਸੀ।
“ਓ ਬਾਂਸਲ, ਲੈ ਬਈ, ਇਸ ਵਾਰੀ ਤੇਰਾ ਕੰਮ ਅਸੀਂ ਕਰ ਦਿਤੈ। ਇਕ ਜਬਰਦਸਤ ਸੋਰਸ ਹੱਥ ਆਇਐ। ਮੇਰਠ ਦਾ ਕੋਈ ਸੱਜਣ ਏਂ, ਇਕ ਗਾਂਧੀ ਸੰਸਥਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ। ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਬਈ ਅਜਿਹੇ ਲਾਇਸੈਂਸ ਕੋਟੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ–ਤੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰੀਮੀਅਮ ਉੱਤੇ ਵੇਚ ਦੇਂਦੈ। ਅੱਧੀ ਰਕਮ ਉਹਦੀ, ਅੱਧੀ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਦੀ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਆਦਮੀ ਖੇਡ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਖੇਡਦਾ ਹੋਏਗਾ। ਬਸ, ਤੂੰ ਅੱਜ ਈ ਮਿਲ ਕੇ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਕਰ ਲੈ। ਸੁਣਿਆ ਏ, ਉਹ ਵੀ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਦਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਐ। ਨਾਂਅ ਏਂ–ਸਰਨ ਕੁਮਾਰ। ਕੰਮ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਨਾ, ਕਿਉਂ?”
ਅਵਿਜਿਤ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਰੀਰ ਜਿਵੇਂ ਤਿੱਖੀਆਂ ਕਿੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਸਲੀਬ ਉੱਤੇ ਟੰਗਿਆ ਗਿਆ।
ਉਸਨੇ ਸਾਫ ਸੁਣਿਆ, ਉਸਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ–'ਮੈਂ ਸਰਨ ਕੋਲ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਲੱਤ ਮਾਰਦਾਂ, ਅਜਿਹੀ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ। ਹੁਣੇ, ਫੌਰਨ ਅਸਤੀਫਾ ਲਿਖ ਦੇਨਾਂ ਆਂ।'
ਪਰ ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਏਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤਕ ਪਹੁੱਚਦਿਆਂ ਈ ਮਰ-ਮੁੱਕ ਗਈ–ਸਿੰਘਾਨੀਆਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ।
ਉਹਨਾਂ ਉਹੀ ਸੁਣਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਅਵਿਜਿਤ ਨੇ ਫ਼ੋਨ ਉੱਤੇ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਰਹੋ। ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।”
ਉਸਦੀ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ–ਟੋਪੀ ਲੈਣੀ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਲਾਹੁਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪਏਗੀ।
੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦

ਕਹਿੰਦੇ ਐ ਜੀਹਨੂੰ ਬੇਦੀ :: ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ, राजिंदर सिंह बेदी

:: ਕਹਿੰਦੇ ਐ ਜੀਹਨੂੰ ਬੇਦੀ...

****************************

ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ...
राजिंदर सिंह बेदी...
Rajinder Singh Bedi...

****************************
ਕਥਾਕਾਰ ਦੀ ਕਥਾ-ਗਾਥਾ : ਭਾਗ : ਪਹਿਲਾ :-

ਨਾਮ : ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ
ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ : ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ (ਖੱਤਰੀ)
ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਮ : ਸੇਵਾ ਦਈ (ਬ੍ਰਹਾਮਣ)
ਤਾਰੀਖ਼ ਪੈਦਾਇਸ਼ : 1 ਸਤੰਬਰ 1915
ਤਾਰੀਖ਼ ਇੰਤਕਾਲ : 11 ਨਵੰਬਰ 1984.

ਰਿਫ਼ਿਊਜ਼ੀ ਪਿੰਡ ਡੱਲੇ ਕੀ, ਤਹਿਸੀਲ ਡਸਕਾ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਆਲਕੋਟ

ਤਾਲੀਮ : 1931 ਹਾਈ ਸਕੂਲ (ਐਸ.ਬੀ.ਬੀ.ਐਸ ਖਾਲਸਾ ਸਕੂਲ, ਲਾਹੌਰ) ; 1933 ਇੰਟਰਮੀਡੀਅਟ (ਡੀ.ਏ.ਵੀ. ਕਾਲੇਜ, ਲਾਹੌਰ)

1932 ਵਿਚ ਅਦਬੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ : ਵਿਦਿਆਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਹਸਨ ਲਾਹੌਰੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਉਰਦੂ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਨਜ਼ਮਾਂ ਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ,
ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਲਗਭਗ ਦਸ ਸਾਲ ਤਕ ਪੋਸਟ-ਆਫ਼ਿਸ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਤੌਰ ਹੈਸੀਅਤ ਕਲਰਕ ਕੀਤੀ।)
1943 ਵਿਚ ਅਸਤੀਫਾ (ਡਾਕਖਾਨੇ ਦੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਦੀ ਮੁੱਦਤ ਲਗਭਗ ਦਸ ਸਾਲ।)
ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪਬਲੀਸਿਟੀ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ।
ਤੀਜੀ ਮੁਲਾਜ਼ਮਤ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਤੌਰ ਆਰਟਿਸਟ।
1934 ਵਿਚ ਸ਼ਾਦੀ (ਉਮਰ 19 ਸਾਲ)

ਪਤਾਨੀ ਦਾ ਨਾਂਅ : ਸੋਮਾਵਤੀ।

1946 ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ...ਸੰਗਮ ਪਬਲੀਸ਼ਰਜ਼ ਲਾਹੌਰ।
1948 ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ ਆ ਗਏ।
1948 ਵਿਚ ਜੰਮੂ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ।
1949 ਵਿਚ ਬੰਬਈ ਵਿਚ ਫਿਲਮੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ।

ਲਿਖਤਾਂ ;
1936 : ਦਾਨਾ ਓ ਦਾਮ (ਕਹਾਣੀਆਂ) ਮਕਤਬਾ ਉਰਦੂ ਲਾਹੌਰ। ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ 1943.
1942 : ਗ੍ਰਹਿਣ (ਕਹਾਣੀਆਂ) ਨਯਾ ਅਦਾਰਾ ਲਾਹੌਰ : ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ 1981.
1943 : ਬੇਜਾਨ ਚੀਜ਼ੇਂ (ਡਰਾਮੇਂ)
1946 : ਸਾਤ ਖੇਲ (ਡਰਾਮੇਂ) ਸੰਗਮ ਪਬਲੀਸ਼ਰਜ਼ ਲਿਮਟਡ, ਬੰਬਈ। ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ 1981.
1949 : ਕੋਖ ਜਲੀ (ਕਹਾਣੀਆਂ) ਕੁਤਬ ਪਬਲੀਸ਼ਰਜ਼, ਬੰਬਈ। ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ 1970.
1963 : ਏਕ ਚਾਦਰ ਮੈਲੀ ਸੀ (ਨਾਵਲਿਟ) ਮਕਤਬਾ ਜਾਮੀਆ ਲਿਮਟਡ, ਦਿੱਲੀ। ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ 1975.
1965 : ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਮੁਝੇ ਦੇ ਦੋ (ਕਹਾਣੀਆ) ਮਕਤਬਾ ਜਾਮੀਆ ਲਿਮਟਡ, ਦਿੱਲੀ। ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ 1973.
1974 : ਹਾਥ ਹਮਾਰੇ ਕਲਮ ਹੈਂ (ਕਹਾਣੀਆਂ) ਮਕਤਬਾ ਜਾਮੀਆ ਲਿਮਟਡ, ਦਿੱਲੀ। ਦੂਜੀ ਵਾਰੀ 1980.
1982 : ਮੁਕਤੀ ਬੋਧ (ਕਹਾਣੀਆਂ )


ਅਨੁਵਾਦਕ :: ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ : ਮੋਬਾਇਲ : 94177-30600.

ਚਸ਼ਮੇ-ਬਦ-ਦੂਰ :: ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ : राजिंदर सिंह बेदी

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਚਸ਼ਮੇ-ਬਦ-ਦੂਰ :: ਲੇਖਕ : ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ : Rajinder Singh Bedi
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ : ਮੋਬਾਇਲ : 94177-30600.

ਇਹ ਘਟਨਾ ਵੀ ਛਨੀਚਰਵਾਰ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਵਾਪਰੀ ਸੀ...

ਕਲਿਆਣੀ :: ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ : राजिंदर सिंह बेदी

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ : ਕਲਿਆਣੀ :: ਲੇਖਕ : ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ : Rajinder Singh Bedi
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ : ਮੋਬਾਇਲ : 94177-30600.


ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਕਾਲੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਉੱਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਕੋਈ ਭੈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ, ਜਿੱਥੇ ਅਣਗਿਣਤ ਟੋਏ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਲਾ ਪਾਣੀ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ—ਬੰਬਈ ਦੇ ਇਸ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀ ਮੈਲ 'ਤੇ ਕਦੀ ਤੈਹ 'ਤੇ ਤੈਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੱਝੀ। ਅਣਘੜ ਜਿਹੇ ਪੱਥਰ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਸ਼ੌਕੀਆ ਹੀ ਪਏ ਸਨ—ਵਾਧੂ ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਰੋੜਾ ਬਣਨ ਖਾਤਰ—ਤੇ ਉਹ ਮੁੱਢਲੇ ਦਿਨ, ਜਦੋਂ ਲੱਤਾਂ ਕੰਬਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਤੀਲ੍ਹੇ-ਤਿਨਕੇ ਵੀ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।...ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਗਲੀ ਦੇ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਦੇਸੀ ਸਾਬਨ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕੇਕ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਗਵਾਂਢੀ ਨਾਈ ਵੇਖ ਰਹੇ ਨੇ; ਹੱਸ ਰਹੇ ਨੇ—ਘੱਟੋਘਟ ਰੋ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਨਾਲ, ਨਾਲ ਦਾ ਕੋਇਲੇ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ1ਜਿਹੜਾ ਆਪ ਤਾਂ ਕਦੀ ਉਸ ਚਕਲੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ; ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਕਾਲਾ ਸੀ।
ਪਹਿਲੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਕਲਬ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਚੋਰੀ ਦੀ ਰਮ ਚਲਦੀ ਸੀ ਤੇ ਯਾਰੀ ਦੀ ਰੱਮੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਕਿਸੇ ਯੋਗੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਬਾਹਰ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੰਦਰ—ਮਨ ਰੂਪੀ ਚਕਲੇ ਵੱਲ—ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਆਹਾਂ-ਹੌਂਕੇ ਨਿਕਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਉਂਜ ਤਾਂ ਜੂਏ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੇ ਦਾਅ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਿਗਰਟ ਹਮੇਸ਼ਾ ਘਟੀਆ ਪੀਂਦੇ ਸਨ...ਬਲਕਿ ਬੀੜੀ, ਸਿਰਫ ਬੀੜੀ, ਜਿਸਦਾ ਜੂਏ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੈਂਸਲੀਨ ਦਾ ਆਤਸ਼ਕ ਨਾਲ...ਇਹ ਖਿੜਕੀਆਂ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਕਿਉਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀਆਂ ਸਨ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ? ਪਰ ਕੋਈ ਖਾਸ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਦਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮਰਦ ਦਾ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਛਾਵਾਂ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਸੀ—ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਾਮਲਾ ਤੈਹ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਕੁੜੀ ਉਸਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਂਦੀ, ਬਿਠਾਉਂਦੀ ਤੇ ਇਕ ਵਾਰ ਬਾਹਰ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਂਦੀ—ਨਲਕੇ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਾਲ੍ਹਟੀ ਲੈਣ, ਜਿਹੜਾ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਕੋਠੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਾਲ੍ਹਟੀ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੜੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੀ ਧੋਤੀ ਜਾਂ ਸਾੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਕਸਦੀ ਤੇ ਗਾਹਕ ਟਕਰ ਜਾਣ ਦੀ ਆਕੜ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਹਮਪੇਸ਼ਾ ਭੈਣਾ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਆਖਦੀ—“ਨੀਂ ਗਿਰਜਾ! ਜ਼ਰਾ ਚੌਲ ਦੇਖ ਲਵੀਂ, ਮੇਰਾ ਗਾਹਕ ਆਇਐ...।” ਫੇਰ ਉਹ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ। ਉਦੋਂ ਗਿਰਜਾ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ—“ਕਲਿਆਣੀ ਵਿਚ ਕੀ ਐ ਨੀਂ? ਅੱਜ ਉਸਨੂੰ ਦੂਜਾ ਕਸਟਮਰ ਟੱਕਰਿਆ ਐ?” ਪਰ ਸੁੰਦਰੀ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜਾੜੀ ਜਾਂ ਖ਼ੁਰਸ਼ੀਦ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦੀ—“ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮਤ ਐ ਭੈਣਾ...” ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਲਿਆਣੀ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕੁੰਡੀ ਲੱਗਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਤੇ ਬਸ...ਸੁੰਦਰੀ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਹੋਈ ਤੇਲ ਭਿੱਜੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਛੰਡਦੀ, ਤੌਲੀਏ ਨਾਲ ਪੂੰਝਦੀ ਤੇ ਗੁਣਗੁਣਾਉਣ ਲੱਗਦੀ—'ਰਾਤ ਜਾਗੀ ਰੇ ਬਲਮ, ਰਾਤ ਜਾਗੀ...' ਤੇ ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਗਿਰਜਾ ਵਲ ਭੌਂ ਕੇ ਕਹਿੰਦੀ—“ਨੀਂ ਗਿਰਜਾ! ਕਲਿਆਣੀ ਦੇ ਚੌਲ ਉਬਲ ਰਹੇ ਆ ਨੀਂ! ਸੁਣਦੀ ਨਹੀਂ ਕੇਹੀ ਗੁੜਗੁੜ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਐ ਉਸਦੇ ਭਾਂਡੇ 'ਚੋਂ!” ਤੇ ਫੇਰ ਤਿੰਨੇ ਚਾਰੇ ਕੁੜੀਆਂ ਹੱਸਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੀ ਦੇ ਕੁਹਲੇ ਵਿਚ ਚੱਪੇ ਦੇਣ ਲੱਗਦੀਆਂ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਗਿਰਜਾ ਚੀਕ ਪੈਂਦੀ ਤੇ ਕਹਿੰਦੀ—“ਹਾਏ ਨੀਂ ਏਨੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਕਿਊਂ ਮਾਰਿਐ ਰੰਡੀਏ! ਜਾਣਦੀ ਐਂ, ਅਜੇ ਤਾਈਂ ਦੁਖ ਰਿਹੈ ਮੇਰਾ ਪਾਸਾ। ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਇਆ ਬਾਬਾ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਕੀ ਮੇਰੀ ਆਸ ਔਲਾਦ ਕਿਸੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬੈਠਾਂਗੇ...।” ਫੇਰ ਗਿਰਜਾ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਕੋਠੜੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰਦੀ—
“ਗੰਗੀ ਤੇਰਾ ਪੋਪਟ ਕੀ ਕਹਿੰਦੈ ਹੁਣ...”
ਗੰਗੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਤਾਂ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦੇਂਦੀ, ਸਿਰਫ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ—“ਮੇਰਾ ਪੋਪਟ ਕਹਿੰਦੈ, ਭਜ ਮਨ ਰਾਮ, ਭਜ ਮਨ ਰਾਮ...।”
ਗੰਗੀ ਦਾ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਿਰ ਦਰਦ ਕਰ ਰਿਹੈ ਜਾਂ ਫੇਰ ਕੋਈ ਗਾਹਕ ਨਹੀਂ ਫਸਿਆ।
੦ ੦ ੦
ਮਹਿਪਤ ਲਾਲ ਐਤਕੀਂ ਕਈ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਹੈ। ਵਿਚਕਾਰ ਮੂੰਹ ਦਾ ਸਵਾਦ ਬਦਲਣ ਲਈ ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਕੁਝ ਫਰਲਾਂਗ ਦੂਰ ਇਕ ਨਿਪਾਲੀ ਕੁੜੀ ਚੂਨੀ-ਲਾ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਛਿਆਨਵੇਂ ਨੰਬਰ ਦੀ ਇਕ ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਫਸ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੀ ਪਰ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਦੂਜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਦਲਾਲ ਉਸਨੂੰ 'ਓਲਗਾ' ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਧਰ ਕਲਿਆਣੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਧੰਦੇ ਵਿਚ ਤਾਂ ਦੋ ਚਾਰ ਮਕਾਨਾਂ ਦਾ ਫਾਸਲਾ ਵੀ ਸੈਂਕੜੇ ਕੋਹ ਦਾ ਪੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੁੜੀਆਂ ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਪਿਕਚਰ ਵੇਖਣ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਫੇਰ ਵਾਪਸ...
ਜਿਸ ਮੂੰਹ ਦਾ ਸਵਾਦ ਬਦਲਣ ਲਈ ਮਹਿਪਤ ਦੂਜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਸੇ ਲਈ ਉਸ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਏਨੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਕਲਿਆਣੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ 'ਮੁਲਕ' ਜਾਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਕਲਿਆਣੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਸਰੂਰ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੁਣ ਸੀ। ਬੀਅਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੈਗ ਪੀ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਮਹਿਪਤ ਲਾਲ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਔਰਤ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਸੀ—ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਅਧੂਰੀ ਤੇ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਤਾਂ ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਸੀ—ਇਕ ਮੁਸੱਵਰ ਵਾਂਗ, ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਮਰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਸਵੀਰ, ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਔਰਤ...
ਅੰਦਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਵਿਹੜੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਲੰਘਿਆ। ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਪੌੜੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਿਆ—ਲੋਕ ਸਮਝਦੇ ਨੇ ਪਤਾਲ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਹੈ...ਪਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੈ; ਉਹ ਵੀ ਸਿਰਫ ਦੋ ਤਿੰਨ ਪੌੜੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਹੀ—ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਅੱਗ ਬਲ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਉਬਲਦੇ ਹੋਏ ਕੁੰਡ ਨੇ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਉਪਰਲੇ ਥੜ੍ਹੇ 'ਤੇ ਜਾਣਾ ਪਵੇ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੋਜਖ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿ ਇਨਸਾਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਪਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰਨ ਪਿੱਛੋਂ, ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਪੈਰ ਧਰਨ ਦੇ ਬਜਾਏ ਮਹਿਪਤ ਲਾਲ ਖੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਥੜ੍ਹੇ 'ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਕਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਇਕ ਟੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਪਾਣੀ ਭਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸਾਲ ਡੇਢ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇਹ ਟੋਇਆ ਇਵੇਂ ਸੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਟੋਏ ਬਾਰੇ ਏਨਾ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦਾ ਪਤਾ ਹੋਵੇ। ਵਿਹੜਾ ਉਪਰੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦਸਵੀਂ ਦਾ ਚੰਦ ਟੋਏ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਝਿਲਮਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਮੈਲੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦਾ। ਹਾਂ, ਨਲਕੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਛਿੱਟਾ ਉਸ ਉੱਤੇ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਤਸਵੀਰ ਕੰਬਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ...ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ...
ਕੁਝ ਗਾਹਕ ਲੋਕ ਗਿਰਜਾ, ਸੁੰਦਰੀ ਤੇ ਜਾੜੀ ਨੂੰ ਇੰਜ ਠੋਕ ਵਜਾਅ ਕੇ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੱਚੇ-ਪੱਕੇ ਘੜੇ ਹੋਣ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਫਰੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਿਸਤਰੀ ਜਾੜੀ ਨਾਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਗਿਰਜਾ, ਸੁੰਦਰੀ, ਖ਼ੁਰਸ਼ੀਦ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਬਦਸੂਰਤ ਸੀ ਪਰ ਸੀ ਅੱਠ ਇੰਚ ਦੀ ਕੰਧ। ਹੈਰਾਨੀ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ। ਉਹ ਮਰਦ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਾਗਲਪਨ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਹੜੀ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਕਾਲੀ ਸੀ, ਪਰ ਆਮ ਕੋਂਕਣੀ ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਤਿੱਖੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਲੱਕ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਸਦਾ ਜਿਸਮ 'ਬੱਲੇ ਬਈ ਬੱਲੇ' ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਹਿਪਤ ਦੇ ਕੁੜਤੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਈ। ਉਸਨੇ ਮੁੜ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕਲਿਆਣੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਹੱਸਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਮੋਤੀ ਰੋਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਪਤਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਉਂ? ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ? ਚਿਹਰਾ ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਢੋਲਕੀ ਉੱਤੇ ਖੱਲ ਮੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤ ਤੇ ਤਕਦੀਰ ਇਕੋ ਗੱਲ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮਹਿਪਤ ਕਲਿਆਣੀ ਨਾਲ ਤੀਜੀ ਖੋਲੀ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ।
ਕਲਬ ਘਰ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਝਾਕਿਆ ਤੇ ਅੱਕ ਕੇ ਬਿਸਾਤ ਉਲਟ ਦਿੱਤੀ। ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਨਲਕੇ ਤੋਂ ਬਾਲਟੀ ਭਰੀ, ਧੋਤੀ ਨੂੰ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਕਸਿਆ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ—“ਓ ਗਿਰਜਾ, ਜ਼ਰਾ ਮੇਰੀ ਗਠੜੀ ਸਾਂਭ ਲਈਂ...” ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਖੋਲੀ ਵਿਚ ਚਲੀ ਗਈ…
ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਖੋਲੀ ਵਿਚੋਂ ਮੈਡਮ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ—“ਇਕ ਟੈਮ ਦਾ, ਕਿ ਦੋ ਟੈਮ ਦਾ?”
ਅੰਦਰ ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਮਹਿਪਤ ਨੂੰ ਅੱਖ ਮਾਰੀ ਤੇ ਮੈਡਮ ਵਾਲੀ ਖੋਲੀ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ—“ਇਕ ਟੈਮ ਦਾ”—ਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਮਹਿਪਤ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਫੈਲਾਅ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਮਹਿਪਤ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣ ਲੱਗਾ—ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਪਾਨ ਨਾਲ ਗੱਚ ਲਾਲ ਲਾਲ ਮੋਹਰ ਕਲਿਆਣੀ ਦੇ ਹੋਠਾਂ ਉੱਤੇ ਲਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਧੋਤੀ ਦੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ ਪੂੰਝਦੀ ਹੋਈ ਉਹ ਹੱਸ ਪਈ—“ਏਨੀ ਬੇਸਬਰੀ?”
ਤੇ ਫੇਰ ਹੱਥ ਪਸਾਰ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ—“ਤੈਂ ਮੈਨੂੰ ਤੀਹ ਰੁਪਏ ਦਵੇਂਗਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਮੈਡਮ ਨੂੰ ਇਕ ਟੈਮ ਦਾ ਦੱਸਾਂਗੀ...ਤੇ ਤੈਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਦੱਸੀਂ...ਹਾਂ?”
ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਉਂਜ ਹੀ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ—'ਹਾਂ।'
ਓਵੇਂ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਹੱਥ ਪਸਾਰੀ ਖੜ੍ਹੀ ਕਲਿਆਣੀ ਬੋਲੀ—“ਜਲਦੀ ਕੱਢ।”
“ਪੈਸੇ...?” ਮਹਿਪਤ ਬੋਲਿਆ।
ਕਲਿਆਣੀ ਐਤਕੀਂ ਰਸਮੀਂ ਨਹੀਂ, ਸੱਚੀਮੁੱਚੀ ਹੱਸ ਪਈ—ਨਹੀਂ, ਉਹ ਸ਼ਰਮਾ ਗਈ। ਹਾਂ, ਉਹ ਧੰਦਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਰਮਾਉਂਦੀ ਵੀ ਸੀ। ਕੌਣ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਉੱਥੇ ਔਰਤ, ਔਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ? ਉੱਥੇ ਵੀ ਸ਼ਰਮ ਉਸਦਾ ਗਹਿਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਵੀ—ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਮਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮਾਰਦੀ ਵੀ। ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਤੀਹ ਰੁਪਏ ਕੱਢ ਕੇ ਕਲਿਆਣੀ ਦੀ ਹਥੇਲੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਗਿਣੇ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਬਸ ਪੈਸਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆਂ, ਮੱਥੇ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲਾਇਆ, ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਤੇ ਮੈਡਮ ਨੂੰ ਇਕ ਟੈਮ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇਣ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਪੰਜ ਲੈ ਲੈਣ ਲਈ, ਅੰਦਰਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ ਉਹ। ਮਹਿਪਤ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਦੁਰਗਾ ਮਈਆ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਸ਼ੇਰ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਰਾਕਸ਼ਸ ਮਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਦੁਰਗਾ ਦੀਆਂ ਦਰਜਨਾਂ ਭੁਜਾਵਾਂ ਸਨ ਤੇ ਓਨੇ ਹੀ ਹੱਥ...ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਤਲਵਾਰ ਸੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਬਰਛੀ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਢਾਲ। ਇਕ ਹੱਥ ਵਿਚ ਕੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸਿਰ ਸੀ, ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ। ਤੇ ਮਹਿਪਤ ਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਹੈ। ਪਰ ਦੁਰਗਾ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ, ਉਸਦੇ ਕੁਹਲੇ ਤੇ ਪੱਟ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਕਲਾਕਾਰ ਨੇ ਬੜੇ ਜਬਰ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਸੀ...। ਕੰਧਾਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਲਿਪਟੀ ਹੋਈ ਸਿਲ੍ਹ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਰਲਗਡ ਕਾਈ ਨੇ ਅਜੀਬ ਭਿਆਨਕ ਜਿਹਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਚਿੱਤ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਜਾਪਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਕੰਧਾਂ ਨਹੀਂ, ਤਿੱਬਤੀ ਸਕੂਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਸਵਰਗ ਤੇ ਨਰਕ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਬਣੇ ਨੇ। ਪਾਪੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਗਰ ਡਸ ਰਹੇ ਨੇ ਤੇ ਲਟਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਪਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜੀਭਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੱਟ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਪੂਰਾ ਸੰਸਾਰ ਕਾਲ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਦੰਦਾਂ ਤੇ ਲੋਹੇ ਵਰਗੇ ਜਬਾੜਿਆਂ ਵਿਚ ਫਸਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।
—ਉਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਰਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਏਗਾ...ਮਹਿਪਤ—ਜਾਣ ਦਿਓ!
ਕਲਿਆਣੀ ਵਾਪਸ ਆਈ ਤੇ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹੁਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
ਮਰਦ ਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਇਹ ਖੇਡ—ਜਿਸ ਵਿਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਰੁਚੀ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਰਦ ਉਸਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ।
ਮਹਿਪਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਂਜ ਹੀ ਕਲਿਆਣੀ ਨੂੰ ਨੋਚਦਾ-ਪਲੋਸਦਾ ਰਿਹਾ। ਫੇਰ ਉਹ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਪਲੰਘ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਲਿਆਣੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਕਾਏਨਾਤ ਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਲਿਆਣੀਆਂ ਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਮਹਿਪਤ ਵੀ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਪਰ ਔਰਤ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮਰਦ ਵੀ। ਕਿਉਂ? ਇਹ ਸਭ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਸਮਝਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ।
ਇਕ ਗੱਲ ਹੈ। ਸਤਯੁਗ, ਦੁਆਪਰ ਤੇ ਤਰੇਤਾ ਯੁਗ ਵਿਚ ਤਾਂ ਪੂਰਾ ਇਨਸਾਫ ਸੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਔਰਤਾਂ ਮੁਹੱਬਤ ਵਿਚ ਓਹਲਾ ਕਿਉਂ ਰੱਖ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ? ਗਣਕਾ, ਵੇਸ਼ਯਾ ਕਿਉਂ ਸੀ? ਅੱਜ ਤਾਂ ਅਨਿਆਂ ਹੈ—ਪੈਰ ਪੈਰ 'ਤੇ ਅਨਿਆਂ। ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ? ਜਿਹੜਾ ਰੁਪਿਆ ਟਕਸਾਲ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸਦੀ ਕੀਮਤ ਅੱਠ ਆਨੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਵਾਧੂ ਧਨ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਲੋੜ ਅੱਜ ਹੈ, ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਹੋਈ ਹੈ?...ਨੱਪ ਲੈ ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਕਿ ਘਰ ਦੀ ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਹਰ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਦੌਲਤ, ਪੈਸਾ ਤਾਂ ਬਿੱਚ ਗੌਡੇਸ (Bitch Goddess) ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕੁੱਤੀ ਬੂ 'ਤੇ ਆਵੇਗੀ...ਜਾਵੇਗੀ ਹੀ।
ਮਹਿਪਤ ਉਲਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕਾਏਨਾਤ ਦੀ ਔਰਤ ਦੇ ਵਿੰਗ ਵਲ ਖਾ ਗਏ। ਉਸਨੇ ਇਕ ਬੀਅਰ ਮਗਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਕਲਿਆਣੀ ਦਾ ਕਾਲਾ ਵਜੂਦ ਉਠ ਕੇ ਮੁੰਡੂ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦੇਵੇ, ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਬੋਲ ਪਿਆ—“ਰਹਿਣ ਦੇਅ।” ਤੇ ਉਸ ਨਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ ਜਿਹੜਾ ਨਸ਼ੇ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸੀ। ਫੇਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋਇਆ, ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਝਪਟ ਕੇ ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਲਿਆਣੀ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵੱਖ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿ ਉਹ ਵਿਲਕ ਉੱਠੀ। ਆਪਣੀ ਬਰਬਰਤਾ ਤੋਂ ਘਬਰਾਅ ਕੇ ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਕੜ ਢਿੱਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਹੁਣ ਕਲਿਆਣੀ ਪਲੰਘ 'ਤੇ ਪਈ ਸੀ ਤੇ ਮਹਿਪਤ ਗੋਡਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਹੇਠਾਂ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਜ਼ਬਾਨ ਦੀ ਨੋਕ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ...ਕਲਿਆਣੀ ਲੇਟੀ ਹੋਈ ਉਪਰ ਛੱਤ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਪੱਖੇ ਨਾਲ ਲਿਪਟਿਆ ਇਕ ਜਾਲਾ ਵੀ ਧੀਮੀ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਕਲਿਆਣੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਮਹਿਪਤ ਤੇ ਉਸਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਕਰਕੇ ਇਕ ਝੁਰਝੁਰੀ ਜਿਹੀ ਦੌੜ ਗਈ, ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਕੀੜੇ ਵਾਂਗ ਛਟਪਟਾਈ, ਜਿਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਰਹਿਮ ਬੱਚੇ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਨੇ...
ਉਦੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਮਹਿਪਤ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਬੇਹੱਦ ਤਣਾਅ ਸੀ ਤੇ ਬਿਜਲੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਝਟਕ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ਏਨੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ ਕਿ ਜੱਬਰ ਤੋਂ ਜੱਬਰ ਆਦਮੀ ਉਸ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੁੱਟ ਸਕਦਾ। ਉਸਨੇ ਹੌਂਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਲਿਆਣੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਇਕ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਦਾ ਵਜ਼ਨ ਅਚਾਨਕ ਵੱਧ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦਾ ਘੇਰਾ ਤੇ ਦਾਣੇ ਫੈਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਉਭਾਰ, ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਵੀ ਪਛਾੜ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਤੇ ਕੁਹਲਿਆਂ ਤੇ ਪੱਟਾਂ ਉੱਤੇ ਸੀਤਲਾ ਦੇ ਦਾਣੇ ਜਿਹੇ ਉਭਰ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਆਪਣੀ ਵਹਿਸ਼ਤ ਵਿਚ ਉਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਾਏਨਾਤ ਦੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ਤੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਵੀ। ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਤੇ ਕਲਿਆਣੀ ਕਿੱਥੇ? ਉਹ ਕਿੱਥੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਲਿਆਣੀ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਉਹ ਉਸ ਕਾਤਿਲ ਵਰਗਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਛੱਤ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਏਨੀ ਉਚਾਈ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਉਹ ਬਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਉੱਤੇ ਖ਼ੁਦਕਸ਼ੀ ਦਾ ਇਲਜ਼ਾਮ ਲਾ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਬਚ ਨਿਕਲੇਗਾ। ਇਕ ਧੁਰਲੀ ਜਿਹੀ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਭਾਰ ਕਲਿਆਣੀ ਉੱਤੇ ਲੱਦ ਦਿੱਤਾ।
ਇਕ ਦਿਲ ਹਿਲਾਅ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਚੀਕ ਨਿਕਲੀ ਤੇ ਇਕ ਬਿਲਬਿਲਾਹਟ ਜਿਹੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਲ੍ਹ ਤੇ ਕਾਈ ਭਰੀ ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਪੱਖੇ ਦੇ ਖੰਭ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਨੇ ਪੱਖਾ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮਹਿਪਤ ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ ਲੱਥਪੱਥ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਵੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਲਿਆਣੀ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਿਦ, ਉਹ ਇਕ ਆਮ ਧੰਦੇ ਵਾਲੀ ਵਾਂਗ ਗਾਹਕ ਨੂੰ ਲੱਤ ਮਾਰਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦੀ...ਤੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਉਹ ਏਨੇ ਚੰਗੇ ਗਾਹਕ ਨੂੰ ਗਵਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਸਿਰਹਾਣੇ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਗੱਡ ਕੇ ਕਲਿਆਣੀ ਮੂਧੀ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਮੋਢੇ ਸਿਸਕਦੇ ਹੋਏ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਹਿਪਤ ਇਕ ਛਿਣ ਲਈ ਠਿਠਕਿਆ। ਫੇਰ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਉਸਨੇ ਕਲਿਆਣੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਰ੍ਹਾਂ ਧਰੀਕ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਮਹਿਪਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵੀ ਗਿੱਲੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਅੱਥਰੂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ। ਜਦੋਂ ਜਬਰ ਤੇ ਬੇਵੱਸੀ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਹੋਲੀ ਖੇਡਦੇ ਨੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਅੱਖਾਂ ਛਾਣ-ਪੁਣ ਕੇ ਉਸ ਲਹੂ ਨੂੰ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਲੈ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਰੰਗ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਣ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮਰਦ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ, ਨਾ ਔਰਤਾਂ।
ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਛੁਡਾਅ ਲਿਆ।
ਮਹਿਪਤ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿਰਫ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਸੱਚਮੁੱਚ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਲਿਆਣੀ ਤੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ ਤੇ ਮੰਗਦਾ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਪਲੰਘ ਦੀ ਚਾਦਰ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝੀਆਂ ਤੇ ਬੇਵਸੀ ਜਿਹੀ ਨਾਲ ਮਹਿਪਤ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਫੇਰ ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਬਾਹਾਂ ਪਸਾਰਦੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨਾਲ ਲਿਪਟ ਗਈ ਤੇ ਉਸਦੀ ਚੌੜੀ ਛਾਤੀ ਉਪਰ ਆਪਣੇ ਘੰਗਰਾਲੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲਾ ਕੋਂਕਣੀ ਸਿਰ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਫੇਰ ਉਸਦੀ ਘਿੱਗੀ ਵੱਝ ਗਈ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਿਚ ਮਹਿਪਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਮਜ਼ਾ ਆਇਆ—ਤੇ ਕਲਿਆਣੀ ਨੂੰ ਵੀ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਘਾਤਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰ ਲਈ। ਮਰਦ ਤਾਂ ਮਰਦ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ, ਪਿਓ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ, ਭਰਾ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ—ਔਰਤ ਔਰਤ ਹੀ ਸਹੀ, ਪਰ ਉਹ ਧੀ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ, ਭੈਣ ਵੀ ਤਾਂ ਹੈ...
ਤੇ ਮਾਂ...
ਮਹਿਪਤ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੱਚਮੁੱਚ ਦੇ ਪਛਤਾਵੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਤਸਵੀਰ ਉਲਟ ਗਈ। ਹੁਣ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਕਲਿਆਣੀ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਹਿਪਤ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਲਾਏ ਬਗ਼ੈਰ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਚਲਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਕਲਿਆਣੀ ਇਹ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦੀ।
ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੀੜ ਭੋਗਣ ਦਿੱਤੀ। ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਉਹ ਪੀੜ ਨਾਲ ਕੁਰਲਾਈ ਵੀ ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲੀ—“ਹਾਏ ਮੇਰਾ ਫੁੱਲ...ਰੱਬ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਈ...ਮੈਨੂੰ ਸੂਈ ਲਵਾਉਣੀ ਪਏਗੀ...।” ਫੇਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ, ਆਹਿਸਤਾ-ਆਹਿਸਤਾ ਦੁੱਖ ਝੱਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੇ ਕਾਏਨਾਤ ਦੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੱਚਾ ਬਣਾ ਕੇ ਗੋਦ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਮਹਿਪਤ ਦੇ ਹਰ ਉਲਟੇ ਸਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਕਲਿਆਣੀ ਬੜੀ ਨਰਮੀ, ਬੜੀ ਕੋਮਲਤਾ ਤੇ ਬੜੀ ਮਮਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਮੂੰਹ ਚੁੰਮ ਲੈਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਸਿਗਰਟ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਬੋ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।
ਧੋਆ-ਧਵਾਈ ਪਿੱਛੋਂ ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਲ ਵਧਾਇਆ, ਪਰ ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਤੇ ਬੋਲੀ—“ਮੈਨੂੰ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਹੋਰ ਦੇਅ।”
“ਵੀਹ ਰੁਪਏ?”
“ਹਾਂ।” ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਗੁਣ ਗਾਵਾਂਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਭੁੱਲੇ ਨਹੀਂ ਉਹ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਮੈਂ 'ਮੁਲਕ' ਗਈ ਸੀ, ਤੇ ਤੈਂ ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਨਕਦ ਦਿੱਤੇ ਸੀ—ਮੈਂ ਕਾਰਦਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਮੰਦਰ 'ਚ ਤੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਲੱਤ ਉੱਤੇ ਖਲੋ ਕੇ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਂ ਕੀਤੀ ਸੀ ਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ—ਮੇਰੇ ਮਾਹੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੀਂ ਭਗਵਾਨ—ਉਸਨੂੰ ਲੰਮੀ ਉਮਰ ਦੇਈਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੈਸਾ ਦੇਈਂ...।”
ਤੇ ਕਲਿਆਣੀ ਉਮੀਦ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਹੁਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਂ ਦਾ ਅਰਸ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ।
ਮਹਿਪਤ ਦੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਫੁੱਲਣ ਲੱਗੀਆਂ—ਧੰਦੇਬਾਜ਼ ਔਰਤ! ਪਿਛਲੀ ਵਾਰੀ ਦੋ ਸੌ ਰੁਪਏ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਇੰਜ ਹੀ ਟਸੁਏ ਬਹਾਏ ਸਨ ਇਸਨੇ—ਇਵੇਂ ਰੋਈ-ਡੁਸਕੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਇਨਸਾਨ ਨਾ ਜਾਨਵਰ ਹੋਵਾਂ, ਹਬਸ਼ੀ ਹੋਵਾਂ...ਪਰ...ਹੋਰ ਵੀਹ ਰੁਪਏ? ਫੇਰ ਰੋਣ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਅੱਥਰੂ ਵਹਾਉਣ ਦੀ? ਉਂਜ ਹੀ ਮੰਗ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ? ਜਾਣਦੀ ਵੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਪੈਸਿਆਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਦਰਅਸਲ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮੈਨੂੰ। ਇਸ ਲਈ ਤਾਂ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਸੌ-ਸੌ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਔਰਤ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਵਰਨਾ—ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਧਰ ਮੂੰਹੋਂ ਮੰਗਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਇਲ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਪ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ—ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਹੀ ਤਾਂ ਉਡੀਕ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ ਇਹ—ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਰੇ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਕੱਪੜੇ ਲਾਹੁਣ ਤੋਂ ਵੀ ਬਾਅਜ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ। ਕਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ—ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰ ਆਓਗੇ...ਭਲਾ ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਕੀ ਸੀ ਬਾਈ?...ਮੰਗਲ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਂ ਕੀਤੀ ਸੀ।...ਇਹ ਰੋਣਾ...ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਚੀਂ ਰੋਈ ਹੋਵੇ...ਮੈਂ ਵੀ ਤਾਂ ਇਕ ਅੰਨ੍ਹੇ ਵਾਂਗ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ। ਅੱਗਾ ਦੇਖਿਆ ਨਾ ਪਿੱਛਾ—ਪਿੱਛਾ ਕਿੰਨਾ ਚੰਗਾ ਸੀ!...ਪਰ ਮੈਂ ਜੋ ਤਕਲੀਫ਼ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ, ਉਸਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਪਾਉਣ ਦਾ ਇਕੋ ਹੀ ਤਰੀਕਾ ਹੈ—ਦੇ ਦਿਓ ਰੁਪਏ...ਪਰ ਕਿਉਂ? ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਟੈਮਾਂ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਨੇ ਤੇ ਇਕੋ ਟੈਮ...
ਮਹਿਪਤ ਨੂੰ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿਚ ਵੇਖ ਕੇ ਕਲਿਆਣੇ ਨੇ ਕਿਹਾ—“ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਐਂ? ਦੇ ਦੇ ਨਾ—ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ ਤੈਨੂੰ ਅਸੀਸਾਂ ਦੇਵੇਗਾ।”
“ਤੇਰਾ ਬੱਚਾ?”
“ਹਾਂ—ਤੈਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ?”
“ਨਹੀਂ...ਕਿੱਥੇ, ਕਿਸ ਤੋਂ ਲਿਆ?”
ਕਲਿਆਣੀ ਹੱਸ ਪਈ। ਫੇਰ ਉਹ ਸ਼ਰਮਾ ਗਈ। ਤੇ ਫੇਰ ਬੋਲੀ—“ਕੀ ਮਤਲਬ? ਮੈਨੂੰ ਸ਼ਕਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਈ ਚੇਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਐ? ਕੀ ਪਤਾ ਤੇਰਾ ਈ ਹੋਵੇ...”
ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਕੁੜਤੇ ਦੀ ਜੋਬ ਵਿਚੋਂ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਕੱਢ ਕੇ ਕਲਿਆਣੀ ਦੀ ਹਥੇਲੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ ਜਿਹੜੀ ਅਜੇ ਤਕ ਨੰਗੀ ਖੜ੍ਹੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸਦੇ ਲੱਕ ਦੇ ਕੁਹਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਝੁੱਲ ਰਹੀ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਚੇਨੀ ਚਮਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਹਲਕੇ ਜਿਹੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਕਲਿਆਣੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਥਪਥਪਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਸੋਚ ਲਿਆ। ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਸਾੜ੍ਹੀ ਅਜੇ ਲਪੇਟੀ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬੋਲਿਆ—“ਜੇ ਇਕ ਟੈਮ ਹੋਰ ਲਾ ਲਵਾਂ ਤਾਂ?”
“ਪੈਸੇ ਆਏ ਹੋਏ ਆ।” ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਕਿਹਾ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸਾੜ੍ਹੀ ਲਾਹ ਕੇ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ। ਚੁਲੂੰ-ਚੁਲੂੰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸਦਾ ਮਾਸ ਹੁਣ ਮਾਰ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਸ਼ੈਤਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਭੋਗ ਵੀ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਭੁੱਲ ਵੀ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਉਹ...ਪਰ ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਸਿਰ ਹਿਲਾਅ ਦਿੱਤਾ—“ਹੁਣ ਦਮ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ!”
“ਹੂੰ...” ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਕਿਹਾ—“ਬੜੇ ਜਣੇ ਆਉਂਦੇ ਐ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪਰ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ ਕੜਕ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ, ਸੱਚੀਂ—ਤੂੰ ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਨੈਂ, ਪਰ ਬੜੇ ਦਿਨ ਇਹ ਧਰਨ ਥਾਵੇਂ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ।”
ਚੰਦ ਟੋਏ 'ਚੋਂ ਸਰਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੋਈ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਲੇਟ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ ਸਕੇ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਲਿਆਣੀ ਮਹਿਪਤ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਲੈ ਆਈ, ਜਿੱਥੇ ਗਿਰਜਾ, ਸੁੰਦਰੀ, ਜਾੜੀ ਵਗ਼ੈਰਾ ਸਨ। ਜਾੜੀ ਮਿਸਤਰੀ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਹਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁਗਤਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਕਰ ਹਟੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮਹਿਪਤ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਰਸ਼ੀਦ ਨੂੰ ਕੁਹਣੀ ਮਾਰੀ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ—“ਆ ਗਿਆ, ਕਲਿਆਣੀ ਦਾ ਬੰਦਾ!...” ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮਹਿਪਤ ਇਧਰ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਲਿਆਣ ਕੋਲ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ...
ਕਲਿਆਣੀ ਨਾਲ ਖੋਲੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਬਾਥਰੂਮ ਕੋਲ ਪਈ ਗਠੜੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਗਿਰਜਾ ਆਪਣੇ ਪੱਲੇ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਹਵਾ ਝੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਗਠੜੀ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਲਿਆ ਤੇ ਮਹਿਪਤ ਕੋਲ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ—“ਦੇਖ, ਦੇਖ ਮੇਰਾ ਬੱਚਾ...”
ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਉਸ ਲਿਜਲਿਜੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ, ਜਿਸਨੂੰ ਗੋਦ ਵਿਚ ਚੁੱਕੀ ਖੜ੍ਹੀ ਕਲਿਆਣੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ—“ਇਸ ਹਲਕਟ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ, ਦੁੱਧ ਪਿਆਉਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਹੋ ਗਈ ਆ। ਖਾਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਛ ਮਿਲਦਾ ਨਹੀਂ...ਜੇ ਤੂੰ ਆਉਂਦਾ ਤਾਂ...”
ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਮਹਿਪਤ ਦੇ ਕੰਨ ਕੋਲ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਕਲਿਆਣੀ ਬੋਲੀ—“ਸੁੰਦਰੀ ਦੇਖੀ? ਤੂੰ ਕਹੇਂ ਤਾਂ ਅਗਲੇ ਟੈਮ ਲਈ ਸੁੰਦਰੀ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਵਾਂ...ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ। ਪਰਸੋਂ ਤਾਈਂ ਮੈਂ ਆਪ ਈ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੀ।...ਇਸ ਸਾਰੇ ਜਖ਼ਮ ਆਠਰ ਜਾਣਗੇ ਨਾ...” ਤੇ ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛਾਤੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੁਹਲਿਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ—“ਇਹ ਸਭ ਤੂੰ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਭਰਦੈਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਭਰਦੈਂ—ਠੀਕ ਐ, ਕੁਸ਼ ਹੱਥ ਵੀ ਤਾਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਐ—ਸੁੰਦਰੀ ਲੈਣੀ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੀਂ। ਅਸੀਂ ਸਭ ਠੀਕ ਕਰ ਦਿਆਂਗੀਆਂ। ਪਰ ਤੂੰ ਆਵੀਂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ। ਗਿਰਜਾ ਕੋਲ ਨਹੀਂ। ਉਲਝਣਾ, ਊਂ-ਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ, ਵੱਡਾ ਨਖ਼ਰਾ ਐ ਉਸਦਾ...” ਤੇ ਫੇਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਝੁਲਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਕਿਹਾ—
“ਮੈਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂਅ ਅਚਮੀ ਰੱਖਿਆ ਐ”
“ਅਚਮੀ! ਅਚਮੀ ਕੀ?”
“ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਨੀਂ ਪਤਾ”—ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਫੇਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਹੱਸੀ—“ਕੋਈ ਆਇਆ ਸੀ ਕਸਟਮਰ, ਬੋਲਿਆ—'ਮੇਰਾ ਤੇਰੇ ਠਹਿਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਨਾਂਅ ਅਚਮੀ ਰੱਖੀਂ।' ਇਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਉਸੇ ਦਾ ਠਹਿਰਿਆ ਕਿ ਕਿਸਦਾ, ਪਰ ਨਾਂਅ ਯਾਦ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਮੈਨੂੰ। ਉਹ ਤਾਂ ਫੇਰ ਆਇਆ ਈ ਨੀਂ ਤੇ ਤੂੰ ਵੀ ਕੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ”...ਤੇ ਫੇਰ ਫੇਰ ਹੱਸਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ—“ਅੱਛਾ ਅਗਲੇ ਟੈਮ ਦੇਖਾਂਗੇ...”
ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਅਚਮੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਫੇਰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਮਾਹੌਲ ਵੱਲ—'ਏਥੇ ਪਲੇਗਾ ਇਹ ਬੱਚਾ? ਬੱਚਾ—ਮੈਂ ਤਾਂ ਸਮਝਦਾ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਕੋਲ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੋਈ ਪਾਪਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਇਹ ਦਸ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਦੀਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀਹ ਦੇਂਦਾ ਹਾਂ—ਇਹ ਬੱਚਾ?'
-'ਏਥੇ ਤਾਂ ਦਮ ਘੁਟਦਾ ਏ...ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਤਾਂ ਘੁਟਦਾ ਈ ਏ।'
ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਜੇਬ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਦਾ ਨੋਟ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬੱਚੇ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ—“ਇਹ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਏ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇਸਦੀ ਦੱਛਣਾ।”
“ਨਹੀਂ-ਨਹੀਂ, ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਲੈਣੇ।”
“ਲੈਣੇ ਪੈਣਗੇ, ਤੂੰ ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ।”
ਫੇਰ ਵਾਕਈ ਕਲਿਆਣੀ ਨਾਂਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੀ। ਬੱਚੇ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ? ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਕਲਿਆਣੀ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ—“ਮੈਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਦੇਅ ਕਲਿਆਣੀ, ਮੈਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅੱਜ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਲਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਏ।” ਪਰ ਮਹਿਪਤ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ। ਜ਼ਰੂਰ ਕਰੇਗਾ—ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਤਾਂ ਨਸ਼ਾ ਸੀ ਉਸਨੂੰ, ਬੀਅਰ ਤਾਂ ਵਾਧੂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ।
ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ—“ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਤੂੰ ਅੱਜ ਖ਼ਲਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤੈ, ਮਾਰ ਦਿੱਤੈ ਮੈਨੂੰ।” ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੁਝ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਮਰਨਾ ਹੀ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਉਹ। ਕੀ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਪੈਸੇ ਮਿਲਦੇ ਨੇ, ਪੇਟ ਪਲਦਾ ਹੈ?...ਨਹੀਂ...ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਢਿੱਡ ਦੁਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਮੁੱਕ ਗਏ ਨੇ—ਔਰਤਾਂ ਮਰ ਰਹੀਆਂ ਨੇ...
ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ—“ਇਹ ਅਚਮੀ ਮੁੰਡਾ ਏ ਜਾਂ ਕੁੜੀ?”
ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਚਮਕ ਨੇ ਕਲਿਆਣੀ ਦੇ ਸੁਤੇ ਹੋਏ, ਮਾਰ ਖਾਧੇ ਹੋਏ, ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਰੌਣਕ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਹ ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਪੰਖੜੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ—“ਮੁੰਡਾ!”
ਫੇਰ ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਅਚਮੀ ਦਾ ਲੰਗੋਟ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਚੁੱਕ ਕੇ ਅਚਮੀ ਦੇ ਮੁੰਡਾ ਹੋਣ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਮਹਿਪਤ ਨੂੰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਖਿੜ ਕੇ ਬੋਲੀ—“ਦੇਖ, ਦੇਖਿਆ...”
ਮਹਿਪਤ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਕਲਿਆਣੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ—“ਹੁਣ ਤੈਂ ਕਦੋਂ ਆਵੇਂਗਾ ਜੀ?”
“ਛੇਤੀ ਹੀ...” ਮਹਿਪਤ ਨੇ ਘਬਰਾ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਬਾਹਰ ਕਿਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਵਿਚ ਮੂੰਹ ਲਕੋਣ ਖਾਤਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦