ਭੁਜਾਵਾਂ...:: ਲੇਖਕ : ਹਰੀਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਸੁਲਭ

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ :


ਭੁਜਾਵਾਂ...
ਲੇਖਕ : ਹਰੀਸ਼ੀਕੇਸ਼ ਸੁਲਭ

ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ



ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਦਿਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਬੀਤੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਿੱਤ ਘਿਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਾਰਡਰੋਬ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ ਹੋਣ। ਇਸ ਵਾਰਡਰੋਬ ਦੀ ਯਾਦ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਬਦਬੂਦਾਰ, ਬੜ੍ਹਕੇ ਹੋਏ ਨਾਲੇ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪੈਣ ਜਿੰਨੀ ਦੁਖਦਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਕਲੀਫ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਮਾਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ—ਲਾਚਾਰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਵਾਂਗ ਛਟਪਟਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਜਦੋਂ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਵਾਰਡਰੋਬ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅਜੀਬ-ਅਜੀਬ ਚਿੱਤਰ, ਮਨ ਵਿਚ, ਬਣਦੇ-ਢਹਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਡਰਾਉਣੇ ਸੁਪਨੇ ਵਾਂਗ ਇਹ ਵਾਰਡਰੋਬ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ-ਦਿਮਾਗ਼ ਉੱਤੇ ਛਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਪੇਕਾ-ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਵਾਰਡਰੋਬ ਦੀ ਚਾਬੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ। ਪਤਨੀ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣਾ ਭੁੱਲ ਗਈ ਸੀ। ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਮਾੜੀ ਭਾਵਨਾ ਦੇ, ਸਿਰਫ ਜੁਗਿਆਸਾ ਵੱਸ, ਉਹਨਾਂ ਵਾਰਡਰੋਬ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹਿਆ ਕਿ 'ਆਖ਼ਰ ਕੀ-ਕੀ ਸਾਂਭ-ਛੁਪਾਅ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ?'...ਤੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਮੁਸੀਬਤ ਮੁੱਲ ਲੈ ਲਈ। ਨਾ ਦੇਖਤੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮੂਹਰੇ, ਵਾਰ-ਵਾਰ, ਪਤਨੀ ਦਾ ਵਾਰਡਰੋਬ ਇੰਜ ਨਾ ਆਣ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ। ਬੜ੍ਹਕੇ, ਬਦਬੂਦਾਰ ਨਾਲੇ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਕੇ ਨਿਕਲਣ ਲਈ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਮਾਰਨ ਵਰਗੀ ਇਹ ਤਕਲੀਫ਼ ਤਾਂ ਨਾ ਝੱਲਣੀ ਪੈਂਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ।
ਉਸ ਦਿਨ ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਾਰਡਰੋਬ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ। ਵਾਰਡਰੋਬ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਕੋਈ ਅਣਹੋਣੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਉਹ ਹੱਥ ਪਾਉਂਦੇ ਝਿਜਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਜਦੋਂ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਖਿੱਚਦੇ, ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੁਥੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਉਲਝ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰਦੇ, ਆਪਣਾ ਮੱਥਾ ਪਿੱਟਦੇ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਲਾਹਨਤ-ਮਲਾਮਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਰਡਰੋਬ ਵਿਚ ਫਸੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਖਿੱਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਵਾਰਡਰੋਬ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ—ਮਸਲਨ, ਸ਼ਾਦੀ-ਸ਼ੁਦਾ ਵੱਡੀ ਬੇਟੀ ਧੰਨੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਦੁੱਧ ਵਾਲੀ ਬੋਤਲ...ਜਵਾਨ ਹੋ ਕੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਅਟਕੀ ਚੌਵੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਦੂਜੀ ਬੇਟੀ ਬੰਨੀ ਦੇ ਬਚਪਨ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਫਰਾਕ ਤੇ ਚੱਡੀ...ਪਤਨੀ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਪੁਰਾਣੇ ਹੁੱਕਹੀਣ ਬਰਾ...ਆਰਜੂ, ਤਾਜ-ਮਹਲ, ਮੇਰੇ ਮਹਿਬੂਬ ਜਿਹੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਦੇ ਗਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬੜੀਆਂ...ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਖਾਲੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ...ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਾਲੀ-ਚਿੱਟੀ ਫ਼ੋਟੋ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗਲ਼ ਛੀਂਟ ਵਾਲੀ ਟਾਈ ਕਸੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਜੁਲਫ਼ਾਂ ਦੇਵਾ ਨੰਦ ਵਾਂਗ ਉਪਰ ਉਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਤੇ ਇਸੇ ਵਾਰਡਰੋਬ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ...। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਇਸ ਫੂਹੜਪਨ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲੋ-ਸੂਰਤ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਫੂਹੜ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਚਿੜ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੋਧਨ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਉਹ ਬੁਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵਲੂੰਧਰ ਦੇਣ।
ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਦੇ ਸੂਤਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਕਥਾ ਵਿਚ ਛੁਪੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਮਣ ਤਕ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵੀ ਉਲਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਦੁਰਲੱਭ ਸੁੰਦਰਤਾ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਤਵ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸੀ। ਸਤਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਆਪਣੇ ਪੇਕਾ-ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਕੋਇਲ ਵਾਂਗ ਕੂਕਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕਾਤਿਬ ਪਿਤਾ ਨੇ ਜਦੋਂ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਵਿਹੜਾ ਸੁੰਨਾ ਹੋ ਗਿਆ...ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਛਪਰਾ ਕਚਹਿਰੀ ਦੇ ਨਾਮਵਰ ਵਕੀਲ ਬਾਬੂ ਹਨੁਮੰਤ ਸਹਾਏ ਦੇ ਕਾਰ-ਮੁਖਤਿਆਰ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਦਾ ਘਰ ਤੇ ਵਿਹੜਾ, ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਦੀ ਹੋਂਦ ਸਦਕਾ, ਵਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਝਰਨੇ ਦੀਆਂ ਫੁਆਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੂਰਾ ਇਕ ਮਹੀਨਾ ਨਾ ਤਾਂ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਕਚਹਿਰੀ ਗਏ, ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ ਕੇ ਘਰ। ਖੱਸੀ ਬਣਵਾ-ਬਣਵਾ ਖਾਂਦੇ ਤੇ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਦੀਆਂ ਝੁਮਕੀ ਵਾਲੀਆਂ ਝਾਂਜਰਾਂ ਦੀ ਛਮ-ਛਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਭੌਂਦੇ ਫਿਰਦੇ। ਜਦੋਂ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੂੰ ਉਲਟੀਆਂ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਤੇ ਬਹੂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਉਲਟੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਗਤ ਸੱਸ ਨੇ ਸੋਹਰ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ—ਓਦੋਂ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਨੇ ਕਚਹਿਰੀ ਦੀ ਸੁੱਧ ਲਈ।
ਲਗਭਗ ਅੱਠ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਧੜਾਧੜ ਸੱਤ ਕੁੜੀਆਂ ਜੰਮ ਦੇਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਜਦੋਂ ਪੱਚੀਆਂ ਦੀ ਹੋਈ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਤਾਂ ਸਬਰ ਨੇ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਡੂੰਘੇ ਖ਼ੂਹ ਵਿਚ ਡਿੱਗ ਪਏ ਤੈਤੀ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਮੁੰਸ਼ੀ ਝੂਲਨ ਲਾਲ। ਸੱਤ ਕੁੜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਦੋ ਸਾਲ ਤਕ ਜਿਊਂਦੀ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਚੱਲ ਵੱਸੀ। ਦੂਜੀ ਤੇ ਤੀਜੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਇਕ-ਇਕ ਵਰ੍ਹੇ ਤਕ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਬਾਲ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਨਾਤਾ ਤੋੜਿਆ। ਚੌਥੀ ਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਨੇ ਕੁਝ ਘੰਟੇ ਤਕ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਪਲਾਇਨ ਕੀਤਾ। ਮਾਨਸਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਪਾਹਜ ਛੇਵੀਂ ਪੁੱਤਰੀ ਵੀ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਦੀ ਕੁੱਖ ਦੀ ਲਾਜ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਿਊਂਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕੀ ਤੇ ਸੱਤਵੀਂ ਨੇ ਗਰਭ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਸੱਤਵੀਂ ਬੱਚੀ ਦੇ ਮੁਰਦਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਨਗਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸਰਯੂ-ਤਟ 'ਤੇ ਬਣੇ ਸਿੱਧ ਸ਼ਕਤੀਪੀਠ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਮੰਦਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਮੰਦਰ ਦੀ ਦੇਹਲੀ 'ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਮਾਤਾ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਤੋਂ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ, ਸਵੇਰੇ-ਸ਼ਾਮ, ਦੋਵੇਂ ਵੇਲੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਣ ਆਉਣਗੇ। ਉਸੇ ਰਾਤ ਮਾਤਾ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਵੀ। ਮਾਤਾ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ 'ਲੋਪ ਹੋਈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਖੁੱਲ੍ਹੀ। ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਗਦਗਦ ਉਹ ਜੱਚਾ ਦੀ ਕੋਠੜੀ 'ਚ ਪਹੁੰਚੇ। ਰਤਹੀਣ ਦੇਹ ਲਈ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਮਰਨ ਕਿਨਾਰੇ ਪਈ ਸੀ। ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਨੇ ਪਤਨੀ ਦੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਿਆ। ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪਤੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ। ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਸੁੰਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਪਤੀ ਵੱਲ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ। ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਤਰਲਾ ਸੀ—ਕਸਾਈ ਤੋਂ ਜਾਨ ਦੀ ਭੀਖ ਮੰਗ ਰਹੀ ਬਕਰੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਰਗਾ ਤਰਲਾ।
ਇਸ ਰਾਤ ਤੋਂ ਅੱਠ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਦੀ ਅੱਠਵੀਂ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਇਸ ਸ਼ੁਭ ਘੜੀ ਦੇ ਸਾਕਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇ ਝੂਲਨ ਲਾਲ। ਲੰਮੇਂ ਸਮੇਂ ਤਕ ਮਾਤਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਾਉਂਦਿਆਂ, ਚਾਕਰੀ ਕਰਦਿਆਂ, ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸੰਤਾਨ-ਸੁਖ ਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਇਸ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਸਦਕਾ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਸੰਸਾਰ ਵਸਾਅ ਲਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਬੋਲਦੇ। ਚੁੱਪਚਾਪ ਸੁੰਨੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਤੱਕਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਕਚਹਿਰੀ ਜਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਰੇੜ੍ਹਾ ਤਾਂ ਰੇੜਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਸੀ। ਮੁਵਕਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਮਿਲਦਾ, ਬਿਨਾਂ ਹੀਲ-ਹੁੱਜਤ ਦੇ ਲੈ ਲੈਂਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਪੱਸਰੀ ਰਹਿੰਦੀ।...ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਸਵੇਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਮੰਦਰ 'ਚੋਂ ਪੂਜਾ ਕਰਕੇ ਵਾਪਸ ਆਏ, ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਰਭਵਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਣ 'ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ, ਫੇਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੋਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੱਤੇ ਧੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਪਿੱਛੋਂ ਬੀਤੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਇਕ-ਇਕ ਦਿਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਉੱਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਉਹ, ਉਸ ਛਿਣ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਬੀਤੇ ਹੋਏ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਕੋਨਾ-ਕੋਨਾ ਛਾਣ ਮਾਰਿਆ। ਲੱਭਦੇ-ਲੱਭਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਥੱਕ ਕੇ ਚੂਰ-ਚੂਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਛਿਣ ਨਹੀਂ ਲੱਭਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਉਹਨਾਂ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ। ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਛਿਪਾਇਆ। ਸਭ ਕੁਝ ਸਾਫ-ਸਾਫ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ...ਤੇ ਤਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਪਣੇ ਮਮੇਰੇ ਭਰਾ ਬਚਨੂ ਲਾਲ 'ਤੇ ਪਈ, ਜਿਹੜੇ ਪਿਛਲੇ ਇਕ ਵਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਸਥਾਈ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਮੁਹਰਰ ਦੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਝੂਲਨ ਨਾਲ ਨੇ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਗਹੁ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਸੱਤਵੀ ਬੇਟੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜੱਚਾ ਦੀ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਪਈ, ਖੁੱਥੜ ਜਿਹੀ ਕਾਇਆ ਵਾਲੀ, ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਦੀ ਸੂਰਤ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਭੌਂ ਗਈ। ਉਹ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਵੱਲ ਘੂਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਗੋਰੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਚਮੜੀ ਹੇਠ ਦਮਕਦੀ ਲਹੂ ਦੀ ਆਭਾ, ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਕਜਰਾਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜਲਦੀ-ਜਲਦੀ ਬਦਲਦੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ, ਛਾਤੀਆਂ ਦੇ ਬੋਝ ਨਾਲ ਲਚਕਦਾ ਪਤਲਾ ਲੱਕ ਤੇ ਭਾਰੀ ਪਿੱਛੇ ਨੂੰ ਤੱਕਦੇ ਰਹੇ ਝੂਲਨ ਲਾਲ। ਪਿਛਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਆਈ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਘੋਖਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ। ਮਾਨੋ ਦੇਵੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਦੀ ਦਮਕ ਤੇ ਦੇਹ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਸੁਡੌਲਤਾ ਕਮਾਈ ਸੀ, ਉਸ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਯੋਗ-ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਗਭਗ ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹੇ ਸੀ ਝੂਲਨ ਲਾਲ।...ਤੇ ਇਕ ਰਾਤ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਮੰਦਰ 'ਚੋਂ ਪੂਜਾ ਕਰਕੇ ਆਏ ਤੇ ਲੰਮੀ ਨੀਂਦ ਸੌਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ। ਗਰਭ ਦਾ ਸਮਾਂ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ। ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਨੇ ਸਵਰਗ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਮਾਤਾ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰਕੇ ਇਸ ਕ੍ਰਿਪਾ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਦਿੱਤਾ। ਸੱਤ ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇ ਅੱਠ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਅੱਠਵੀਂ ਸੰਤਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਾਤਾ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨਾਂ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਰੱਖਿਆ। ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਕਿਸਮਤ ਤੇ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨੋ ਦੇਈ ਨੇ ਬੜੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਾਂ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਆਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਫਲ ਸੀ। ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜਿਸ ਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਥੱਕੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ, ਉਹੀ ਨਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢਣ-ਖਾਣ ਨੂੰ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।...ਉਸ ਵਾਰਡਰੋਬ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
***  
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਪੂਰੇ ਕੁਨਬੇ ਸਮੇਤ ਪੇਕਾ-ਪ੍ਰਵਾਸ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਉਤਸਵ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ, ਛੋਟੀ ਬੇਟੀ ਬੰਨੀ ਨਾਲ, ਪਟਨੇ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਵੱਡੀ ਬੇਟੀ ਧੰਨੀ ਵੀ ਪਤੀ ਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ ਮਮੇਰੇ ਭਰਾ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ।...ਸੋ ਬੇਟੀਆਂ, ਜਵਾਈ ਤੇ ਦੋਹਤਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਲੈਂਦੀ ਆਈ ਸੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ।
ਐਤਵਾਰ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਖਾਧੇ-ਪੀਤੇ, ਢਿੱਡ ਹੇਠ ਸਿਰਹਾਣਾ ਰੱਖੀ, ਮੂਧੇ-ਮੂੰਹ ਪਏ ਸਨ। ਕਾਲਬੈੱਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਉਠੇ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਟੇਢੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਪੈਰ ਛੂਹ ਕੇ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਲੈਣ, ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ, ਕਾਹਲੀ ਨਾਲ ਮੁੜੇ 'ਤੇ ਬਾਥ-ਰੂਮ ਵਿਚ ਵੜ ਗਏ। ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਖਾਲੀ ਭਾਂਡੇ ਵਾਂਗ ਡੌਂ-ਡੌਂ ਕਰਦਾ ਘਰ, ਘਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਦੋਵਾਂ ਦੋਹਤਵਾਨਾਂ ਦੀ ਖੜਮਸਤੀ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਗੂੰਜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਚੜ੍ਹਦੀ ਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਜਿਉਂ-ਤਿਉਂ ਸੰਭਾਲ, ਕੁਆਰੇਪਨ ਦੇ ਦਿਨ ਕੱਟਦੀ, ਬੰਨੀ ਦਾ ਦੁਪੱਟਾ ਪੂਰੇ ਘਰ ਵਿਚ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਜ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇ ਕੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਢਿੱਡ ਤੇ ਤਕੜਾ-ਭਾਰੀ ਪਿੱਛਾ ਖੱਟੀ ਧੰਨੀ, ਤਖ਼ਤਪੋਸ ਉੱਤੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ ਪਸਾਰੀ ਪਈ, ਸਿਰ ਦਰਦ ਨਾਲ ਕਰਾਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਮੁਲਾਜ਼ਿਮ ਜਵਾਈ ਮੁਕੰਦ ਬਿਹਾਰੀ ਵਰਮਾ ਡਰਾਇੰਗ-ਰੂਮ ਵਿਚ ਸੋਫ਼ੇ 'ਤੇ ਬੈਠੇ ਆਪਣੀ ਸਾਲੀ ਦੇ ਦੁਪੱਟੇ ਦੀ ਛਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਖੋਜੀ ਤੇ ਜੀਭ-ਚਟੋਰੀ ਬਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਅੱਖਾਂ ਦੌੜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਸੂਟਕੇਸ ਤੇ ਬੈਗ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪੇਕਿਓਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸੁਗਾਤਾਂ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਵਿਅਸਤ ਸੀ।...ਬੂੰਦੀ ਦੇ ਲੱਡੂ...ਚੁਨਰੀ ਪ੍ਰਿੰਟ ਦੀ ਸਾੜ੍ਹੀ...ਬੰਨੀ ਲਈ ਸਲਵਾਰ ਕਮੀਜ਼ ਦਾ ਕੱਪੜਾ ਤੇ ਪਤੀ ਲਈ ਕੁਰਤੇ-ਪਾਜਾਮੇਂ ਦਾ ਕੱਪੜਾ। ਧੰਨੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਉਸਦੇ ਸੂਟਕੇਸ ਵਿਚ ਸਨ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਜੈਤੂਆਂ ਵਾਂਗ ਵਾਪਸ ਆਈ ਸੀ। ਤੀਹ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਛੁੱਟ ਗਏ ਪੇਕਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਜ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਏਨਾ ਕੁਝ ਵਸੂਲ ਕੇ ਲੈ ਆਉਣਾ ਆਸਾਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਓਦੋਂ, ਜਦੋਂ ਭਰਜਾਈਆਂ ਚੰਟ ਹੋਣ ਤੇ ਭਰਾ ਗ਼ੁਲਾਮਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੋ-ਪਿੱਛੇ ਪੂਛ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਫਿਰ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਦਮ ਸਾਧ ਲਿਆ ਸੀ ਭਰਜਾਈਆਂ ਨੇ। ਅਖ਼ੀਰ, ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਸਰਕਾਰੀ ਪੈਂਸ਼ਨ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿਚੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਤਸਵ ਵਿਚ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਜਵਾਈ ਲਈ ਕੱਪੜਾ ਖ਼ਰੀਦ ਦਿੱਤਾ। ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਬਾਥ-ਰੂਮ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ। ਆਪਣੇ ਸਾਹਵੇਂ ਪੰਸਾਰ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਸਜਾਈ, ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਪਲਾਥੀ ਮਾਰੀ ਬੈਠੀ, ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਏ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ—“ਸੁਣਿਓ! ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਭਾਬੀ ਨੇ ਕੱਪੜਾ ਲੈ ਕੇ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਕੁਰਤੇ ਲਈ ਮਲਮਲ...”
“ਮੇਰੇ ਲਈ?” ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਮੁੜੇ। ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਘੂਰ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ—“ਦਿੱਤਾ ਏ ਜਾਂ ਤੂੰ ਮੰਗ ਕੇ ਲਿਆਈ ਏਂ?”
ਗੋਲੀ ਨਿਸ਼ਾਨੇ 'ਤੇ ਲੱਗੀ ਤੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਪਤੀ ਦੇ ਇਸ ਸਧੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਪੈਰ ਉੱਖੜ ਗਏ। ਉਹ ਹਕਲਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ—“ਆਖ਼ਰ ਗੱਲ ਕੀ ਏ? ਆਈ ਆਂ ਓਦੋਂ ਦੀ ਦੇਖ ਰਹੀ ਆਂ ਕਿ ਮੂੰਹ ਫੁਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਨਾ ਹੂੰ, ਨਾ ਹਾਂ। ਬੱਚਿਆਂ ਤਕ ਦੀ ਰਾਜੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛੀ।”
“ਹੁਣ ਪੇਕੇ ਦਾ ਪੜਪੰਚ ਸਮੇਟ ਤੇ ਉਠ। ਪੇਕਿਆਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਖੁਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਬੜੀ ਉਮਰ ਪਈ ਏ ਹਾਲੇ—ਦੇਖ ਦੀ ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀਂ...ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਹ ਬਣਾ।”
ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਡਰਾਇੰਗ-ਰੂਮ ਵੱਲ ਮੁੜ ਗਏ। ਜਵਾਈ ਨੇ ਆ ਕੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਏ। ਉਹਨਾਂ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਬਾਂਹਵਾਂ ਵਿਚ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮੋਹ ਕੀਤਾ ਤੇ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਮੁੜ ਗਏ। ਜਿਵੇਂ ਗੋਲਾ ਦਾਗਨ ਪਿੱਛੋਂ ਤੋਪ ਦੀ ਨਾਲੀ ਪਿੱਛੇ ਖਿੱਚ ਕੇ ਤੋਪ-ਗੱਡੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਢੈ-ਢੇਰੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਲੱਤਾਂ ਪਸਾਰੀ, ਹੱਥ 'ਤੇ ਹੱਥ ਧਰੀ ਬੈਠੀ, ਸਹੁਰੇ-ਜਵਾਈ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਨੂੰ ਬਿੱਟ-ਬਿੱਟ ਤੱਕਦੀ ਰਹੀ। ਉਹਨੇ ਉਠਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਪਰ ਉਸ ਛਿਣ ਉਠ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਦੇਹ ਜਿਵੇਂ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਗਈ ਸੀ।
ਦਿਨ ਜਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਬੀਤਿਆ। ਧੰਨੀ ਨੇ ਸਿਰ ਦਰਦ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰਦਿਆਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਲੰਘਾ ਦਿੱਤਾ। ਮੁਕੰਦ ਬਿਹਾਰੀ ਵਰਮਾ ਤੇ ਬੰਨੀ ਜੀਜਾ-ਸਾਲੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹਾਸੇ-ਮਖ਼ੌਲ ਦੇ ਸਹਿਜ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਓਟ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਾਂਗ ਚਾਲਾਂ ਚਲਦੇ ਰਹੇ। ਬੰਨੀ ਦਾ ਦੁੱਪਟਾ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਤੇ ਬੈਂਕ ਬਾਬੂ ਉਸਦੇ ਦੁੱਪਟੇ ਦੀ ਹਵਾ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਨਾਲ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਉਡਦੇ ਰਹੇ। ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਪਤਨੀ ਵੱਲੋਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜਦਿਆਂ ਦੋਹਤਰਿਆਂ ਨਾਲ ਮਨ ਪ੍ਰਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਭੋਲੀਆਂ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਤੇ ਸ਼ੈਤਾਨੀਆਂ 'ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਹੱਸਣਾ ਚਾਹਿਆ—ਪਰ ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਾਰਡਰੋਬ ਵਿਚ ਛੁਪਿਆ ਸੱਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਲਜੇ ਵਿਚ ਬੰਬ-ਗੋਲੇ ਵਾਂਗ ਫਟਦਾ ਤੇ ਉਹ ਲਹੂ-ਲੁਹਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਵਿਅਸਤ ਰਹੀ। ਇਸ ਰੁਝੇਵੇਂ ਵਿਚ ਪੇਕੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੇ ਉਹਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜ੍ਹੀ ਰੱਖਿਆ। ਤੀਹ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਹਰੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬੰਨੀ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਸਹਾਏ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਹੇਠ ਜਿਊਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੜੇ ਔਖੇ ਸਨ ਉਹ ਵਰ੍ਹੇ। ਕਿਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਸਾਥ ਲੈ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਊਣਾ, ਤਿਲ-ਤਿਲ ਖੁਰ ਕੇ ਮਰਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜਿਊਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਇੰਜ ਹੀ ਮਰ-ਮਰ ਕੇ ਉਸਨੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਨਿਰੰਜਨ ਸਹਾਏ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਧਰੀਕਿਆ—ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਪਾਲਨ-ਪੋਸ਼ਣ ਵਿਚ ਉਲਝ ਕੇ ਜਿਊਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਏਨਾ ਸਮਾਂ ਕੱਟ ਲਿਆ। ...ਪਰ ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਬੰਦ ਜਿੰਨ ਜਿਵੇਂ ਢੱਕਣ ਤੋੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਹੋਵੇ, ਓਵੇਂ ਹੀ ਇਸ ਵਾਰ ਨੀਰੂ ਨੇ...। ਨੀਰੂ! ਨਿਰੰਜਨ ਨੂੰ ਉਹ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਨੀਰੂ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਸੀ ਕੀ?...ਅੱਜ ਵੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਿਨ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹੀ ਨਿਕਲਿਆ ਸੀ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ।
ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਡਦੇ ਰੂੰ ਦੇ ਤੂੰਬਿਆਂ ਵਾਂਗ ਨੀਰੂ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਉਡਨ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤਕ ਚੁੱਪ ਦੇ ਝੁਰਮੁਟਾਂ ਵਿਚ ਛਿਪੇ ਰਹਿਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦਾ ਮਨ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਸੀ।...ਅੱਜ ਵੀ ਓਹੀ ਮੁਸਕਾਨ ਹੈ ਨੀਰੂ ਦੀ। ਓਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਮਸਤੀ ਬੋਤੇ ਵਾਂਗ ਉਸਦੀ ਤੋਰ ਵੀ ਵੈਸੀ ਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ, ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣ ਗਿਆ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਘੁਸ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲਿਆ 'ਨੀਰੂ'...ਤੇ ਨੀਰੂ ਉਸ ਵੱਲ ਬਿਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਝਪਕਾਏ ਦੇਖਿਆ ਰਿਹਾ—ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਡਰਿਲ ਚਟਾਨ ਨੂੰ ਡਰਿਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਕਾਸ਼...ਉਹ ਵੀ ਚਟਾਨ ਵਾਂਗ ਕਠੋਰ ਬਣੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ! ਪਰ ਇੰਜ ਹੋਇਆ ਕਿੱਥੇ? ਨੀਰੂ ਦੀ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮੋਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕਾ ਲਈਆਂ ਸਨ।
“ਕੁਸਮ ਏਧਰ ਆ।” ਨੀਰੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਉਠ ਕੇ ਯੰਤਰ ਵਾਂਗ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਤੁਰ ਪਈ। ਵਰਾਂਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਕੁਰਸੀਆਂ ਡਾਹੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਦੋ ਕੁਰਸੀਆਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਫੇਰ ਖ਼ੁਦ ਬੈਠਿਆ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਬੱਚਿਆਂ ਤੇ ਪਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਪਤੀ ਦੇ ਨਾ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ। ਧੰਨੀ, ਬੰਨੀ, ਜਵਾਈ ਤੇ ਦੋਹਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਵਾ ਕੇ ਮਿਲਿਆ। ਆਪਣੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆਂ ਕਿ ਇਕ ਬੇਟੀ ਤੇ ਦੋ ਬੇਟੇ ਨੇ। ਬੇਟੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਏ। ਵੱਡਾ ਮੁੰਡਾ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾ ਵੱਸਿਆ ਸੀ; ਛੋਟੇ ਨੇ ਇਸੇ ਸਾਲ ਬੈਂਕ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਜਵਾਇਨ ਕੀਤੀ ਏ। ਨਾਲ ਈ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਪਤਨੀ ਚਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਜਰ ਗਈ ਸੀ; ਅੱਛੀ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਏ। ਵਕਾਲਤ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਕਰਕੇ ਕਿਧਰੇ ਜਾਣਾ-ਆਉਣਾ ਘੱਟ ਈ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨਵਰੰਗ ਸਹਾਏ ਅਜੇ ਜਿਊਂਦੇ ਨੇ। ਅੱਸੀ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਨਾਲ ਈ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਇਕ ਫੁੱਲ-ਟਾਈਮ ਨਰਸ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਏ...।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਕਦੀ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੇਂਦੀ, ਕਦੀ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦੀ ਹੋਈ ਪੁਰਾਣੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਯਾਦ ਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ...ਤੇ ਕਦੀ ਉਸਦੀ ਕਿਸੇ ਗੱਲ 'ਤੇ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕਾ ਲੈਂਦੀ। ਬੜੀ ਦੇਰ ਤਕ ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਬੰਨੀ ਚਾਹ ਦੇ ਗਈ ਸੀ। ਚਾਹ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ—“ਅਜੇ ਤਾਂ ਰੁਕੋਗੇ ਨਾ?”
“ਹਾਂ, ਪਰਸੋਂ ਬਹੂਭੋਜ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇਰ ਰਾਤ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ 'ਤੇ ਨਿਕਲਾਂਗਾ।...ਕੁਸਮ! ਸ਼ਾਦੀ ਵਿਆਹ ਵਾਲਾ ਘਰ ਏ, ਫੇਰ ਫੁਰਸਤ ਮਿਲੇ ਨਾ ਮਿਲੇ! ਇਕ ਗੱਲ ਕਰਨੀਂ ਚਾਹੁਣਾ...।” ਨੀਰੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਗੰਭੀਰਤਾ ਸੀ।
ਕੰਬ ਗਈ ਸੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ—“ਦੱਸੋ।”
“ਬੰਨੀ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦੇਅ। ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਕੁੜੀ ਲੱਭਣ ਦੇ ਅਭਿਆਨ 'ਤੇ ਨਿਕਲਿਆ ਸਾਂ। ਪਤਾ ਸੀ ਤੂੰ ਆ ਰਹੀ ਏਂ। ਬੰਨੀ ਬਾਰੇ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਫ਼ੋਨ 'ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲੀ ਸੀ।...ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਮੇਰਾ ਬੇਟਾ ਏ, ਸੋ ਜ਼ਰੂਰ ਇਸ਼ਕ ਦਾ ਕੀੜਾ ਉਸ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋਏਗਾ ਤੇ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਗੁਲ ਖਿਲਾਏਗਾ ਹੀ।...ਪਰ ਨਾਲਾਇਕ ਨਿਕਲਿਆ।...ਹਾਂ ਦਹੇਜ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਲਵਾਂਗਾ।” ਨੀਰੂ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਕਾਨ ਸੀ।
“ਕੀ ਲਓਗੇ?”
“ਸੰਬੰਧਨ ਚਾਹੀਦੀ ਏ ਦਹੇਜ਼ ਵਿਚ।” ਇਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਠਹਾਕਾ ਲਾਇਆ ਸੀ ਬਾਬੂ ਨਿਰੰਜਨ ਸਹਾਏ ਐਡਵੋਕੇਟ ਨੇ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਸ਼ਰਮਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਝੁਕਾ ਲਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹੌਲੀ-ਜਿਹੀ ਉਸਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਕੰਬੇ ਸੀ—“ਛਪਰਾ ਜਾ ਕੇ ਖ਼ਤ ਲਿਖਾਂਗੀ।”
ਪੇਕਾ-ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਾ ਇਕ-ਇਕ ਛਿਣ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਦਾ ਗਿਆ। ਭੀੜ ਵਿਚ ਹਰ ਛਿਣ ਨੀਰੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਹਰ ਰਸਮ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਜਦੀ-ਸੰਵਰਦੀ, ਉਹਦੀ ਇਹੋ ਇੱਛਾ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਨੀਰੂ ਦੇਖ ਲਏ! ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਇਵੇਂ। ਜਿਵੇਂ ਬਾਬੂ ਨਿਰੰਜਨ ਸਹਾਏ ਇਸ ਛਿਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਬਹੂਭੋਜ ਦੀ ਰਾਤ, ਭੀੜ ਵਿਚ ਨੀਰੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਿਰਫ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੀ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਲੇਸਰ ਕਿਰਨਾਂ ਵਾਂਗ ਉਸਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤਕ ਵਿੰਹਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਨੀਰੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਕੋਨਾ-ਕੋਨਾ ਰੁਸ਼ਨਾਅ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਸੰਖ ਕੰਦੀਲਾਂ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਜਗਮਗਾ ਉਠੇ ਸਨ ਮਨ ਦੇ ਡੂੰਘੇ-ਗੁੱਝੇ ਗਾਰ। ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਮੁੱਢਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਰੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਟੇਪੇ ਫੁੱਲ ਬਣ-ਬਣ ਟਹਿਕਣ ਲੱਗੇ...ਉਸਦੇ ਮਨ ਦੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਮਹਿਕਣ ਲੱਗੇ। ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਛਪਰਾ ਵਾਪਸ ਆਈ ਸੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ। ਸੋਚਿਆ ਸੀ, ਘਰ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਪਤੀ ਨੂੰ ਇਹ ਖ਼ੁਸ਼ਖ਼ਬਰੀ ਦਏਗੀ। ਉਹਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਮੁੰਡਾ ਲੱਭਣ ਦੀ ਤੇ ਦਹੇਜ਼ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਰਾਸਦੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾਂ ਪਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦਏਗਾ। ਪਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਮੌਸਮ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦਿਨ ਭਰ ਪਤੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਨੱਕ 'ਤੇ ਮੱਖੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਹਿਣ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਘੁੰਮਦੀ ਤੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਦੁੱਲਤੀ ਝਾੜ ਕੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ।
ਰਾਤ ਹੋਈ। ਖਾਣੇ ਦੀ ਮੇਜ਼ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਧੰਨੀ ਦੇ ਬੱਚੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਖਾ-ਪੀ ਕੇ ਸੌਂ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਬੇ-ਮਨ ਜਿਹੇ ਰੋਟੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕੁਤਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਤਨੀ ਨੇ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਿਆ, “ਤਬੀਅਤ ਤਾਂ ਠੀਕ ਏ ਨਾ?”
ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਅਗਿਣਤ ਸੂਰਜਾਂ ਵਾਂਗ ਮਘਣ ਲੱਗੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅੱਗ ਉਗਲਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਘੂਰਿਆ ਤੇ ਥਾਲੀ ਸਰਕਾ ਕੇ ਉਠ ਗਏ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਅੱਗੇ ਥਾਲੀ ਰੱਖੀ ਹੈਰਾਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਜਿਹੀ ਬੈਠੀ ਰਹੀ। ਪਿਤਾ ਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬੰਨੀ ਨੇ ਵਾਤਵਰਣ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜੀਜੇ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ, ਤਾਂ ਧੰਨੀ ਨੇ ਰੰਗ ਵਿਖਾਇਆ। ਦਿਨ ਭਰ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਬੰਨੀ ਨਾਲ ਚੁਹਲ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਸਦਕਾ ਧੰਨੀ ਦੀ ਮੌਜ਼ੂਦਗੀ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਕੰਦ ਬਿਹਾਰੀ ਵਰਮਾ ਦੇ ਹੋਸ਼, ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁਖਮੁਦਰਾ ਨਾਲ, ਠਿਕਾਣੇ ਲਿਆ ਦਿੱਤੇ। ਬੈਂਕ ਬਾਬੂ ਨੇ ਛਿੱਥਾ ਜਿਹਾ ਪੈ ਕੇ ਥਾਲੀ 'ਤੇ ਜੋ ਨਜ਼ਰਾਂ ਗੱਡੀਆਂ, ਖਾਣਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਬੰਨੀ ਵੱਲ ਦੇਖ ਸਕੇ। ਦਿਨ ਭਰ ਦੀ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦ ਪਿੱਛੋਂ ਸਜ-ਧਜ ਕੇ ਤਿਆਰ ਧੰਨੀ ਆਪਣੇ ਖਜਾਨੇ ਉੱਤੇ ਨਾਗਨ ਵਾਂਗ ਕੁੰਡਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠੀ ਫੁਕਾਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੰਨੀ ਉਠੀ ਤੇ ਡਰਾਇੰਗ-ਰੂਮ ਦੇ ਸੋਫੇ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪਸਰ ਗਈ। ਧੰਨੀ ਨੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਬੰਨੀ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਕਬਜਾ ਜਮਾ ਲਿਆ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਖਾਧੇ ਉਠੀ, ਮੇਜ਼ ਸਾਫ ਕੀਤੀ, ਕਿਚਨ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਕੀਤੀ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਛੱਤ 'ਤੇ ਬੈਠ ਗਈ।
ਮਈ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਹਫ਼ਤਾ ਚਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦਿਨ ਤਪਦੇ ਤੇ ਰਾਤਾਂ ਉਮਸ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਦੇਰ ਰਾਤ ਤਕ ਲੋਕ ਛੱਤਾਂ 'ਤੇ ਹੁੰਦੇ। ਪਹਿਲੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਲੋਕ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਸਾਹਵੇਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਥਾਂ ਮੰਜੀਆਂ ਡਾਹ ਕੇ ਸੌਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ...ਪਰ, ਹੁਣ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸੂੰਗੜ ਕੇ ਘਰਾਂ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਛੱਤਾਂ 'ਤੇ ਸੌਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ।...ਦਾਨਾਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ ਦੀ ਗਰਮੀ ਦੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਉਠੀਆਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ।
ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਆਪੋ-ਆਪਣੇ ਕਵਾਰਟਰਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਮੰਜੀਆਂ ਡਾਹ ਕੇ ਸੌਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਲੋਕ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਵਾਸੁਦੇਵ ਸ਼ਰਣ ਮਾਲ ਬਾਬੂ ਸਨ। ਬਾਬੂ ਨਵਰੰਗ ਸਹਾਏ ਟੀ.ਸੀ. ਤੇ ਵਾਸੁਦੇਵ ਸ਼ਰਣ ਦੇ ਕਵਾਰਟਰ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਕਵਾਰਟਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਤੇ ਨਿਰੰਜਨ ਸਹਾਏ ਐਡਵੋਕੇਟ ਦੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਦਿਨ ਗੁਜਰੇ ਸਨ। ਇਸੇ ਦਾਨਾਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ ਦੇ ਆਕਾਸ਼, ਸੂਰਜ-ਚੰਦ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਰਿੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਵਾ-ਵਰੋਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਉਡਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਪਾਸ ਹੋਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਕੁਮਾਰੀ ਕੁਸਮ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਚੁੰਮਨ ਦਾ ਮੌਲਿਕ ਤੇ ਦੁਰਲੱਭ ਤੋਹਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਆਪਣੇ ਨੀਰੂ ਨੂੰ। ਇਸੇ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਦੁਰਗਾ ਪੂਜਾ ਵਾਲੀ ਰਾਤ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਪੇਟੀ ਵਿਚੋਂ ਪੈਸੇ ਚੁਰਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਫੜਿਆ ਜਾਣ 'ਤੇ ਨਵਰੰਗ ਸਹਾਏ ਤੋਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੀ ਮਾਰ ਖਾਂਦੇ ਨੀਰੂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਮਾਂ ਮੁਕਤੀ ਨਹੀ ਸੀ ਦਿਵਾ ਸਕੀ, ਉਦੋਂ ਕੁਸਮ ਨੇ ਢਾਲ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਵਿਛਾਅ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਬੜਾ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਚੀਆਂ 'ਤੇ ਲਿਖੇ ਸੁਨੇਹੇਂ ਲੰਮੇਂ ਪ੍ਰੇਮ-ਪੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਟ ਗਏ ਸਨ। ਬੀ.ਏ. ਵਿਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤਕ ਮੂੰਹ ਹਨੇਰੇ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੇਰ ਰਾਤ ਵਾਪਸ ਆਉਣ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਰਾਹ ਤੱਕਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਨੀਰੂ ਨੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਬਣਨ ਦੀ ਸੌਂਹ ਖਾਧੀ ਸੀ। ਇਸੇ ਦਾਨਾਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਿਰੇ 'ਤੇ ਬਣੇ ਕਵਾਰਟਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਵਾਸੁਦੇਵ ਸ਼ਰਣ ਦੇ ਦੋਸਤ ਤੇ ਬਚਨੂ ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਲੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਛਪਰਾ ਤੋਂ ਆਈ ਸੀ ਮਾਨੋ ਦੇਈ। ਉਹ ਨੇ ਰਜਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਕਲਰਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਲਈ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।
ਦਾਨਾਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ ਦੀ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੇ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਹਰ ਛਿਣ ਇਤਿਹਾਸ ਰਚਿਆ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਗਹਿਮਾ-ਗਹਿਮੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਨੀਰੂ ਨੇ ਕੁਸਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ—“ਹੁਣ ਤਾਂ ਤੂੰ ਜਾ ਰਹੀ ਏਂ। ਮੈਂ ਇਸ ਲਾਇਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਾਂ।...ਪਰ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਇਕਾਂਤ 'ਚ ਮਿਲਣਾ ਚਾਹੁਣਾ। ਇਕ-ਦੋ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣਗੇ—ਤੇਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ...ਕੀ ਅੱਜ...?”
...ਤੇ ਉਸੇ ਰਾਤ ਵਾਸੁਦੇਵ ਸ਼ਰਣ ਦੇ ਕਵਾਰਟਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰੇਮ-ਭੁੱਖੀਆਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਤੇ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਮਹਾ-ਮਿਲਣ ਹੋਇਆ। ਈਸ਼ਵਰ ਇਸ ਮਹਾ-ਮਿਲਣ ਦੇ ਸਾਕਸ਼ੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਣੇ, ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਫੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਬੀ.ਏ. ਫੇਲ੍ਹ ਨੀਰੂ, ਨੌਕਰੀ ਪੇਸ਼ਾ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਦੇ ਰਥ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਾ ਸਕਿਆ। ਚੁੱਪਚਾਪ ਨੀਰੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਬਾਰਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪਰੋਸਿਆ ਤੇ ਜੂਠੇ ਪਤਲ ਚੁੱਕੇ। ਵਿਦਾਅ ਹੁੰਦੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਸ਼ੀਸ਼ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਸੇ ਧਾੜਵੀ ਯੋਧੇ ਵਾਂਗ ਆਏ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਤੇ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ।
ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਅੱਗ ਦੀ ਸੇਜ 'ਤੇ ਲੇਟੇ ਉਹ ਛਟਪਟਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੱਖਾਂ ਮੀਚਦੇ, ਤਾਂ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਵਾਰਡਰੋਬ ਝਲਕਣ ਲੱਗਦਾ। ਉਹ ਵਾਰਡਰੋਬ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਉੱਚੇ ਤਾਪ 'ਤੇ ਦਹਿਕਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਭੱਠੀ ਵਾਂਗ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੈਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਹਸਤੀ ਗਲ ਕੇ ਪਾਣੀ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ, ਹਰ ਪਾਸੇ, ਸੌਣ ਦਾ ਦਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ। ਕਦੀ ਢਿੱਡ ਭਾਰ, ਤੇ ਕਦੀ ਚਿੱਤ ਲੇਟੇ ਪਰ ਚੈਨ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਤਕ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਨਾ ਪਹੁੰਚੀ—ਉਹ, ਉਸਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ।
ਬੰਨੀ ਸੋਫੇ 'ਤੇ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਧੰਨੀ ਪਤੀ ਨਾਲ ਕਮਰੇ 'ਚ ਬੰਦ ਸੀ। ਖਾਣੇ ਦੀ ਮੇਜ਼, ਕਿਚਨ, ਸਭ ਖਾਲੀ ਸੀ। ਕਿੱਥੇ ਗਈ ਹੋਈ, ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ? ਦੱਬਵੇਂ ਪੈਰੀਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਛੱਤ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ—ਦੇਖਿਆ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਬੈਂਤ ਵਾਲੀ ਕੁਰਸੀ 'ਤੇ ਢੋਅ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਫੇਰ ਦੱਬਵੇਂ ਪੈਰੀਂ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰ ਆਏ। ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਤਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਆ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਦਾਨਾਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ ਸਥਿਤ ਅਖਿਲ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਰਾਂਡੇ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਲੰਮਾਂ ਸਾਹ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੀ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ। ਉਠੀ ਤੇ ਆਸਮਾਨ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਹਥੇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਚਿਹਰਾ ਪੂੰਝਿਆ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ-ਖਿੱਲਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਟ ਕੇ ਢਿੱਲਾ ਜਿਹਾ ਜੂੜਾ ਕੀਤਾ। ਹੇਠਾਂ ਉਤਰੀ ਤੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚਲੀ ਗਈ। ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਆਹਟ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਸਾ ਪਰਤ ਕੇ ਲੇਟ ਗਏ।
ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਪਤੀ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਲੇਟ ਗਈ। ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਤਕ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ 'ਤੇ ਭਟਕਦੀ ਰਹੀ। ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮੇਟਿਆ। ਪਿਘਲ ਕੇ ਵਹਿ ਰਹੇ ਮਨ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਪਤੀ ਦੇ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ—“ਸੁਣੋ! ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲ ਕਰਨੀ ਏ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ।”
“ਬੋਲ।” ਬਿਨਾਂ ਪਾਸਾ ਪਰਤਿਆਂ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਘੁੰਮੋ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਰਾਂ।” ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ।
“ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਹਿ ਜੋ ਕਹਿਣਾ ਏਂ।” ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਫੁਕਾਰਾ ਜਿਹਾ ਮਾਰਿਆ।
“ਕਿਸ ਗੱਲ 'ਤੇ ਨਾਰਾਜ਼ ਓ?...ਬਿਨਾਂ ਅਪਰਾਧ ਦੱਸੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਕਿੱਥੋਂ ਦਾ ਇਨਸਾਫ ਏ?...ਤੇ ਇੰਜ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਹਿਣ, ਸੁਣਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ?...ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਘੁੰਮੋ, ਫੇਰ ਦੱਸਾਂਗੀ।” ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਮਿੱਠੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਪਤੀ ਦੀ ਪਿੱਠ ਨਾਲ ਲਗਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸੱਜੀ ਬਾਂਹ ਨਾਲ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੂੰ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਲੈਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।
“ਜੋ ਕਹਿਣਾ ਏਂ ਜਲਦੀ ਕਹਿ। ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆ ਰਹੀ ਏ।” ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਤਿਵੇਂ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ।
“ਨਹੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਏਧਰ ਮੂੰਹ ਕਰੋ।...ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖੋ, ਤਦ ਬੋਲਾਂਗੀ।” ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਛਾਤੀਆਂ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵਧਾਅ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਗਰਦਨ ਦੇ ਹੇਠ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਦੰਦ ਚੁਭੋ ਦਿੱਤੇ।
ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਪਾਸਾ ਪਰਤਿਆ। ਪੱਕੇ ਫਲ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਝੋਲੀ 'ਚ ਡਿੱਗਦੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਕਸ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਮੁਸਕੁਰਾਈ। ਫੇਰ ਬੋਲੀ—“ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿੰਨਾ ਚਾਹੋ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਲਓ...ਜੋ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੋ, ਬੋਲ ਲਓ...ਪਰ ਜਵਾਈ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਮਾਣ ਰੱਖ ਲਿਆ ਕਰੋ।”
ਛਿਣ ਭਰ ਲਈ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚ ਤੱਕਿਆ ਤੇ ਬੋਲੇ—“ਕਹਿ, ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਏਂ?”
“ਤੁਹਾਨੂੰ ਨੀਰੂ ਯਾਦ ਏ?...ਨਿਰੰਜਨ, ਸਾਡੀ ਸ਼ਾਦੀ 'ਚ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਈ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ।”
“ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਯਾਦ ਨਹੀਂ।” ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ।
“ਦਾਨਾਪੁਰ ਰੇਲਵੇ ਕਾਲੋਨੀ 'ਚ ਐਨ ਸਾਡੇ ਕਵਾਰਟਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਵਾਰਟਰ ਸੀ। ਨਵਰੰਗ ਚਾਚਾਜੀ ਦਾ ਕਵਾਰਟਰ...। ਨਿਰੰਜਨ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਵਕੀਲ ਏ। ਭਾਗਲਪੁਰ 'ਚ ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਕਰਦਾ ਏ। ਆਪਣਾ ਮਕਾਨ ਏ। ਕਾਫ਼ੀ ਪੈਸਾ ਤੇ ਜਾਇਦਾਦ ਏ...ਉਸੇ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਬੰਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਚਲਾਈ ਏ। ਮੁੰਡਾ ਬੈਂਕ 'ਚ ਅਫ਼ਸਰ ਏ।...ਸਾਡੇ ਦੋਵੇਂ ਜਵਾਈ ਬੈਂਕ ਵਾਲੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਕੋਈ ਬੇਟੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ।...ਬੜੇ ਵੱਡੇ ਲੋਕ ਨੇ। ਪੁਰਾਣੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਰਕੇ ਮੰਨ ਗਏ ਨੇ। ਮਾਂ ਤੇ ਵੀਰ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਈ ਪਿਆ।...ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਨਾਲ ਬੰਨੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ...ਅਗਲੇ ਈ ਮਹੀਨੇ।”
“ਬੰਨੀ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਚਹੇਤੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ?” ਦੰਦ ਪੀਂਹਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਪੁੱਛਿਆ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਰੋਧ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਸਨ ਤੇ ਨਾਸਾਂ ਫੁੱਲ-ਪਿਚਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।
“ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਤੁਹਾਨੂੰ?” ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਮਿਨਮਿਨਾਈ ਸੀ।
“ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।...ਹਾਂ, ਤੈਨੂੰ ਖੰਭ ਜ਼ਰੂਰ ਲੱਗ ਗਏ ਨੇ।...ਬੇਟੀ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਯਾਰ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਏਂ ਤੂੰ...” ਗਰਜੇ ਸੀ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਤੇ ਚੀਤੇ ਜਿਹੀ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਉਛਲ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸੀ।
“ਤੁਹਾਡਾ ਦਿਮਾਗ਼...”
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ, ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਨੇ ਇਕ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਥੱਪੜ ਮਾਰਿਆ। ਪਲੰਘ ਦੇ ਬਿਸਤਰੇ ਹੇਠ ਹੱਥ ਪਾ ਕੇ ਪੁਰਾਣੇ ਖ਼ਤਾਂ ਦਾ ਇਕ ਬੰਡਲ ਕੱਢਿਆ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੇ ਮੂੰਹ 'ਤੇ ਦੇ ਮਾਰਿਆ। ਬੋਲੇ—“ਮੇਰਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਤਾਂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਦਾ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਏ ਜਿਸ ਦਿਨ ਦੀ ਤੂੰ ਪਟਨੇ ਗਈ ਏਂ।...ਲੈ, ਪੜ੍ਹ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਯਾਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਚਿੱਠੀਆਂ।” ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖੇ ਨੀਰੂ ਦੇ ਖ਼ਤ ਪਲੰਘ ਉੱਤੇ ਖਿੱਲਰ ਗਏ। ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਦੀ ਛਾਤੀ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਸਨ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ। ਕਦੀ ਥੱਪੜ, ਕਦੀ ਮੁੱਕੇ ਮਾਰਦੇ ਤੇ ਕਦੀ ਮੁੱਠੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਲ ਜਕੜ ਕੇ ਝੰਜੋੜਦੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾਧਾਰੀ ਆੱਕਟੋਪਸ ਵਾਂਗ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਜਕੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਪਤੀ ਦੇ ਇਸ ਬਡਰੂਪ ਦਾ ਰਹੱਸ ਪਲ ਭਰ ਵਿਚ ਸਮਝ ਗਈ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ। ਉਹ ਪਤੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਸਦਕਾ ਬਦਹਾਲ ਹੋਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਉਸੇ ਛਿਣ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ-ਨਾਮਧਾਰੀ ਇਸ ਆੱਕਟੋਪਸ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਇਹੀ ਮੌਕਾ ਠੀਕ ਹੈ—ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੌਸਲੇ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ ਉਠੀ। ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਦੀ ਪਕੜ ਢਿੱਲੀ ਪੈ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਤਿਲਮਿਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਪਰ੍ਹੇ ਜਾ ਡਿੱਗੇ। ਤਣ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸਮ ਕੁਮਾਰੀ। ਬੋਲੀ—“ਬਸ! ਹੁਣ ਹੱਥ ਨਾ ਲਾਵੀਂ ਮੈਨੂੰ।...ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਚਿੱਠੀਆਂ ਤਾਂ ਵਾਰਡਰੋਬ ਵਿਚ ਮਿਲ ਗਈਆਂ...ਪਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ?...ਉਸੇ 'ਚ ਪਈ ਐ...ਜਾਹ ਕੱਢ ਤੇ ਪੜ੍ਹ ਲੈ। ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਗਈ ਸੀ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਮਾਨੋ ਦੇਈ। ਕੈਥੀ ਲਿੱਪੀ 'ਚ ਐ।...ਉਸਦੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਤੈਥੋਂ ਈ ਕੈਥੀ ਸਿੱਖ ਕੇ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ ਮੈਂ। ਤੂੰ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਲੈ।...ਤੇ ਕਲ੍ਹ ਤੋਂ ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਵਲਦ ਝੂਲਨ ਲਾਲ ਨਾ ਲਿਖੀਂ—ਲਿਖੀਂ, ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਵਲਦ ਬਚਨੂ ਲਾਲ...”
ਅਸ਼ਟਭੁਜਾ ਲਾਲ ਪਲੰਘ 'ਤੇ ਲੋਥ ਵਾਂਗ ਪਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਭੁਜਾਵਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੱਥੇ ਵਲੀਨ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ।  
   ੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦