ਲੇਖਕ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ :: ਉਦੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ :
ਲੇਖਕ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ
ਲੇਖਕ : ਉਦੈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਿਟਰੇਰੀ ਡਿਸਕੋਰਸ ਸੀ—ਪਾਲੀਟੀਕਲ ਸੋਸ਼ਲ ਸਾਇੰਟੀਫਿਕਲ ਡਿਸਕੋਰਸ ਸੀ—ਇਸਦਾ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਇਕ ਟਰਮ ਸੀ—'ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਤੇ ਜੁੜੇ-ਹੋਣਾ'। ਇਸ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਡਿਬੇਟ ਹੋਈ। 1968 ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਸਨ ਤੇ ਸਿਰਫ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨਾਲੋਂ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੋਹ-ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇ ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪਏ ਸਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਰਾਜਨਤੀਤੀ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਯਾਂ ਪਾਲ ਸਾਰਤਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹੋਰ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਡੇ ਇੱਥੋਂ ਤੀਕ ਆਣ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸੰਯੋਗ ਨਾਲ ਇਹ ਉਹੀ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਇੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚਕਾਰ, ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚਕਾਰ, ਚੋਖੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ ਸਨ। ਉਦੋਂ ਇੱਥੇ ਨਕਸਲਾਈਟ ਮੂਵਮੈਂਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ। ਇਕ ਨਵੀਂ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ—ਕਾਂਗਰਸ ਦੀਆਂ, ਨਹਿਰੂ ਦੀਆਂ ਤੇ ਰਲੀ-ਮਿਲੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਨਾਲੋਂ, ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ 'ਤੇ, ਮੋਹ-ਭੰਗ ਹੋਇਆ। 1967 ਵਿਚ ਰਲੀਆਂ-ਮਿਲੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਆਪੋਜਿਟ ਪੋਲਸ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਰਾਜਨੀਤਕ 'ਧਰੁਵ' ਸਨ, ਉਹ ਇਕ ਹੋ ਗਏ। ਕਈ ਰਾਜ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ, ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਜਾਂ ਦੱਖਣ-ਪੰਥੀ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਸਨ—ਉਹਨਾਂ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਰਲ ਕੇ ਸਾਂਝੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣਾਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਭਰਿਆ—ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ, 80 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1989 ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ, ਉਹ ਘਟਨਾ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਕ ਟਰਨਿੰਗ ਪਵਾਇੰਟ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ, ਸਮਾਜਵਾਦ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ—ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਕਹੀਏ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਵਾਦ ਉਸ ਰਾਜ ਭਾਗ ਵਿਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਰਲਿਨ ਦੀ ਕੰਧ ਨਹੀਂ ਰਹੀ। ਸੋਵੀਅਤ ਰਾਜ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਗਣਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਖਿੱਲਰ-ਪੁੱਲਰ ਗਿਆ। ਇੰਜ ਲੱਗਿਆ, ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕੋ 'ਧਰੁਵ' ਹੈ ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਮਾਡਲ ਬਚਿਆ ਹੈ—ਉਹ ਹੈ ਪੂੰਜੀਵਾਦ।
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਸਾਕਾਰ-ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵ-ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ—ਜਿਹੜਾ ਨਵੀਂ ਪੂੰਜੀ ਤੇ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਹਵੇਂ ਆਇਆ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਉਸਦੀ ਹਿੰਸਾ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।...ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਵਾਦੀ-ਵਿਚਾਰਧਾਰ 'ਤੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਜਿਹੜੇ ਰਾਜ ਸਨ ਜਾਂ ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 70 ਸਾਲ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ—ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਜਾਣੂ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਸੋ ਅੱਜ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਲੇਖਕ ਤੋਂ ਪੁੱਛੋਗੇ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਿਰਫ ਇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਲੇਖਕ ਹੈ, ਤੋ ਮੈਂ ਕਹਾਂਗਾ ਕਿ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਇਕ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਆਉਂਦੀ ਕਿੰਜ ਹੈ? ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜੇ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਡੂੰਘੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਦਰਭਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਸੱਤਾਹੀਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹੀ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਝੱਲਦਾ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਉਸ ਸੱਤਾਹੀਣ ਲੁੱਟੇ-ਪੁੱਟੇ ਜਾ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਜਨਤਾ ਦੇ ਮਨ-ਮੰਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਟੀ.ਆਰ.ਪੀ. ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਦਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਿਹੜੇ ਪੋਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੈੱਟ ਉੱਤੇ ਬਲਾਗ ਵੀ ਪੋਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਜਨਤਾ ਬੋਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ, ਛੇ ਸੌ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਹਾਨਗਰਾਂ ਤੋਂ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਦਿੱਲੀ, ਕਲੱਕਤਾ, ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਬਣਾ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਦੀ ਹਾਰ-ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਡਕਟ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜਾਂ ਲਾਭਵੰਤ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਜਨਤਾ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਜਨਤਾ, ਉਹ ਜਨਤਾ ਨਹੀਂ। ਲੇਖਕ ਦੀ ਜਨਤਾ ਉਹ ਨੱਪਿਆ-ਪੀੜਿਆ ਆਦਮੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਪੌੜੀ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਫ-ਸੁਥਰੀ ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਹੀਏ ਤਾਂ ਲਗਭਗ ਉਹ ਜਨਤਾ ਜਿਹੜੀ ਪੀ. ਸਾਈਨਾਥ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਰਟਾਂ, ਸੇਨਗੁਪਤਾ ਜਾਂ ਦਾਸ ਗੁਪਤਾ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਰਿਪੋਟਾਂ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਹੜੀ 70 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜੀ 20 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਰੇੜ੍ਹਾ, ਰੇੜ੍ਹ ਰਹੀ ਹੈ; ਜਿਸਦੀ ਥਾਲੀ ਵਿਚ ਦਾਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ਤੇ ਪਿਆਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੇਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਲਗਾਤਾਰ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਰਹਾਂ ਤੇ ਉਸੇ ਦੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਦੇਖਾਂ। ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਚਲਾਂ ਨਾਲ ਪਾਲੀ ਹੋਈ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਮੇਰਾ ਇਹ ਮੰਨਨਾਂ ਹੈ ਕਿ ਸੱਚਾ ਲੇਖਕ ਫੋਰਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੰਪਾਈਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਉੱਥੋਂ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚੇ, ਜਿੱਥੇ ਕੁ ਜਨਤਾ ਹੈ। ਵਧੇਰੇ ਲੇਖਕ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਬੜੇ ਆਦਰ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਸਾਮਾਜਿਕ ਦਬਾਵਾਂ ਕਰਨ ਹਨ। ਇਹੀ ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਜਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ—ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੀੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਸਮਝ ਦੇ ਨਾਲ ਤੇ ਇਸ ਪਛਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ ਹਨ ਉਹ ਕਿਉਂ ਹਨ? ਤੇ ਜੋ ਸੰਕਟ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਉਂ ਹੈ?
ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕੋਈ ਦਬਾਅ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਕੋਈ ਚਵਾਇਸ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਚੁਣ ਲਵੋਂ। ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਚੁਣ ਲਈ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਈ, ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਤੈਅ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਾਂਖਯ (ਮਹਾਰਿਸ਼ੀ ਕਲਪਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਰਸ਼ਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਚੇਤਨ-ਪੁਰਖ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਜਗਤ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੋਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਲਿਖੋਗੇ ਸਾਂਖਯ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖੋਗੇ। ਵਾਮਪੰਥ ਨੂੰ ਹੀ ਲਈਏ। ਉਸਦੇ ਦਸ ਧੜੇ ਹਨ। ਇਕ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੈਮੀਫਿਊਡਲ, ਸੈਮੀ-ਕੈਪਿਟਲਿਸਟ ਸੋਸਾਇਟੀ ਹੈ ਤੋ ਦੂਜਾ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਪੂਰੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੋਸਾਇਟੀ—ਵੀ ਹੈਵ ਬਿਕਮ ਦ ਸਿਟੀਜਨ ਆਫ ਐਮਾਇਰ। ਇਹ ਜਿਹੜੀ ਸਾਰੀ ਅਮਰੀਕਨ ਇਮਪੀਰੀਅਲਿਸਟ ਏਸਾਲਟ ਹੈ ਤੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਉਦਯੋਗ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਵਪਾਰੀ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਏਜੈਂਟ ਹਨ। ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਦਲਾਂ ਦਾ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਲੇਖਕ ਹੋ। ਦਬਾਅ ਇਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦਬਾਅ ਕੀ ਤਣਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋ, ਮੁਕਤੀ ਬੋਧ ਕਿਸੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਧੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦੇ। ਉਹ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਤੋ ਤਿਲਕ 'ਤੇ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਜਦਕਿ ਤਿਲਕ ਬਾਰੇ ਮੋਟੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਰਲ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰੀ ਹੋਈ ਇਕ ਸਮਝ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗਰਮ-ਦਲੀ ਹਨ, ਜਿਹੜੀ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿਚ ਇਕ ਪੁਨਰ-ਉਥਾਨਵਾਦੀ ਧਾਰਾ ਸੀ। ਬੜੇ ਲੋਕ ਉਸਦੇ ਸਮਰਥਕ ਸਨ। ਪਰ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਤਿਲਕ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਦਾ ਆਪਣਾ ਵੱਖਰਾ ਸਟੈਂਡ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਸੋਧਣਾ ਤੇ ਸਾਧਣਾ ਆਪਣੇ ਬੁੱਧੀ-ਵਿਵੇਕ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆਂ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪ ਮਨ ਵਿਚ ਆਏਗਾ ਤੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਘੋਖਿਆਂ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਯਥਾਰਥ। ਪਰ ਆਪਣਾ ਵਿਵੇਕ ਵੀ ਤਾਂ ਕੁਝ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਕਹੀਏ ਕਿ ਉਸਦੀ ਘੋਖ-ਪੜਚੋਲ ਕਰਕੇ ਤੇ ਉਸਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਣ ਹੋ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਵੇਕ ਨਾਲ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਲਿਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦਬਾਅ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।...ਤੇ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰੜਕਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਦੱਸਿਆਂ-ਪੁੱਛਿਆਂ ਤੁਹਾਡੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਲੱਥ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਵੀ ਇਹੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਬੜਾ ਸੁਚੇਤ ਕਾਰਜ ਹੈ ਇਹ ਲਿਖਣਾ। ਲਿਖਣਾ ਕੀ ਕੋਈ ਵੀ ਕਲਾ ਅਤਿ ਸੁਚੇਤ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਓਦਾਂ ਸੁਚੇਤ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਜਿੱਦਾਂ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਸੂਬੇ ਵਿਚ ਏਨੇ ਲੋਕ ਹਨ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਫਲਾਨੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਏਨੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਮਿਲਣਗੀਆਂ। ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗਿਣਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਇਹ ਲਿਖਣਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਫਾਈਨ ਆਰਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਇਸ ਵਿਚ ਡੂੰਘੇ ਲੱਥ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਝਾਤ ਮਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ (ਰਚਨਾ ਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਰਚਨਾ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ) ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਾਰਜ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਇਸ ਰੂਪ ਪ੍ਰਤੀ ਤੁਸੀਂ ਸੁਚੇਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਤੇ ਹੋ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਕਿਤੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਨਹੀਂ ਠੋਸੀ-ਥੋਪੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ—ਇਸ ਲਈ ਉਸਦਾ ਦਬਾਅ ਉਸ ਰੂਪ ਜਾਂ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਮੈਂ ਬੜਾ ਸਪਸ਼ਟ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਇਹੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ—ਜਦੋਂ ਸਾਡਾ ਸਮਾਂ ਖਤਰਿਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਤਾਜ਼ਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਮ ਬੱਅ (ਪੇਂਟਰ), ਨੌਜਵਾਨ ਤੇ ਬੇਚੈਨ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਵਾਲਾ ਕਲਾਕਾਰ, ਉਸਨੇ ਮੁਸ਼ਰਫ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਜ਼ਰੀਏ ਵਿਰੋਧ ਦਿਖਾਇਆ—ਉਹਨੇ ਅਹਿ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ। ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ? ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੱਖਣ ਦੇ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਇਕ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ। ਤੋ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਕੀ ਹੋਏਗਾ। ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸੱਚ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸੱਚ ਕਹਿਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਝਾਤ ਮਾਰ ਕੇ ਦੇਖ ਲਓ ਉਹ ਸੱਚ, ਸੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਚ ਸਦਾ ਤੇ ਸਦੀਵੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਕ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਇਕ ਵਿਆਕਤੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਜਿਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਜਾਂ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਚੁਣਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਉਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸਦੀ।
ਹੁਣ ਇਹ ਤੁਸੀਂ ਜਾਣੋਂ! ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਸਕਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਰਚਨਾ ਦੇ ਦੋ ਬਿੰਦੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਜਿੱਥੋਂ ਰਚਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਦੂਜਾ ਬਿੰਦੂ ਉਹ, ਜਿੱਥੇ ਰਚਨਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਕੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉਤਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦਾਅਵਾ ਕਰਾਂ, ਕੁਛ ਵੀ ਕਲੇਮ ਕਰਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਅਤਿ ਗਰੀਬ ਜਨਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਮੇਰੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਪਿੱਛੋਂ ਲੱਗੇ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ—ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਤਾਂ ਫਲਾਨੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਫਲਾਨੇ ਨੇਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਲਾਨੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਜੋ ਜੱਜਮੈਂਟ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਐਂਡ ਉਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਜੋ ਖਤਰਾ ਹੈ, ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਰਚਨਾ ਕੋਈ ਸਿੱਧ-ਪੱਧਰਾ ਘੋਲ ਨਹੀਂ—ਜਿਵੇਂ ਕੁਸ਼ਤੀ। ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਏਨੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਰਚਨਾ, ਇਕ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੈ। ਪੱਕਾ ਪੀਢਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਹਾਵਾਕ ਹੈ...: ਯਾਨੀ ਇਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਹਾਣੀ, ਉਪ-ਕਹਾਣੀ ਕਈ ਸਬਟੈਕਸਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨਾ ਗਲਤ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਐਬਸਰਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਆਲੋਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਉਪਰ ਮੈਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਲੀਟੀਕਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਾਲੀਟੀਕਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਪਾਲੀਟੀਕਲ ਮੰਨੋਂ, ਨਿਰੋਲ ਰਾਜਨੀਤਕ। ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਰੂਪ ਹਨ ਰਾਈਟ, ਲੈਫਟ, ਕੰਜਰਵੇਟਿਵ, ਪ੍ਰੋਗ੍ਰੈਸਿਵ, ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਓ। ਰਾਜਨੀਤੀ ਸਿਰਫ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਜਿਹੜੀ ਸਰਲ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹੀ ਅਕਸਰ ਰਚਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਗਲਤ ਸਮਝੇ ਗਏ, ਗਲਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਠਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਤੋ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਨਤੀਜੇ ਦੇਖੋ ਕਿ ਆਲੋਚਨਾ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਜਿਹੜੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕੀਤਾ, ਉਹ ਪਾਠਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਰਿਟਾਲਿਏਸ਼ਨ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਏ। ਤੋ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਹ ਸਵਾਲ ਮੇਰੇ ਲਈ ਨਹੀਂ।
ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਰਚਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ। ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮੇਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਨਾਲ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਆਈਡੈਂਟੀਫਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ, ਵਿਜੈ ਮਾਲੀਆ ਨਾਲ? ਤੁਹਾਡਾ ਜੋ ਪ੍ਰੋਟੋਗੋਈਸਟ ਹੈ, ਤੁਹਾਡਾ ਜੋ ਕਰੈਕਟਰ ਹੈ, ਉਹ ਕੀ ਹੈ? ਜਿਹੜਾ ਤੁਹਾਡਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ ਉਸਦੀ ਆਈਡੈਂਟਿਫਾਈ ਕਿਸ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ? ਤੋ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮੈਂ ਮੰਨਾਂਗਾ ਕਿ ਇਹ ਬੜਾ ਉਲਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ, ਪਰ ਵਿਵੇਕ ਦੇ ਨਾਲ ਤੇ ਇਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਹ ਰਹਿੰਦੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਕਲੇਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।
ਤੁਸੀਂ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਰਹੇ ਹੋ। ਕਿਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿਚ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦੇਖਦੇ ਹੋ? ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਜਦੋਂ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਹ ਉਸ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਿਖਤ ਇਕ ਅਕਰਮਕ ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਮੰਨਿਆਂ ਕੋਈ ਕਿਤੇ ਖੁਦਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਐਕਸ਼ਨ ਹੈ। ਲਿਖਣਾ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਕਲਾ; ਲਲਿਤ ਕਲਾ ਇਹ ਸਭ ਆਕਰਮਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਇਸੇ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਏਨੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਗੁੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅੰਦਰ ਘੋਲ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ਲਿਖਣਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਕਲਾ ਜਾਂ ਕਲਾ ਦੀ ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਆਪਣੀਆਂ ਹੋਰ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹਾਂ ਧਰੀਕ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ, ਇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਾਕਾਰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਅਸੀਂ, ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਕ੍ਰਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ—ਤਦੇ ਤਾਂ ਇਕ ਰਚਨਾ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਇਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾ ਨਖੇੜੋ ਕਿ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਬੜੀ ਹੀ ਛੋਟਾ-ਜਿਹਾ ਕੈਪਸੂਲ ਹੈ, ਐਟਮ ਹੈ। ਐਟਮ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਉਹੀ ਗੁਣ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਹਨ। ਜੇ ਲੇਖਕ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਕਰੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰ ਦੇ ਉਪਰ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਾਂ—ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ ਹਨ, ਮਾਈਕਰੋਸਟ੍ਰਕਚਰ ਹਨ, ਸੂਖਮ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਉਹ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਇਕ ਕ੍ਰਾਤੀਕਾਰੀ ਕਵੀ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਈ, ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤੀਕ ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਇਕ ਔਰਤ ਦਾ ਵੀ ਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਹੀ ਮਰਦ ਹਨ...ਤਾਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰਾਂ ਦੀ ਖਰੀ-ਸੂਚੀ ਨਹੀਂ— ਇਹ ਇਕ ਮੇਲ ਸਾਵਰੈਂਟ ਕਾਸਟਿਸਟ ਹਿੰਦੂ ਦੀ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਸੂਚੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੂਸੀਂ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਕਰੀਟੀਕਲ ਹੋਵੋਂ ਤਾਂ ਇਹ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚ ਸੁਭਦਰਾ ਕੁਮਾਰੀ ਚੌਹਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਾਤਯਾਯਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਮਹਦੇਵੀ ਵਰਮਾ ਨਹੀਂ ਹੈ—ਉਸ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਮਰਦ ਹੀ ਮਰਦ ਹਨ। ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਨਾ ਮੰਨਣ ਦਾ ਵੀ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਲੈਫਟ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਉਹੀ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ। ਉਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਇੰਜ ਕਿਓਂ ਹੈ ਕਿ, ਇਹ ਜਿਹੜਾ ਜੈਂਡਰ ਵਾਲਾ ਮਾਮਲਾ ਹੈ, ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਹੈ ਉਹ ਮਰਦ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਮਰਦ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਤੋ ਇਸ ਲਈ ਮੇਰਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਏਨੀਆਂ ਸੂਖਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਟ੍ਰਕਚਰਸ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਵਿਰੋਧ ਏਨੇ ਵੱਧ ਹਨ ਕਿ ਜਦ ਤਕ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਸਭਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਲੜੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਨਹੀਂ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਤੁਸੀਂ ਖਰੇ ਲੇਖਕ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਰੋਲਾਂ ਬਾਰਥ ਤਾਂ ਰਚਨਾਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਪੈਗੰਬਰ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਯਕੀਨ ਮੰਨਣਾ, ਪੈਗੰਬਰ ਦਾ ਕੋਈ ਜੈਂਡਰ, ਕੋਈ ਜਾਤ, ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪੈਗੰਬਰ, ਪੈਗੰਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲਦਾ। ਕੀ ਲੇਖਕ ਉੱਥੋਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਸਿਰਫ ਕਿਸੇ ਪਾਲੀਟੀਕਲ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਕੇਡਰ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਦਾ ਰਿਪ੍ਰਜੈਂਟੇਟਿਵ ਬਣ ਬਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਰੂਪ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕ ਹੋਣਾ ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਹੋਣਾ ਏਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ, ਲੇਖਕ ਕੀ ਕੋਈ ਵੀ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗਾਇਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਉਸਦੀ ਹਸਤੀ, ਉਸਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਪਹੁੰਚ, ਉਸਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਹੋਣ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ।
ਨਹੀਂ, ਕਤਈ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਨਿੱਜ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ ਕਿ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕਹੋ ਕਿ ਉਹ ਸਵਾਰਥ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਬੱਧ ਵੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਸਤਰ ਉੱਤੇ ਜੋ ਕਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਮਸ਼ੇਰ ਹੈ। ਉਹਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਟੁੱਟਵੀਆਂ-ਜਿਹੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ, ਡੂੰਘੀਆਂ ਪ੍ਰਸਨਲ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਪ੍ਰੇਮ-ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ—ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋ, ਕੋਈ ਵੀ ਉਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹੇ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਓਨੀਆਂ ਹੀ ਨਿੱਜੀ ਲੱਗਣਗੀਆਂ। ਯਾਨੀ ਉਸ ਨਿੱਜਤਾ ਦਾ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਲੋਕੀਕਰਣ ਹੋਇਆ। ਯਾਨੀ ਕਿ ਕਲੈਕਟਿਵ ਤੇ ਇੰਡੀਵੀਜੁਅਲ ਵਿਚ ਐਸਾ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਦੋ ਤੀਕ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਬਣ ਬਹਿਣ। ਤੁਸੀਂ 'ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ' ਪੜ੍ਹੋ, ਇਕ ਡਰੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਹਰੇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਸੱਤਾ ਦੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵੀ ਹਨ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਵੀ ਹਨ, ਆਲੋਚਕ ਵੀ ਹਨ ਤੇ ਡੋਮਾ ਜੀ ਉਸਤਾਦ ਵੀ ਹਨ—ਸਭਨਾਂ ਦਾ ਆਤੰਕ ਹੈ; ਤੇ ਇਕ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ। ਡਾ. ਰਾਮ ਵਿਲਾਸ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਤਾਂ ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਨੂੰ ਮਨੋਰੋਗੀ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ—ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਸਤਿੱਵਵਾਦੀ ਹਨ। ਪਰ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹੋ ਉਸ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਐਸੀ ਫੈਂਟੇਸੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ—ਇਕ ਮਾੜਾ ਸੁਪਨਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਵਿਚ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਕਲਾ ਦੀ ਉਸ ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਉਸ ਗਹਿਰਾਈ ਦੇ ਤਲ-ਬਿੰਦੂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਹੁੰਦੇ, ਜਿੱਥੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਨਿੱਜਤਾਈਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ-ਪਰਾਏ ਦਾ ਮੋਹ ਸਭੋ ਕੁਝ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਤੈਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਰਚਨਾ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਇਕ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਧੂਮਿਲ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੋ ਤਾਂ—'ਇਕ ਡਰੇ ਹੋਏ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਾਮਾਜਿਕ ਕਾਰਵਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ।'
ਸਹਾਇਕ ਤੇ ਅੜਿਕਾ-ਲਾਊ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਜਿਹੜੇ ਸਿੰਬਲਸ ਹਨ, ਇਹ ਹਰੇਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੁਦਾਏ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲਓ, ਹਰ ਜਗਾਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੰਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਦ-ਉਯੋਗ ਜਾਂ ਦੁਰ-ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ—ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹੋ। ਜਿਵੇਂ—ਗਣੇਸ਼ ਜੀ, ਰਾਮ।...ਗਣੇਸ਼ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਦੇਵਤਾ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਪਰ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਬੜੇ ਹਨ। ਉਹ ਉੱਚ ਵਰਣੀ ਦੇਵਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਿਵ ਤਾਂ ਵੈਸੇ ਹੀ ਛੇਕੇ ਹੋਏ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਵੇਦਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਇਹ ਬਹੁਸੰਖਿਅਕਾਂ, ਮਾਇਆ ਵਤੀ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਜਨ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਚ ਬੜੇ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਸਨ। ਪੂਰੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਤੀਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੋਕਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਸੀ, ਤਿਲਕ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਏ, ਜਿਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਲਗ-ਅਲਗ ਆਸਾਂ-ਉਮੀਦਾਂ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਰਾਮ ਕਦੀ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭਗਵਾਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੇ ਸਵਰਨਾਂ ਦੇ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਬਿੜਲਾ ਜੀ ਨੇ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ (ਲਕਸ਼ਮੀ ਨਾਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਹਨ) ਕਿਤੇ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਮ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਧਨਡਾਂ ਨੇ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਮੰਦਰ ਬਣਵਾਏ, ਚਾਰੇ ਧਾਮ, ਕਿਤੇ ਰਾਮ ਜੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਉਦੈ ਤੇ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੋਇਆ ਇੰਜ ਕਿ ਏਨੇ ਪਾਪੁਲਰ ਸਨ ਰਾਮ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਤੇ 'ਰਘੁਪਤੀ ਰਾਗਵ ਰਾਜਾ ਰਾਮ' ਨਾਲ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ। ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਾਏ। ਨਮਕ ਬਣਾਇਆ—ਲੋਕ, ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਕਾਨੂੰਨ ਟੁੱਟੇਗਾ। ਉਹ ਚਰਖਾ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ—ਕਪਾਹ ਖ਼ੁਦ ਉਗਾਓ—ਕੋਲੋਨਿਲਾਇਜੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪੂਰੇ ਇਕੋਨਾਮੀ ਠਪ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਸਿੰਬਲ ਦਾ ਏਦਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਮੰਨਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿੰਬਲ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕੋਤਾਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਤੁਸੀਂ ਫ਼ੈਜ ਨੂੰ ਲਓ, ਉਸਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਨਜ਼ਮ ਚੁੱਕ ਲਓ, ਉਹੀ ਜਿਸਨੂੰ ਇਕਬਾਲ ਬਾਨੋ ਨੇ ਗਾਇਆ ਹੈ—'ਹਮ ਦੇਖੇਂਗੇ।'
ਇਸ ਵਿਚ ਦੋਖੋ ਸਾਰੇ ਆਈਕੋਨਸ ਧਾਰਮਿਕ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਿੰਜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿਆਮਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਹੈ, ਉਸ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨੂੰ ਉਹ ਰਿਪਲੇਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨਾਲ। ਕਿੰਨੀ ਚਤੁਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ ਇਕ ਕਵੀ ਦੀ ਕਿ ਉਹ ਇਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਅਰਥ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੋ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਲਟਰ ਕਰਨਾ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਇਹ ਕਿ, ਰੋਮਾਂ ਬਾਰਥ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਮੈਂ ਵੀ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣਾਵਾਂ। ਇਹ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਲੇਖਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਿਥ ਦੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾ। ਮਿਥਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ—ਪਰ ਉਹ ਲੇਖਕ ਵੀ, ਲੇਖਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਹੜਾ ਮਿਥਕਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਦ ਭੰਨ-ਤੋੜ ਨਾ ਕਰੇ, ਨਸ਼ਟ ਨਾ ਕਰੇ।...ਤੋ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਲਿਖਣਾ ਇਕ ਨਵੇਂ ਮਿਥ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਮਿਥ ਨਿੱਤ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਾ ਲਓ ਕਿਉਂਕਿ ਫੇਰ ਤੁਸੀਂ ਰਿਲੀਜਨ ਤੇ ਏਥਿਜ਼ਮ ਨੂੰ ਭਿੜਾਓਗੇ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਆਸਤਿਕਤਾ ਤੇ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਲੜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੂਜੇ ਏਥਿਜ਼ਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਬਣੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਮਾਰਕਸ ਦੀ 'ਹੋਲੀ ਫੈਮਿਲੀ' ਪੜ੍ਹੀਏ ਜਾਂ ਜਰਮਨ ਆਇਡੀਆਲੋਜੀ ਪੜ੍ਹੀਏ, ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਨਾ ਆਪਣਾ ਦਰਸ਼ਨ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਈ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਉਸ ਵਿਚ ਮਿਥਿਆ ਚੇਤਨਾਵਾਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾ ਕਰੋਂ। ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਭ ਕੁਝ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਕੱਢ ਦਿਓ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦੇ। ਮਿਥਕਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ, ਮਿਥਿਆ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ, ਇਕ ਸੁਚੇਤ ਲੇਖਕ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਹੋਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਵੀ ਇੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਦੀ ਯਹੂਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਬੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਈਸਾਈ ਪ੍ਰਤੀਕ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰ ਦਿਓ ਤੇ ਕਹੋਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹੀ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਤਾਂ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਅਨ ਤੇ ਦੂਜਾ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋ ਉਸੇ ਤੋਂ ਹੀ ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖਦੇ ਹੋ। ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋ ਉਸੇ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਓਵਰਵਹੇਲਮਡ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਡਸਟਬਿਨ ਨਹੀਂ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਮਨੁੱਖ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਇਕ ਵਿਵੇਕ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਇਕ ਆਲੋਚਨਾਤਮਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਸਨੂੰ ਜਾਂਚਦੀ ਪਰਖਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਹੁਣ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

    ਬੇਦੀ ਡੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ, ਬਾਜਾ ਰੋਡ, ਜੈਤੋ-151202. (ਪੰਜਾਬ)
    ਮੋਬਾਇਲ ਨੰ : 94177-30600.