“ਮੈਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵਰਗੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀ ਆਂ”...

ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਲਾਕਾਤ :

—ਮਹਾਸ਼ਵੇਤਾ ਦੇਵੀ*

(ਮਹਾਸਵੇਤਾ ਦੇਵੀ ਕਿਸੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੀ ਮੋਹਤਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਆਸਾਨ ਹੈ। ਕੁਝ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ੁੱਧ-ਧੰਦਾ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਐਨੀ ਉਮਰ ਹੋ ਜਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਮਹਾਸ਼ਵੇਤਾ ਦੇਵੀ ਜੀ ਉਹਨਾਂ ਅਣਗੌਲੇ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨੇ, ਜਿੱਥੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੜਾ ਹੀ ਔਖਾ ਹੈ। ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਵੀ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਇੰਡੀਆ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸੈਂਟਰ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੀਡੀਏ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਈ ਪੱਤਰਕਾਰ-ਔਰਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰੀ ਬੈਠੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਖ਼ੁਸ਼ਨਸੀਬੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ—ਅਜੇਯ ਕੁਮਾਰ।)


ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ**


ਸ. ਲੋਕ ਸੇਵਾ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਜ ਜੁੜੇ ?
ਜ. ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਦਾਦੀ, ਜਿਹੜੀ ਕਦੇ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗਈ, ਜਦ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਕੋਰਟ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਪੁੱਤਰ ਕਾਲਜ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਘਰ ਵਿਚ ਝਾੜੂ-ਪੋਚਾ ਲਾਉਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਰਸੋਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਾਅਦ, ਘਰੇ ਹੀ ਸਕੂਲ ਚਲਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਜਿਹੜੀ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਸੀ, ਘਰ ਵਿਚ ਸੂਤ ਕੱਤ ਕੇ ਵੇਚਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਗਲੀ-ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਹਿਸਾਬ ਆਦਿ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
1945 ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਟ੍ਰਾਂਸਫਰ ਬਹਿਰਾਮਪੁਰ, ਮੁਰਸ਼ੀਦਾਬਾਦ ਵਿਚ ਹੋ ਗਿਆ। ਉੱਥੇ ਧੋਬੀ, ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਮਚਾਰੀ ਆਦਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ ਤੇ ਸਾਡੀ ਇਹ ਡਿਊਟੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਔਰਤ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਮੈਲਾ ਢੋਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਸੀ—ਉਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਲਿਆਉਣਾ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨੁਹਾਉਣਾ, ਕੰਘੀ ਕਰਨਾ ਤੇ ਖਾਣਾ ਖੁਆ ਕੇ ਸੰਵਾਅ ਦੇਣਾ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਾਰੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਉਹ ਔਰਤ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਂ 'ਦਾਈਅਰਮਾ' ਸੀ, ਸਾਡੇ ਘਰ ਆ ਕੇ, ਨਹਾਅ-ਧੋਅ ਕੇ, ਖਾਣਾ ਖਾ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਕੋਲ ਸੌਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਚਾਰ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਦਾਈਅਰਮਾ, ਮੈਂ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਤੇਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਏ। ਹੁਣ ਤੇਰੀ ਕਰਜ਼ਾ ਲਾਹੁਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆ ਗਈ ਐ।” ਦਾਈਅਰਮਾ ਨੇ ਫ਼ੌਰਨ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, “ਮਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬੜੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਮਿਲਦੀ ਆ।” ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਸ਼ਾਇਦ 4 ਜਾਂ 5 ਰੁਪਏ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਨ੍ਹੀਂ ਚਾਹੀਦੇ। ਤੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਨੇ ਪਾ ਦੇ।” ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਲੈ ਗਈ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸਪੀਪਲ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ, “ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰ ਲਓ, ਪਰ ਫੀਸ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ ਜੀ।” ਇੰਜ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਪੜ੍ਹਾਇਆ। ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਹੀ ਦੇਖਿਆ ਏ। ਜਦੋਂ ਵੰਡਾਰਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਕਈ ਲੋਕ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚੋਂ ਇਧਰ ਆਏ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਈ ਦੇ ਰਾਸਤੇ ਲਾਇਆ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਇੰਜ ਵੀ ਕਰਦੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਖਾਤਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਏ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਕਿੰਨੀ ਏਂ, ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਬੈਂਕ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਕੰਮਕਾਰ ਕਰ ਸਕਣ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ 13 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਅੰਨ੍ਹੀ ਰਹੀ। ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।
ਘਰ ਦੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ—'ਘਰੇ ਵਿਹਲੇ ਨਾ ਬੈਠੋ, ਜਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰੋ।' ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੀ ਇਹੋ ਪਰੰਪਰਾ ਏ।

ਸ. ਲਿਖਣ ਵੱਲ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਜ ਆਏ ?
ਜ. ਸਾਡੇ ਘਰ ਵਿਚ ਲਿਖਣਾ, ਗਾਉਣਾ ਆਦਿ ਸਾਡੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। 'ਘਟਕ' ਪਰਿਵਾਰ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਅੱਛਾ ਗਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਅੱਛੀ ਐਕਟਿੰਗ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਚਿੱਤਰਕਾਲਾ ਵਿਚ ਉਹ ਅੱਛੀਆਂ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਅੰਕਲ ਰਿਸ਼ੀਤਵਿਕ ਘਟਕ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਈ ਨੇ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦਾ ਫਰਕ ਸੀ। ਰਿਸ਼ੀਤਵਿਕ ਘਟਕ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਕਿ ਹੱਥ ਵਿਚ ਤੀਹ ਰੁਪਏ ਆਉਂਦੇ ਈ ਸ਼ੂਟਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਫੇਰ ਪੈਸੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ 'ਤੇ ਈ ਬੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।
ਮੈਂ ਇਕ ਬੰਗਾਲੀ ਪਰਚੇ 'ਵਰਤਿਕਾ' ਦਾ 1980 ਤੋਂ ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਇਸ ਪਰਚੇ ਨੂੰ ਛੋਟੀ-ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਕੱਢਦੇ ਸਨ। ਸਥਾਨਕ ਕਵੀ ਤੇ ਲੇਖਕ ਇਸ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੈਥੋਂ ਵਾਅਦਾ ਲਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿਆਂ।

ਸ. ਲੇਖਕ ਦੀ ਸਾਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਮੰਨਦੇ ਓਂ?
ਜ. ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇਕ ਸਾਮਾਜਿਕ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ—ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਲੇਖਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਅੱਜ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜੋ ਹਾਲਤ ਏ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਹੋ ਏ ਕਿ ਹਰ ਆਦਮੀ ਸਵਾਰਥੀ ਹੋ ਗਿਆ ਏ, ਉਸਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਤੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਏ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਏ। ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਉਸਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜਦੀ ਈ ਨਹੀਂ। ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਕਾਂਢ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਉਦਯੋਗ ਲੱਗਦਾ ਏ, ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਬੇਦਖ਼ਲ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ—ਕਿਸੇ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਨਰਬਦਾ ਬੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਇਹੋ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ—ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਮੰਨਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਾਲਤ ਐਨੀ ਖ਼ਰਾਬ ਏ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਇਹ ਅਫੋਰਡ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਮਾਜਿਕ ਆਤਮਾ ਨਾ ਰੱਖੇ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਜੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਝੌਂਪੜਪੱਟੀ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਆਉਂਦਾ ਏ ਜਾਂ 4-5 ਗ਼ਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਖਰ ਕਰਦਾ ਏ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਏ।
ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ ਡਕੈਤੀ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬੜੀਆਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਘਰ ਵਿਚੋਂ ਚੀਕ ਸੁਣਾਈ ਦਏ ਤਾਂ ਘੱਟੋਘੱਟ ਦੋ ਸੌ ਆਦਮੀ ਉਸ ਘਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲੈਣਗੇ ਤੇ ਡਕੈਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਸੜਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿਚ ਬੱਸ ਜਾਂ ਕਾਰ ਹੇਠ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਸ ਬੱਸ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇਣਗੇ। ਦਿੱਲੀ 'ਚ ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਏ। ਇਸ ਲਈ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਡਰਾਈਵਰ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਨੇ। ਉੱਥੇ ਹਰ ਮੁਹੱਲੇ ਵਿਚ ਲੋਕਲ-ਯੂਥ ਕਲਬ ਨੇ ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਐਬੂਲੈਨਸ ਹੁੰਦੀ ਏ।
ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਲੋਕਮਤ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਏ।

ਸ. ਤੁਸੀਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਓਂ ?
ਜ. ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਨਾ ਕਹੋ। ਸਾਡਾ ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਇਕ ਸਮਾਜ ਏ। ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਉੱਚੇ ਚੁੱਕਣ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦਾ ਕੀ ਹੋਏਗਾ? ਉਸ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਦਾ ਕੀ ਹੋਏਗਾ? ਮੈਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵਰਗੀ-ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ 'ਜੰਗਲ ਕੇ ਦਾਵੇਦਾਰ', 'ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਔਰ ਉਸਕਾ ਤੀਰ', 'ਅੰਤਿਮ ਅਰਣਯ', 'ਸਾਲਗਿਰਹ ਕੀ ਪੁਕਾਰ ਮੇਂ' ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦੀ ਆਂ। ਇਹ ਵਰਗੀ ਦਮਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ। ਸਮਾਜ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਏ।
ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਇਕ ਪਰੰਪਰਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਈ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਈ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਏ।

ਸ. ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਾਮਪੰਥੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਓਂ ਕਦੀ ?
ਜ. ਕੀ ਬਾਬਾ ਆਮਟੇ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਏ? ਪਰ ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਮਪੰਥੀ ਰਹੀ ਆਂ, ਜੇ ਨੱਪੇ-ਪੀੜਿਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਵਾਮਪੰਥੀ ਹੋਣਾ ਏਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵਾਮਪੰਥੀ ਆਂ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਹ ਮੰਨਦੀ ਆਂ ਕਿ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾਂ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਆਂ।

ਸ. ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਝਾਤ ਮਾਰਦੇ ਓਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਲੱਗਦਾ ਏ? ਤੁਸੀਂ ਜਿਹੜਾ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤਾ, ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਪਰੀਵਰਤਨ ਆਇਆ?
ਜ. ਸੀਗਲ ਦੀ ਛਾਪੀ ਮੇਰੀ ਕਿਤਾਬ 'ਇਸਟ ਆੱਨ ਦ ਰੋਡ' ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਏ। ਬੰਧੁਆ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ, ਇੱਟ-ਭੱਠੇ ਦੇ ਠੇਕਾ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿੰਹਭੂਮੀ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਿਲਿਕੋਸਿਸ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪ. ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਪੁਰੁਲੀਆ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ, ਜਿੱਥੇ 'ਡਾਇਨ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ' ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ, ਮੈਂ ਬੜੇ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤੇ ਨੇ। ਪੁਰੁਲੀਏ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਵੀ ਜਿਸ ਨੇ ਬੜੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਥਾਲ ਕਵੀਆਂ ਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਉੱਥੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਨੇਤਰੀਤਵ ਕੀਤਾ, ਮੈਂ ਕਈ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤਕ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਹੀ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਉੱਥੇ 'ਡਾਇਨ ਹੱਤਿਆ' ਬੰਦ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਏ। ਸੰਥਾਲ ਦੀਆਂ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਠੀਕ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਗੱਲ ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਕਿ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਏ। ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ। ਪਰ ਅਜੇ ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨਹੀਂ ਏ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਏ। ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਮੀਨਲ-ਟ੍ਰਾਈਬ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਵਿਚਕਾਰ ਵੀ ਮੈਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਏ।
ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਵਾਸੀ ਨੇ। ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਗ਼ਰੀਬ ਨੇ, ਉਹ ਨੇ ਲੋਦਾ ਆਦਿਵਾਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ। ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸੈਲ ਬਣਾਇਆ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਚੰਗੀਆਂ-ਚੰਗੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਇਧਰ ਪੁਰੁਲੀਆ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਸਿਰਫ਼ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗ਼ੈਰ-ਆਦਿਵਾਸੀ ਵਰਕਰ ਵੀ ਨੇ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਰਲ ਕੇ ਇਕ ਸਭਾ ਬਣਾਈ। ਇਸ ਸਭਾ ਦੀ ਲਗਨ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਭਰੋਸਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਏ। ਫਰਬਰੀ 98 ਵਿਚ ਕਲਕੱਤਾ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇਕ ਆਦਿਵਾਸੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਕੇਸ ਫਾਈਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਬੜੌਦੇ ਗਈ। ਉੱਥੇ ਡਾ. ਗਣੇਸ਼ ਨਾਰਾਇਣ ਦਿਵੀ ਦਾ ਭਾਸ਼ਾ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਹਰ ਸਾਲ ਮੈਮੋਰੀਅਲ ਲੈਕਚਰ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਏ। ਉਸ ਸਾਲ ਦਾ ਲੈਕਚਰ ਮੈਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਡਾ. ਦਿਵੀ ਵੀ ਬੜੇ ਅਜੀਬ ਆਦਮੀ ਨੇ। ਐੱਮ.ਐੱਸ. ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਡਿਪਾਰਟਮੈਂਟ ਦੇ ਹੈੱਡ ਸਨ ਪਰ ਭੀਲ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜੋ ਮੌਖਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਸੀ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਛਾਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਜ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲੜਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ। ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ 'ਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਨੇ।
ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਦੇ ਹੀ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਆਂ ਜਦੋਂ ‘Denotified and Nomadic Tribe Right Action Group’ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ DNTRAG ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਪਿਛਲੀ 98 ਮਈ ਤੋਂ ਇਸ ਵਰ੍ਹੇ ਦੀ ਫਰਬਰੀ ਤਕ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਨਹੀਂ ਗਈ—ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ, ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ, ਇਧਰ-ਉਧਰ।
1952 ਵਿਚ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਮੀਨਲ ਕਹਿ ਕੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨੋਟੀਫਾਈ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰਸੋਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਸੁਣਿਆਂ ਕਿ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਡੀਨੋਟੀਫਾਈ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਏ। ਕਰੋੜਾਂ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਬੇਸਹਾਰਾ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਕੋਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ। ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੀ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਐਨੇ ਪਾੜੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਕਿ ਕੋਈ ਓ.ਬੀ.ਸੀ. ਏ, ਕੋਈ ਐੱਸ.ਸੀ., ਕੋਈ ਐੱਸ.ਟੀ.। ਆਦਿਵਾਸੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਡਰ ਨਾਲ ਮਰਦਾ ਏ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਨੇ—ਬਾਵਰੀਆ, ਸੰਸੀ, ਕੰਜਰ...ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਨੇ। ਤੇ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਇਹ ਐ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਕਰਾਈਮ ਇਹੋ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਨੇ—ਜੋ ਕਿ ਸਰਾਸਰ ਝੂਠ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਐਨਾ ਵੱਡਾ ਸਿੱਖਿਅਤ ਸਮਾਜ ਲੈ ਕੇ ਬੈਠੇ ਓ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ, ਕਦੀ ਇਕ ਲੈਟਰ ਲਿਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਰਾਈਮ ਸੰਸੀ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਰਾਈਮ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿਲਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ—ਕੀ ਇਹ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਨੇ?
ਨੈਸ਼ਨਲ ਹਿਯੂਮਨ ਰਾਈਟ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਜਸਟਿਸ ਵੇਕਟੇਂਚੈਲੇਯਾ ਸਨ—ਉਹਨਾਂ ਸਾਨੂੰ ਬੜਾ ਸਹਾਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਕੇਸ ਫਾਈਂਡਿੰਗ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਕੀ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੀਤਾ?
'59 ਵਿਚ ਹੈਬੀਚਯੂਅਲ ਆਫੇਂਡਰਸ ਐਕਟ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਚਾਲੂ ਸੀ। ਇਹ ਐਕਟ ਕ੍ਰਿਮੀਨਲ ਐਕਟ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਏ—ਆਂਦਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ 1962 ਵਿਚ ਚਾਲੂ ਹੋਇਆ। ਜਸਟਿਸ ਵਰਮਾ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਇਕ ਮਹਾਨ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੌਂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਤੇ ਡਾ. ਦਿਵੀ ਨੂੰ ਵੀ। ਗੱਲਬਾਤ 'ਚੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਨੈਸ਼ਨਲ ਹਿਯੂਮਨ ਰਾਈਟਸ ਕਮਿਸ਼ਨ ਇਸ ਹੈਬੀਚਯੂਅਲ ਆਫੇਂਡਰਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਫਾਰਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ। ਇਹ ਇਕ ਵੱਡੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਏ। ਕਾਨੂੰਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਨੇ, ਐਕਟ ਹਟਾਉਣ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ। ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ, ਅੰਦੋਲਨ ਰਾਹੀਂ ਈ, ਪਰੀਵਰਤਨ ਹੋਏਗਾ।
ਸਤੀ ਐਕਟ 1829 ਵਿਚ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਸੀ—ਔਰਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਸਤੀ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਨੇ। ਵਿਧਵਾ ਦੇ ਮੁੜ ਵਿਆਹ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਕਿੰਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਿਆਂ ਸੀ—ਪਰ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਵਿਧਵਾ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਏ। ਅਖੌਤੀ ਨੀਚ ਜਾਤੀਆਂ ਤੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਈ ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਦੀਆਂ ਸੀ, ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ।

ਸ. ਇਕ ਕੰਮਕਾਜੀ ਆਦਿਵਾਸੀ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਇਕ ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਕੰਮਕਾਜੀ ਔਰਤ ਨਾਲੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ?
ਜ. ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਪ. ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ਆਂ। ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਬੜਾ ਮਿਲਿਆ ਏ, ਇਹ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੀ ਪਰ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ, ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਐਨੀ ਜਨ-ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਏ—ਕਿਸੇ ਦੀ ਧੀ ਜੇ ਬੇਇੱਜ਼ਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਬੜੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਖੜੀਆ, ਪੁਰੁਲੀਆ ਆਦਿ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਆਂ, ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਇੰਜ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਈ ਨਹੀਂ ਏ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਕ ਇੱਟ-ਭੱਠੇ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਉੱਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪੁਲਿਸ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਏਨਾਂ ਜਬਰਦਸਤ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ, ਮੈਂ ਇਕ ਨਿਊਜ਼ ਪੇਪਰ ਲਈ ਲਿਖਦੀ ਆਂ, ਉਸ ਵਿਚ ਵੀ ਲਿਖਿਆ, ਏਨਾ ਵਿਆਪਕ ਜਨ-ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਅਜਿਹਾ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਜਨਜਾਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਏ—ਔਰਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਮਰਦ—ਕਿ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਗਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸਭ ਲਈ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਉਹ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੱਸ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਤੇ ਇਹ ਲੋਕ ਸਮਝਣ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

ਸ. ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ. ਸਮਰਥਿਤ 'ਵਨਵਾਸੀ ਆਸ਼ਰਮ' ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਏ?
ਜ. ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਨਜਾਤੀ ਦਾ ਹਾਲ ਐਨਾ ਮਾੜਾ ਏ, ਐਨਾ ਮਾੜਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁੱਛੋ ਨਾ। ਮੈਂ ਇਕ ਵੀ 'ਵਨਵਾਸੀ ਆਸ਼ਰਮ' ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਜੇ ਉਹ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਨੇ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਏ ਪਰ ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਜੰਡਾ ਧਰਮ ਪਰੀਵਰਤਨ ਏ ਤਾਂ ਗ਼ਲਤ ਏ। ਜਨਜਾਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਹਿੰਦੂ ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਏ। ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ—ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਟਾਈਮ 'ਚ ਕਾਸਟ ਸਰਟਿਫੀਕੇਟ ਦੇਣ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੋਕ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਚੀਅਨ ਛੱਡ ਕੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦੇ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਨੇ—ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਧਰਮ ਨੇ। ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ-ਧਰਮ ਵੀ ਨੇ। ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਬਾਹੁਲ-ਧਰਮ, ਫਕੀਰ-ਧਰਮ, ਮੋਤੁਆ-ਧਰਮ—ਪਿਛੜੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਨੇ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਿਵੇਂ ਗੰਗਾ, ਜਮਨਾ ਏ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵੀ ਨੇ—ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਇੱਕੋ ਸਮੁੰਦਰ 'ਚ ਜਾ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੇ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਸਾਰੇ ਇੱਕੋ ਈ ਨੇ। ਕਾਸਟ ਸਰਟਿਫੀਕੇਟ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸੰਥਾਲ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸੰਥਾਲ ਲਿਖਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬਰੈਕਟਾਂ ਵਿਚ 'ਹਿੰਦੂ' ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਜਬਰਦਸਤੀ ਹਿੰਦੂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਂ।

ਸ. ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ-ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਏ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸੋ ?
ਜ. ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਸੰਪਰਦਾਏ ਐ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਂ। ਨਾਂ ਹੁੰਦਾ ਏ ਰਣਜੀਤ ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਸ਼ੀਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਕਾਂਤ ਚਿੱਤਰਕਾਰ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਕੈਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ ਉਹ...ਮਸਜਿਦ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ, ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ!...ਉਹ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ, ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਪਿੰਡ-ਪਿੰਡ ਘੁੰਮਦੇ ਨੇ—ਇਹੋ-ਜਿਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਨੇ ਉਹ।
ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਇਸੇ ਲਈ ਦੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ-ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਲਤ ਏ। ਸੁਦੀਪ ਚਕਰਵਰਤੀ ਇਕ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਰਿਸਰਚ ਸਕਾਲਰ ਏ। ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਬੜੀ ਵਧੀਆ ਏ—ਮੈਂ ਨਾਂ ਭੁੱਲ ਗਈ ਆਂ। ਉਹ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਲੋਕ ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਇਕ ਹਿੰਦੂ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਭਾਬੀ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਉਸਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਭਤੀਜੇ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਆਦਮੀ ਮਰ ਗਿਆ। ਸਾਰੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਸਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ 'ਹਰੀ ਬੋਲ' ਕਹਿੰਦੇ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਆਏ। ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ—ਸ਼ਰਾਧ ਵੀ ਹੋਇਆ। ਸੁਦੀਪ ਚਕਰਵਰਤੀ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜਾ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ। ਪੁੱਛਿਆ, ਇੰਜ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ? ਤਾਂ ਲੋਕ ਬੋਲੇ, “ਕਿਓਂ ਨਹੀਂ, ਦਾਦਾ, ਉਹ ਇਹੀ ਮੰਨਦਾ ਸੀ।” ਫੇਰ ਉਹ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਭਾਬੀ ਕੋਲ ਲੈ ਗਏ। ਉਸਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਦਾ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਏ। ਸ਼ਰਾਧ ਵੀ ਹੋਇਆ ਏ। ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ, “ਇਹੀ ਲੋਕ ਸੀ, ਇੱਥੇ ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੋਈ ਹੈ ਨਹੀਂ।” ਫੇਰ ਭਾਬੀ (ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਪਤਨੀ) ਬੋਲੀ, “ਇਸ 'ਚ ਗ਼ਲਤ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਸਮਝਾਓ। ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਕੋਈ ਇਕ ਜਾਤ ਦਾ ਐ? ਇਕ ਧਰਮ ਦਾ ਐ?...ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਾਤ ਦਾ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦਾ ਏ। ਦੇਖੋ ਇੱਥੇ ਏਨੀਆਂ ਜਾਤਾਂ, ਏਨੇ ਧਰਮ ਨਹੀਂ। ਜਿਸਨੇ ਸ਼ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚੀ ਸੀ, ਉਸਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਜਾਤਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਸੀ—ਔਰਤ ਤੇ ਮਰਦ। ਬਾਕੀ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਐ, ਉਹ ਸਭ ਤੁਹਾਡੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਦਮਾਸ਼ੀ ਐ। ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਐ।” ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇਸਨੇ ਈ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਏ।

ਸ. ਫੈਮਿਨਿਜ਼ਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਨੇ?
ਜ. ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ 'ਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਏ। ਕਈ ਔਰਤਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਨੇ, ਕਮਾਉਂਦੀਆਂ ਵੀ ਨੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਦੇਖਦੀ ਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਸੋਈ 'ਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣੇ ਪੈਂਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਵੀ ਤਾਂ ਆਖ਼ਰ ਇਨਸਾਨ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਦਿਲ ਏ। ਮੈਂ ਬੜਾ ਕੁਝ ਦੇਖਿਆ ਏ। ਜਿਸ ਕੋਲ ਟੇਲੈਂਟ ਸੀ, ਫੈਮਿਲੀ ਲਈ ਉਸਨੇ ਟੇਲੈਂਟ ਸਰੰਡਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ। ਸੰਸਦ ਵਿਚ ਮਹਿਲਾ ਆਰਕਸ਼ਣ ਬਿੱਲ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਚੱਲ ਰਿਹੈ। ਗੀਤਾ ਮੁਖਰਜੀ ਕਿੰਨਾ ਲੜੀ, ਪਰ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆਂ। ਨਾਲ ਈ ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਮੰਨਦੀ ਆਂ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਆਰਕਸ਼ਣ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਵਰਗੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ, ਮੱਧਵਰਗੀ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਈ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਵ ਹੋਏਗਾ। ਜਿਹਨਾਂ ਲਈ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਜਿਹੜੇ ਪਿਛੜੇ ਵਰਗ ਨੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵਿਦਿਆ ਨਹੀਂ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ—ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਵ ਕੌਣ ਕਰੇਗਾ।

ਸ. ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਧਾਰਣਾ ਇਹ ਐ ਕਿ ਔਰਤ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਂਦੀ ਐ, ਮਰਦ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀ ਕੇ ਘਰੇ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਐ।
ਜ. ਔਰਤ ਵੱਧ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਐ, ਇਹ ਸੱਚ ਏ, ਪਰ ਮਰਦ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਗ਼ਲਤ ਗੱਲ ਏ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਪਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਗ਼ਲਤ ਏ। ਅਸਲ 'ਚ ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧਵਰਗ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਧ ਸੁਸਭਿਅਕ ਸਮਝਦਾ ਏ। ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ। ਟ੍ਰਾਈਬਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਵਿਚ ਦਹੇਜ਼ ਪ੍ਰਥਾ ਨਹੀਂ, ਤੁਹਾਡੇ ਸਮਾਜ 'ਚ ਐ। ਉੱਥੇ ਜੇ ਬੱਚੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਏ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਬੜਾ ਸਵਾਗਤ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਏ। ਟੈਸਟ ਕਰਵਾ ਕੇ ਪਤਾ ਲੱਗਣ 'ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਗਰਭ 'ਚ ਈ ਮੁਕਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉੱਥੇ ਤਲਾਕ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਏ। ਤਲਾਕ ਲੈਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਤੇ ਜਿਸਦਾ ਤਲਾਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ ਉਸਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋਣਾ ਵੀ ਆਮ ਗੱਲ ਏ—ਜਿਸਨੂੰ ਜਨਜਾਤੀ ਸਮਾਜ ਬੜਾ ਸਹਿਜ ਮੰਨਦਾ ਏ। ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮੈਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਆਂ—ਔਰਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਦੀ ਕੋਈ ਝਗੜਾ ਹੋਇਆ, ਅਜਿਹਾ ਮੈਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਪੱਛਮ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਸਨਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉੱਥੇ ਸਮੱਸਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਏ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਦਾ ਉਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੇਤੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੰਨਿਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਸਭ ਖ਼ੁਸ਼ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਪਏਗਾ। ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਬੜੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਏ। ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਬਰਬਰ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਸਮਝਦੇ ਆਂ। ਐੱਮ.ਟੀ.ਵੀ. ਨੇ ਇਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਿਖਾਇਆ ਏ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਟ੍ਰਾਈਬਲ-ਡਾਂਸ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਐਨਾ ਅਪਮਾਨ ਐ ਉਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦਾ। ਇਸਨੂੰ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ।

ਸ. 70 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਘਰ-ਬਾਰ ਛੱਡ ਕੇ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਸ਼ਹਿਰੀ ਮੱਧਵਰਗੀ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਮੈਂ ਦੇਖਦਾ ਆਂ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਲਫ਼ਜ਼ਸਜੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਰਦੀਆਂ ਨੇ ਪਰ ਆਪਣੀ ਵਰਗੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੰਘ ਕੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ। ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਏ?
ਜ. ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਨਾ ਕਹੋ—ਔਰਤਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਮਰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਦਿਲ 'ਚ ਦਰਦ ਹੁੰਦਾ ਏ ਪਰ ਘਬਰਾਹਟ, ਨੌਕਰੀ, ਬਾਲ-ਬੱਚੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਟੀ.ਵੀ. ਆਦਿ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਧਰ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਗੱਲ ਏ ਨਾ!

ਸ. ਨਕਸਲ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਹਿਲਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਤੇਭਾਗਾ ਅੰਦੋਲਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਨੇਤਰੀਤਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਮਰਦਾਂ ਵੀ ਲਿਆ ਸੀ, ਔਰਤ ਨੇ ਵੀ ਲਿਆ ਸੀ। ਅਜਿਹੇ ਅੰਦੋਲਨ ਹੋਣ ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਨਿਕਲਣਗੇ।
ਜ. ਅਸਲ ਗੱਲ ਵਰਗ ਦੀ ਏ। ਮੱਧਵਰਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੇਫ਼ਟੀ ਭਾਲਦਾ ਏ। ਉਹ ਸਮਝਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਰਹੇ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਾਂਤੀ ਵੀ ਆ ਜਾਏ—ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ।
ਲਿਖਣਾ ਹੀ ਮੇਰੀ ਆਮਦਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਏ। ਤੇ ਮੈਂ ਕਿਸਮਤ ਵਾਲੀ ਆਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਬੰਧੁਆ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ। ਸ਼ਾਇਦ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੈਂ ਇੱਕਲੀ ਔਰਤ ਆਂ ਜਿਸਨੂੰ ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਜਨਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਰਚਨਾਤਮਕ ਲਿਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਆਂ ਤੇ ਜੋ ਵੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਏ, ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਆਂ—ਜੇ ਮੈਂ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਹਾਲਤ 'ਚ ਹੋਵਾਂ। ਮੈਂ ਐਨੀ ਪਾਵਰਫੁੱਲ ਨਹੀਂ ਆਂ। ਮੈਂ ਸਾਂਸਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਂ, ਐੱਮ.ਐੱਲ.ਏ. ਨਹੀਂ ਆਂ, ਮਨਿਸਟਰ ਨਹੀਂ ਆਂ—ਪਰ ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਸਿੰਸਯਰਲੀ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰੋਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲਦੀ ਏ।
*
ਮਹਾਸ਼ਵੇਤਾ ਦੇਵੀ
18 ਏ, ਬਾਲੀਗੰਜ ਸਟੇਸ਼ਨ ਰੋਡ, ਕਲਕੱਤਾ-700019.
--- --- ---
**
ਬੇਦੀ ਡੈਂਟਲ ਹੈਲਥ ਸੈਂਟਰ, ਬਾਜਾ ਰੋਡ, ਜੈਤੋ-151202. ( ਪੰਜਾਬ )
ਮੋਬਾਇਲ ਨੰ : 94177-30600.