ਰਮੇਸ਼ ਉਪਾਧਿਆਏ

ਰਮੇਸ਼ ਉਪਾਧਿਆਏ :

ਰਮੇਸ਼ ਉਪਿਧਆਏ ਜਿਵੇਂ ਐਮ.ਏ., ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਹੋਣ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਨਾਂਅ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 'ਡਾਕਟਰ' ਲਿਖਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਓਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸਾਹਿਤਿਕ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦੱਸਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। 'ਪੇਪਰਵੇਟ' ਤੇ 'ਭਾਰਤ-ਭਾਗਯ-ਵਿਧਾਤ' ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਟਕਾਂ ਤੇ 'ਗਿਰਗਿਟ' ਤੇ 'ਹਰਿਜਨ-ਦਹਨ' ਵਰਗੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਨਾਟਕਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। 'ਦੰਡ-ਦੀਪ' ਤੇ ਹਰੇ 'ਫੂਲ ਕੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ' ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲਾਂ ਦੇ ਲੇਖਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਨਾਵਲਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। 'ਕਹਾਣੀ ਕੀ ਸਮਾਜਸ਼ਸਤਰੀਯ ਸਮੀਕਸ਼ਾ' ਤੇ 'ਜਨਵਾਦੀ-ਕਹਾਣੀ : ਪਰਿਸ਼ਠਭੂਮਿ ਸੇ ਪੁਨਰਵਿਚਾਰ ਤਕ' ਵਰਗੀਆਂ ਅਲੋਚਨਾਤਕ ਕਿਰਤਾਂ ਦੇ ਲੋਖਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਲੋਚਕ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। 'ਕਲਾ ਕੀ ਜਰੂਰਤ' ਤੇ 'ਉਤਪੀੜਿਤੋਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ' ਵਰਗੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦਕ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਨੁਵਾਦਕ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਵਾਉਣੀ ਪਏ ਤਾਂ ਅਤੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ---"ਮੈਂ ਹਿੰਦੀ ਦਾ ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਹਾਂ।" ਇਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੱਸਦਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਹਨ ਤੇ 'ਕਥਨ' ਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਹੀ ਦੱਸਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਇਸ 'ਮਾਮੂਲੀ-ਜਿਹੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ' ਦੇ ਹੁਣ ਤਕ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਵਾਦ ਕਈ ਭਾਰਤੀ ਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਰਮੇਸ਼ ਉਪਾਧਿਆਏ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਨਵੇਕਲੀ ਦਿੱਖ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਲਗਾਤਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸਾਰਥਕ, ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ, ਤੇ ਕਲਾਤਕਮਿਕ ਪਾਤਰ ਚਿੱਤਰੇ ਹਨ। ਇੰਜ ਹੀ ਕਥਾ, ਸ਼ਿਲਪ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵੰਨਗੀ ਉਪਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਭਾਂਤ-ਸੁਭਾਂਤੇ ਸਫਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹਨ।
***

ਜਨਮ : 1 ਮਾਰਚ, 1942 (ਬੜਾਰੀ ਬੈਸ, ਜਿਲਾ ਏਟਾ, ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼,) ਭਾਰਤ।

ਸਿਖਿਆ : ਐਮ.ਏ. ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ.

ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹ :

ਜਮੀ ਹੁਈ ਝੀਲ (1969), ਸ਼ੇਸ਼ ਇਤਿਹਾਸ (1973), ਨਦੀ ਕੇ ਸਾਥ (1976), ਚਤੁਰਦਿਕ (1980), ਬਦਲਾਵ ਸੇ ਪਹਿਲੇ (1981), ਪੈਦਲ ਅੰਧੇਰੇ ਮੇਂ (1981), ਰਾਜਮਾਰਗ (1984), ਕਿਸੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੀ ਸ਼ਹਿਰ ਮੇਂ (1987), ਕਹਾਂ ਹੋ ਪਿਆਰੇ ਲਾਲ (1991), ਚਰਚਿਤ ਕਹਾਣੀਆਂ (1995), ਅਰਥਤੰਤਰ ਤਥਾ ਅਨਯ ਕਹਾਣੀਆਂ (1996), ਦਸ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਕਹਾਣੀ (2003), ਡਾੱਕਯੂਡਰਾਮਾ ਤਥਾ ਅਨਯ ਕਹਾਣੀਆਂ (2006)



ਉਪਨਿਯਾਸ :

ਚੱਕਰਬੱਧ (1967), ਦੰਡ-ਦੀਪ (1970), ਸਵਪਨਜੀਵੀ (1971), ਹਰੇ ਫੂਲ ਕੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ (1991)

ਨਾਟਕ :

ਸਫਾਈ ਚਾਲੂ ਹੈ (1967), ਪੇਪਰਵੇਟ (1981), ਬੱਚੋਂ ਕੀ ਅਦਾਲਤ (1981), ਭਾਰਤ-ਭਾਗਯ-ਵਿਧਾਤਾ (1990)

ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ :

ਗਿਰਗਿਟ, ਹਰਿਜਨ-ਦਹਨ, ਰਾਜਾ ਕੀ ਰਸੋਈ, ਹਿੰਸਾ ਪਰਮੋਂ ਧਰਮ:, ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਸਵਾਂਗ, ਸਧੁਆ

ਆਲੋਚਨਾ :

ਹਮਾਰੇ ਸਾਮਾਜਿਕ ਔਰ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਸਰੋਕਾਰ (1996), ਆਜ ਕਾ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਔਰ ਉਸਕਾ ਉਤਰ-ਆਧੁਨਿਕਤਾਵਾਦ (1999), ਕਹਾਣੀ ਕੀ ਸਮਾਜਸ਼ਸਤਰੀਯ ਸਮੀਕਸ਼ਾ (1999)


ਸਾਹਿਤਕ ਇਤਿਹਾਸ :

ਜਨਵਾਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਪਰਿਸ਼ਠਭੂਮਿ ਸੇ ਪੁਨਰਵਿਚਾਰ ਤਕ (2000)

ਅਨੁਵਾਦ (ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੇ) :

ਜਨਤਾ ਕਾ ਨਯਾ ਸਾਹਿਤਯ (1983), ਕਲਾ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ (1990), ਉਤਪੀੜਿਤੋਂ ਕਾ ਸ਼ਿਕਸ਼ਾਸ਼ਾਸਤਰ (1996), ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ : ਏਕ ਜੀਵਨੀ (1998)

ਸੰਪਰਕ : 107, Sakshara Apartments, A-3, Paschim Vihar, New Delhi-110063.
Phone : 011-25268341.