ਵਸਨੀਕ...:: ਲੇਖਕ : ਜੋਗਿੰਦਰ ਪਾਲ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ :

ਵਸਨੀਕ...
ਲੇਖਕ : ਜੋਗਿੰਦਰ ਪਾਲ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ


ਕੋਈ ਛੱਤੀ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਜਨਮ-ਨਗਰ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਉਹਦੇ ਗਵਾਚੇ ਹੋਏ ਰਸਤੇ ਮੇਰੀਆਂ ਸੁਪਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਭਰ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਭਰਦਿਆਂ ਹੀ ਬੜੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪੱਕੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ ਨੇ।
ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਜਮਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ ਹੈ—'ਚੱਲ।' ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਲੈਣ ਆਇਆ ਹੈ।
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਮਾਲ ਤੇ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਯੂਨੀਵਰਸਟੀ ਹਾਸਟਲ ਦੇ ਇਕੋ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ। ਜਮਾਲ ਕਾ ਜੱਦੀ ਘਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ ਮੇਰਠ ਵਿਚ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਚ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਸੀਮਾਂ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ ਜਾ ਵੱਸਿਆ ਤੇ ਉਹ ਇੱਥੇ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਬੂਟਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਵੀ ਪੁੱਟੋ ਤੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਲਾ ਦਿਓ। ਵਧ ਤੋਂ ਵਧ ਇੰਜ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਨਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਹਵਾ-ਪਾਣੀ ਰਾਸ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਸੁੱਕ-ਸੜ ਜਾਣਗੇ।—ਪਰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਏਡਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ—ਨਹੀਂ, ਸੁੱਕਦਾ-ਸੜਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਰਿਹਾਂ...ਪਰ ਉਗਦਾ-ਉਗਦਾ ਸਖ਼ਤ ਜਾਨ ਹੋ ਗਿਆਂ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸੁੱਕਣਾ-ਸੜਨਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਬੇਵੱਸ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਉਹ ਕੁਝ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜੋ ਉਹ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੁਦਰਤ ਉਸ ਉਪਰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੋ ਕੇ ਏਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁਝ ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ, ਹੁੰਦਿਆਂ-ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਸੇ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ। ਇਸ ਲੰਮੇਂ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੀ ਇੰਜ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਪਛਾਣ ਤੇ ਚਾਹਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੁਣ ਦਿੱਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ ਨੇ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਡਰ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿਤੇ ਇੱਥੋਂ ਵੀ ਪੁੱਟ ਲਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਾਲਣ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਜਦ ਕਿਸੇ ਭਲੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਮੈਂ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ-ਵੇਖ ਕੇ ਮੇਰੀਆਂ ਮਾਸੂਮ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵੀ ਲਹਿਲਿਹਾਉਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਣਗਿਣਤ ਗੋਲ-ਮਟੋਲ ਪੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਿੱਕ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਮੂੰਹ ਗੱਡ ਲੈਂਦੇ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸ ਆਨੰਦਮਈ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜਾਂ ਦੀ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਮਿੱਟੀ, ਭੁਰ-ਭੁਰ ਝੜਦੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਯਕਦਮ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਅੰਦਰ ਰੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਅੰਦਰੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਵਰ੍ਹਦੇ ਪਾਣੀ ਸਦਕਾ ਮੇਰਾ ਰੂਪ ਨਿਖਰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਮੇਰਾ ਸਿਆਲ ਕੋਟ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾਂ ਵਿਚ ਵੱÎਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹੋ ਇੱਛਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਵਾਰੀ ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਨਸੀਬ ਹੋ ਜਾਏ। ਗਵਾਚੇ ਹੋਏ ਕੁੱਤੇ-ਬਿੱਲੀਆਂ ਵੀ ਚਾਰ ਛੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਪੂਛਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹੋਏ ਦੂਰੋਂ-ਦੂਰੋਂ ਆਪਣੇ ਠਿਕਾਣਿਆਂ ਉਪਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਪਰ ਇਹ ਆਦਮੀ ਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਰਹਿਬਰੀ ਦੇ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਕਾਨੂੰਨ ਘੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੰਨਾਂ ਦੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਸਦਕਾ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਗੱਲੋਂ ਉੱਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ—ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਹੀ ਆਤਮਾਂ ਤਕ ਉਸਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।
ਜਮਾਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਨੂੰ ਫੇਰ ਹਿਲਾਇਆ ''ਸੁਪਨੇ ਦੇਖ ਰਿਹੈਂ ?—ਆ ਘਰ ਚੱਲੀਏ।''
ਰੇਲ-ਗੱਡੀ 'ਚੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਸ ਲੰਮੇਂ ਫਾਸਲੇ ਵਿਚ ਉਹ ਬਾਂਕਾ ਮੁੰਡਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ਕ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸਫ਼ੈਦ ਝਾੜੀ ਵਿਚ ਕਿੱਥੇ ਛੁਪਿਆ ਬੈਠਾ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਗੱਡੀ ਦਾ ਪਿੱਛਲਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਦੂਜਾ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ ਪਿੱਛੇ ਲਾ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਲ ਧਰੀਕਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਬੈਠ ਗਿਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਗਿਆ ਹੈ।
'ਚੱਲੋ ਡਰਾਈਵਰ।'' ਫੇਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, ''ਅਜੇ ਤੀਕ ਸੁਪਨੇ ਈ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਏਂ ਮੋਹਨ—ਹੁਣ ਜਾਗ ਬਈ !''
ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੱÎਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵਾਕਈ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ।
''ਅੱਖਾਂ ਖੋਲ੍ਹੇ ਦੋਸਤਮ !''
ਉਸਦੇ ਹੱਸਣ ਨਾਲ ਝਾੜੀ ਵਿਚ ਹਰਕਤ ਹੋਈ ਤੇ ਅਚਾਨਕ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਦਿਸ ਪਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਪੋਲੇ-ਪੈਰੀਂ ਚੱਲ ਕੇ ਉੱਥੇ ਛੁਪੇ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਿਆ ਹਾਂ।
ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਗਰਟ ਸੁਲਗਾ ਕੇ ਡੱਬੀ ਤੇ ਮਾਚਿਸ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਾਈ ਹੈ, ''ਲੈ ਇਹ ਇੰਪੋਟੇਡ ਸਿਗਰੇਟ ਪੀ—ਤੇਰਾ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤਾਂ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੀ ਦੌਲਤ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਹਰੋਂ ਇਕ ਪੈਸੇ ਦਾ ਵੀ ਚੰਗਾ ਮਾਲ ਨਹੀਂ ਮੰਗਵਾਂਦਾ।''
ਮੈਂ ਸਿਗਰਟ ਲਾ ਲਈ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕੁਝ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਅਚਾਨਕ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ ਪਿਆ ਹੈ।
'ਯਾਦ ਏ ਮੋਹਨ, ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਸਿਗਰਟਾਂ ਵਾਲੀ ਡੱਬੀ ਲੁਕਾਅ ਦਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਤੇ ਫੇਰ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਡੱਬੀ ਲੱਭਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰੂਮ ਦੀ ਇਕ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਉਲਟ-ਪੁਲਟ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਾਂ।'' ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਠਹਾਕਾ ਲਾਇਆ ਹੈ, ''ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੇ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਖ਼ੁਦਾ-ਬਖ਼ਸ਼ੇ, ਮੇਰੀਆਂ ਝੂਠੀਆਂ ਸੌਂਹਾਂ ਸੁਣ ਸੁਣ ਕੇ ਤੇਰੀ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ—ਹਾ-ਹਾ—ਹਾ-ਹਾ—ਤੁਹਾਡੀ ਕਾਫਰਾਂ ਦੀ ਸੋਹਬਤ ਵਿਚ ਰਹਿ-ਰਹਿ ਕੇ ਸਾਡਾ ਈਮਾਨ-ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਸੋਲ੍ਹਾਂ ਆਨੇ ਸਤਿਆਨਾਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ !'' ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਘੁੱਟਿਆ ਹੈ, ''ਏਧਰ ਵੇਖ, ਅਹੁ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇਵਾਲੀ ਦੀ ਗਲੀ।''
ਉਹ ਕੂਚਾ-ਬੰਦ ਗਲੀ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਰਾ ਜਿਹੀ ਝਪਕੀ ਹੈ ਤੇ ਗੱਡੀ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਗਈ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਜਮਾਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਲਾਹੌਰੋਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੀਲਾ ਨਾਲ ਮਿਲਵਾਇਆ ਸੀ। ਸ਼ੀਲਾ ਉਸ ਗਲੀ ਵਿਚ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਪੰਜਵੇਂ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ—-ਸ਼ੀਲਾ !...ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਾ ਚੱਲ ਮੋਹਨ ! ਅੱਗੇ ਹੋ ਜਾ...ਪਰ ਸੁਣ ਜ਼ਰਾ...ਨਹੀਂ, ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ! ਏਥੇ ਕੋਈ ਦੇਖ ਲਏਗਾ ! ਪਰ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹਾਂ ਨਾ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਨਾ ਚੱਲ—ਪਿੱਛੇ ਹੋ ਜਾ। ਮੇਰੇ ਇਸ ਪਹਿਲੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਵਰ੍ਹੇ ਸ਼ੀਲਾ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਦੌੜਦਿਆਂ ਹੀ ਬੀਤ ਗਏ ਸੀ, ਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਸ਼ਰੇਆਮ ਨਾਲ ਨਾਲ ਤੁਰਦੇ, ਉਹ ਵੀ ਸੀਮਾ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਗਵਾਚ ਗਈ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਇਸ ਰੁਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਮੈਂ ਉਸ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਕਿੰਜ ਲੱਭਦਾ ? ਪਰ ਉਸਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਣ 'ਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਚੁੰਮਦਾ-ਚੱਟਦਾ ਹੋਇਆ ਬੇਸੁੱਧ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਜਿਹੀ ਹੋਈ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਪਤੀ ਕਿੰਨਾਂ ਝੱਲਾ ਏ !
ਸਾਡੀ ਗੱਡੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਸੜਕ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਏਨਾ ਹੱਸ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਟੋਏ ਹੀ ਟੋਏ ਪੈਂਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਗੱਡੀ ਦੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉੱਛਲਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਹੋਸ਼ ਠਿਕਾਣੇ ਨਹੀਂ ਸਨ।
''ਹੌਲੀ, ਡਰਾਈਵਰ !''
''ਇਹਨਾਂ ਟੋਇਆਂ ਵਿਚ ਹੌਲੀ ਚੱਲਾਂਗਾ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੱਧ ਧੱਕੇ ਲੱਗਣਗੇ।''
''ਠੀਕ ਹੈ,'' ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ, ''ਪਰ ਏਨੀ ਤੇਜ਼ ਵੀ ਨਾ ਚੱਲ ਕਿ ਗੱਡੀ ਉਲਟ ਜਾਏ।''
ਇਸ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਤੇਜ਼ ਤੁਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਤੁਰਦਾ ਤੁਰਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਬੁੱਢਾ ਤੇ ਲੰਗੜਾ ਸਿੱਖ ਜਿਹੜਾ ਇੱਥੇ ਹੀ ਇਕ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਲੂ ਛੋਲੇ ਵੇਚਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਲੁਕਿਆ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹਸੂੰ-ਹਸੂੰ ਕਰਦਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਮੇਰੇ ਤੇ ਸ਼ੀਲਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਤਾੜ ਕੇ ਉਸਨੇ ਦਿਲ ਹੀ ਦਿਲ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਕਿੱਸਾ ਜੋੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਇੰਜ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਠੇਡਾ ਖਾ ਕੇ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਸੀ—'ਬਚ ਕੇ ਬਾਊ ਜੀ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚੱਲਦੇ ਰਹਿਣਾ ਏਂ ਤਾਂ ਬਚ ਕੇ ਚੱਲੋ !'...ਕੱਚੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੋਟੀਆਂ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਪਰ ਉਹ ਭੂਤਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਛਾਉਣੀ ਪਾ ਕੇ ਬੈਠੀਆਂ ਕਿਸੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਾੜ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਝਿਜਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਮੌਕਾ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਚਾਅ ਦੀ ਤਦਬੀਰ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਰੱਖ ਕੇ ਬੇਧੜਕ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਪਿਆਰੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਵਾਂ, ਮੈਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਹੀ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬਚ-ਬਚ ਕੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਬੜਾ ਹੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੱਜਨ ਦੇ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਇਹੀ ਚੰਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਆਲੂ ਛੋਲੇ ਵਾਲੇ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਇਕ ਲੱਤ ਗੰਵਾਅ ਕੇ ਵੀ ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋ ਚਾਰ ਚੋਰ ਇੱਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਫੇਰ ਬਾਕੀ ਦੀ ਉਮਰ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ।
ਉਹੀ ਦੁਕਾਨ ਹੈ।...ਪਰ ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਹੁਣ ਕੋਈ ਆਪਣਾ ਹੋਟਲ ਖੋਲ੍ਹੀ ਬੈਠਾ ਹੈ—ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਉਹੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਹੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਮੱਖੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਦੇ ਝੁੰਡ ਮੰਡਲਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਲੰਗੜਾ ਆਪਣਾ ਖੌਂਚਾ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ—'ਬਚ ਕੇ ਬਾਊ !...'
ਗੱਡੀ ਦਾ ਧੱਕਾ ਖਾ ਕੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਤੁਰਦੇ ਨੇ ਠੇਡਾ ਖਾਧਾ ਹੋਵੇ।
''ਹੌਲੀ ਚੱਲੋ ਡਰਾਈਵਰ।'' ਜਮਾਲ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਫੇਰ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਸੜਕ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਦੂਰ ਤਕ ਦੌੜ ਕੇ, ਮੁੜ ਕੇ ਸਾਡੀ ਵਿੰਡ ਸਕਰੀਨ ਵਿਚ ਦੇਖਿਆ—'ਮੋਹਨ-ਮੋਹਨ…'
ਨਹੀਂ, ਸੱਚਮੁੱਚ ਸੜਕ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਅ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਹੈ ? ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੀ ਸੜਕ ਹੈ। ਬੇਜਾਨ ਵੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਲੱਖਾਂ ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਾਂ ਵਿਚ ਰਚ-ਵੱਸ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਜਾਨ ਪੈ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ ? ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿਚ ਦਾਦੀ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਦਾਦਾ ਸੁੱਤੇ-ਸੁੱਤੇ ਚੱਲ ਵੱਸੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਉਸੇ ਰਾਤ ਉਹ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਦੇ ਲਗਭਗ ਦਾਦੀ ਦੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਉਸਨੂੰ ਜਗਾਅ ਰਹੇ ਸਨ—'ਨਿੱਕੇ ਦੀ ਮਾਂ...' ਦਾਦਾ ਮੇਰੇ ਬਾਊ ਨੂੰ ਨਿੱਕਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ—'ਉੱਠ, ਨਿੱਕੇ ਦੀ ਮਾਂ !...' ਦਾਦੀ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਰੋਂਦਿਆਂ-ਰੋਂਦਿਆਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਉਸਦੀ ਅੱਖ ਲੱਗੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਦਾਦਾ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਮਝੀ ਕਿ ਅਜੇ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਦੇਖ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਫੇਰ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ।
''ਉੱਠ ਨਿੱਕੇ ਦੀ ਮਾਂ, ਉੱਠ ਪੈ !''
ਹਾਏ ! ਸਾਕਸ਼ਾਤ ਉਹੀ !'
'ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਤੇਨੂੰ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਨਿੱਕੇ ਦੀ ਮਾਂ, ਸੋ ਆ ਗਿਆ।'' ਦਾਦੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਚੌਪਟ ਖੁੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
'ਮੈਂ ਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਨਿੱਕੇ ਦੀ ਮਾਂ, ਭਲਿਆ ਲੋਕਾ ਆਪੇ ਹੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਅ, ਉਹ ਕਮਲੀ ਤਾਂ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਸੁੱਤੀ ਹੋਵੇਗੀ।''
ਜਦ ਅਸੀਂ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਕਿੰਜ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਕਿੰਜ ਨਾ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ, ਦਾਦੇ ਦਾ ਹੀ ਤਾਂ ਬਣਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ !
ਠੀਕ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਬੰਦੇ ਦੀ ਜਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ...ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਬਲਕਿ ਜੋ ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਾਦੀ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿੰਜ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੇ ਪੋਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਨਿੱਘ ਜਜ਼ਬ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਖ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜਿੱਥੋਂ ਕੋਈ ਜਾਨਦਾਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਮੇਰੇ ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮਰ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਦੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਦੇ ਸੁੰਦਰ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਉਸੇ ਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਚਿਹਰਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਏਨੇ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਮਿਲ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਜਿਹੇ ਬਣੇ ਦਾਦੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਘਿਓ, ਸ਼ਕਰ ਖਾਂਦੇ ਹੋਏ ਕੋਈ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਦੀਆਂ ਜੈਨਰੇਸ਼ਨ ਗੈਪ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਸੇ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿੰਜ ਸਮਝਾਵਾਂ ਕਿ ਜਦ ਤਕ ਮੇਰੀ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਦਾਦੀ ਜਿਉਂਦੀ ਹੈ...ਤਦੋਂ ਤਕ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੋਤਿਆਂ ਤੇ ਦੋਹਤਿਆਂ ਦਾ ਹਮਉਮਰ ਹਾਂ।
ਜਮਾਲ ਨੇ ਮੇਰਾ ਮੋਢਾ ਹਲੂਣਦਿਆਂ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ, ''ਕਿਉਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਿਉਂ ਹੱਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏਂ ?''
''ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਯਾਦ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਮਾਲ !''
'ਤਾਂ ਚੈਨ ਨਾਲ ਦੋ-ਚਾਰ ਅੱਥਰੂ ਵਹਾਅ ਲੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਖੀਂ-ਖੀਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਏ, ਭਲਾ ?...ਲੈ ਇਕ ਹੋਰ ਸਿਗਰਟ ਲਾ ਲੈ, ਤੇਰੀ ਭਾਬੀ ਹੁਣ ਸਿਗਰਟਾਂ ਛੂਹਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਸਮੋਕਿੰਗ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।''
ਅਸੀਂ ਇਕ ਇਕ ਸਿਗਰਟ ਹੋਰ ਲਾ ਲਈ।
''ਮੋਹਨ ਤੂੰ ਆਪਦੀ ਦਾਦੀ ਤੋਂ ਸੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਮੈਨੂੰ ਸੁਣਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਮੈਨੂੰ ਹੁਣ ਤਕ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੀਆਂ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਤੇਰੇ ਆਉਣੇ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਮਿਲੀ ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਕਈ ਹੋਰ ਯਾਦ ਆ ਗਈਆਂ।'' ਜਮਾਲ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਆਇਆ, ''ਇਹ ਤੂੰ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਈ ਇਕ ਦਿਨ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਆਇਆ ਹੈਂ।''
'ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਦੱਸ ਚੁੱਕਿਆਂ, ਮੇਰੇ ਬੀਜੇ ਦੀ ਮੋਹਲਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।''
''ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ?''
ਉਹ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਦੱਸ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਛੇ ਦਿਨ ਕਿੰਜ ਉਹ ਕੰਮ ਨਿਪਟਾਂਦਿਆਂ ਬੀਤ ਗਏ ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਬੀਜਾ ਮੰਜ਼ੂਰ ਹੋਇਆ ਸੀ।
''ਬੜਾ ਫਰਾਡ ਏਂ ! ਛੱਤੀ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਏਂ ਤੇ ਬਸ ਇਕ ਦਿਨ ਲਈ...''
ਸੜਕ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਨੁੱਕੜ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਡਰਾਈਵਰ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਮੋੜਨ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਖੱਬੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਜਮਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ, ''ਪਹਿਲਾਂ ਏਧਰੋਂ ਹੋ ਚੱਲੀਏ।''
''ਹਾਂ, ਚੱਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੂੰ ਆਪਣਾ ਘਰ ਵੇਖ ਲੈ।''
ਏਧਰ ਖੱਬੀ ਢਲਾਨ 'ਤੇ ਮੁੜਦਿਆਂ ਹੀ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਟੋਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਤਿਵੇਂ ਇਕ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ।
'ਚਾਚਾ, ਹੇਠਲੀ ਉਪਰ, ਸਵਾਰੋ ਸਵਾਰ ?'' ਮੈਂ ਫਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਦੁਕਾਨ-ਦੁਕਾਨ ਪੁੱਛਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲਾ ਉਪਰ ਆ ਜਾਏ ਚਾਚਾ, ਜਾਂ ਸਵਾਰ ਇਵੇਂ ਹੀ ਸਵਾਰ ਬਣਿਆਂ ਰਹੇ ?
''ਸਵਾਰੋ-ਸਵਾਰ !''
ਇਸ ਦੁਕਾਨ ਸਾਹਮਣੇ ਮੈਂ ਫਜ਼ਲੇ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ''ਬਸ ਹੁਣ ਹੋਰ ਨਹੀਂ !''
ਫਜ਼ਲੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਆਖ਼ਰੀ ਨੁੱਕੜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖੇਡ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ !
''ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਨਾ ਬਸ !''
ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਗਲਾਮੇਂ ਤੋਂ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ ਹੈ।
ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਇਕ ਘਸੁੰਨ ਜੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਉਹ ਮੈਥੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਕੜਾ ਹੈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ।
ਮੈਂ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
ਉਹ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਹੈ। ''ਰੋ ਨਾ, ਆ ਹੁਣ ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਆ ਜਾ।''
ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਰੋਂਦਾ ਰੋਂਦਾ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹਾਂ।
ਜਮਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ, ''ਮੁਸਕਰਾ ਕਿਉਂ ਰਿਹਾ ਏਂ ?''
ਇਸ ਰਾਤ ਚੌਂਕ ਵਿਚ ਲੋਹੜੀ ਦਾ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਏਨੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਉਠ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਪੂਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਹੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕੋ ਜਗ੍ਹਾ ਜੁੜ ਕੇ ਬੈਠੇ ਅੱਗ ਸੇਕ ਰਹੇ ਹਨ।
ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਨੂੰ ਕਰਾਸ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਇਸ ਸੜਕ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਬੇਬੇ ਨੂਰਾਂ ਦੀ ਗਲੀ ਹੈ—ਹਾਂ, ਉਹੀ ਹੈ।
''ਬੇਬੇ !''
ਅਪਾਹਿਜ ਤੇ ਬੁੱਢੀ ਬੇਬੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਝੁੱਗੀ ਦੇ ਕੱਚੇ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਘਸੀਟਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕਿਆ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਖਾਰਦਾਰ ਰਸਤਿਆਂ ਵਿਚ ਅਟਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਉਸਦਾ ਜਵਾਨ ਪੁੱਤ ਇਕ ਲੰਮੇਂ ਅਰਸੇ ਤੋਂ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਬੇਬੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਇਹਨਾਂ ਰਸਤਿਆਂ 'ਚ ਭਟਕਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਵਿਚਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।
''ਬੇਬੇ !''
''ਕੌਣ ਐਂ ?''
'ਮੈਂ ਮੋਹਨਾਂ, ਬੇਬੇ—ਸਲਾਮਾਲੇਕੁਮ...ਅਹਿ ਜਲੇਬੀਆਂ ਲੈ ਦਾਦੀ ਨੇ ਭੇਜੀਆਂ ਨੇ !''
ਬੇਬੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਮੂਸਲਾਧਾਰ ਮੀਂਹ ਵਾਂਗ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਵਰ੍ਹਣ ਲੱਗੇ ਹਨ—ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿ ! ਖਿਲਦਾ ਰਹਿ ! ਹੱਸਦਾ ਰਹਿ ! ਫਲਦਾ ਰਹਿ !
ਬੇਬੇ ਦੀਆਂ ਦੁਆਵਾਂ ਦੀ ਫੁਆਰ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਪੈ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਧੁਲ ਗਿਆ ਹੈ।
ਜਮਾਲ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ, ''ਓਇ ਰੋ ਕਿਉਂ ਰਿਹੈਂ !''
ਗੱਡੀ ਹੁਣ ਸਾਡੀ ਗਲੀ ਵਾਲੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ—ਇਹ ਸਿਪਰਿਆ ਵਾਲੇ ਨੰਗੇ ਚਾਚੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ—ਚਾਚਾ, ਤੁਸੀਂ ਕੱਪੜੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ...ਨੰਗੇ ਆਏ ਪੁੱਤਰਾ ਤੇ ਨੰਗੇ ਹੀ ਜਾਣਾ...ਤੜਾਕ ! ਇੱਥੇ ਗੋਬਿੰਦ ਤਾਇਆ ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਿਠਿਆਈ ਵਾਲੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਕਾਹਲ ਨਾਲ ਥੱਲੇ ਉਤਰ ਆਇਆ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਪੁੱਛੇ ਬਗ਼ੈਰ ਤੜਾਕ ਕਰਕੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਚੰਡ ਕੱਢ ਮਾਰੀ ਹੈ।
''ਕੰਜਰ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਈ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ !'' ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਤਾਇਆ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪਲੋਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਜਰਾਂ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮੇਰੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।
ਤਾਇਆ ਢੈਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਬਰਫੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਟੁਕੜੀਆਂ ਦੇਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਹੈ, ''ਲੈ, ਖਾ ਲੈ।''
ਬਰਫੀ ਲੈ ਕੇ ਮੈਂ ਜਾਣ ਲਈ ਮੁੜਿਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਅਗੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰਸਤੇ ਕਾਲਜ ਜਾਇਆ ਕਰਾਂ।
ਇਹ ਸਾਡੀ ਗਲੀ ਆ ਗਈ ਹੈ।
ਗਲੀ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਜਿਹੀ ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਈ ਪੈਰ ਪੁੱਟਿਆ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਦਾਦੀ ਦਾ ਝੌਲਾ ਜਿਹਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਮੰਦਰੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਕੇ ਉਹ ਗਲੀ ਦੇ ਮੌੜ ਵੱਲ ਹੋ ਲਈ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਹੈ। ਜਮਾਲ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਕੇ ਮੈਂ ਕਾਹਲੇ ਪੈਂਰੀ ਤੁਰਨ ਲੱਗਿਆ ਹਾਂ। ਜ਼ਰਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਉਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਮੁੜੀ ਹੈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀ ਝਲਕ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਤੁਰਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸ ਨਾਲ ਜਾ ਰਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਮੋੜ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਹੈ। ਮੈਂ ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ ਹਾਂ। ਸਾਰੇ ਓਵੇਂ ਹੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਖਲੋਤੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਘਰ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਆਪਣੇ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੀ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ !
ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾਇਆ ਹੈ। ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਓਪਰਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਅੰਦਰੋਂ ਬੂਹਾ ਖੋਹਲੇਗਾ, ਉਹ ਵੀ ਮੈਂ ਹੀ ਹੋਵਾਂਗਾ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਬਜਾਏ ਉਹ ਮੈਂ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਂ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
'ਕੌਣ ਏਂ ?'' ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਹੈ।
ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਇਸ ਪੁਰਾਣੇ ਘਰ ਵਿਚਲੇ ਮੈਂ ਨੂੰ ਕਿੰਜ ਨਾ ਪਛਾਣਦਾ ? ਪਰ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ, ''ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ ?''
ਨਹੀਂ, ਇਸ ਵਿਚ ਉਸ ਵਿਚਾਰੇ ਦਾ ਕੀ ਦੋਸ਼ ? ਉਸਨੇ ਮੇਨੂੰ ਕਦੀ ਵੇਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਛਾਣੇ ਕਿੱਦਾਂ ?
ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਓਵੇਂ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਬੰਦ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਖੜਕਾਇਆ ਹੈ ਤੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਣ ਲੱਗਾ ਹਾਂ ਤੇ ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵੀ ਬੰਦ ਹਨ। ਮੈਂ ਇਕ ਵਾਰੀ ਹੋਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਉਣ ਲਈ ਹੱਥ ਵਧਾਇਆ ਹੈ ਪਰ ਸਾਹਮਣੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਖਿੜਕੀ 'ਚੋਂ ਇਕ ਬੁਰਕੇ ਵਾਲੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਦੀ ਅਜ਼ਨਬੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਰੁਕ ਗਿਆ ਹਾਂ, ''ਘਰ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰ ਗਏ ਹੋਏ ਨੇ।''
ਜਮਾਲ ਨੇ ਬੜੀ ਦੁੱਖਭਰੀ ਨਰਮੀਂ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਮੋਢਾ ਹਿਲਾਇਆ ਹੈ, ''ਚੱਲ, ਵਾਪਸ ਚੱਲੀਏ ਮੋਹਨ !''
ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਤੁਰਦੇ ਹੋਏ ਗਲੀ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ ਹਾਂ ਤੇ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠ ਹਾਂ। ''ਚੱਲੋ ਡਰਾਈਵਰ, ਹੁਣ ਘਰ ਚੱਲੋ।'' ਜਮਾਲ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਵੱਲੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾਅ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਹੈ, ''ਸਿਗਰਟ ਪੀਏਂਗਾ ?''
ਮੇਰੇ ਉਤਰ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਸਨੇ ਦੋ ਸਿਗਰਟਾਂ ਸੁਲਗਾ ਕੇ ਇਕ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਾਅ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਤੇ ਅਸਾਂ ਦੋਵੇਂ ਨੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਲੰਮੇਂ ਲੰਮੇਂ ਸੂਟੇ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਅੰਦਰ ਏਨਾਂ ਧੂੰਆਂ ਭਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਝ ਰਿਹਾ।
ਗੱਡੀ ਤੇਜ਼ ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਭੇਡਾਂ ਵਾਲੇ ਪੁਲ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜਮਾਲ ਨੇ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਤੋੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਸੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
''ਇੱਥੇ, ਇਕ ਕੀਰਤਨ ਮੰਦਰ ਵੀ ਤਾਂ ਸੀ ?''
''ਹਾਂ, ਹਾਂ...ਉਹੀ ਮੰਦਰ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਘਰ ਹੈ !''
ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਰਾ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਘਰ ਹੁਣ ਇਨਸਾਨ ਵੱਸ ਗਏ ਨੇ।
''ਲੈ ਆਪਾਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।''
ਮੇਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਬੜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਰ ਘੁਸਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਪਰੀਵਰਤਨ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ ਜਿਹੜਾ ਜਮਾਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਿਚ ਕਰਵਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੇਟ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ ਤਾਂ ਜਮਾਲ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਲਾਨ 'ਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਅਹੁਲੇ ਹਨ।
''ਮੇਰੀ ਬੇਗ਼ਮ ਨੂੰ ਮਿਲੋ,'' ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਮਾਲ ਨੇ ਆਪਦੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਕਰਵਾਈ ਹੈ।
''ਸਲਾਮਾਲੇਮਕੁਮ !'' ਭਾਬੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ।
'ਵਾਊਲੇਕੁਮ ਅਸੱਲਾਮ ਭਾਬੀ ਜੀ !'' ਵਾਊਲੇਕੁਮ ਅਸੱਲਾਮ ਦੇ ਏਨੇ ਠੀਕ ਉਚਾਰਣ ਉਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਹਿਜੇ ਦੇ ਓਪਰੇਪਨ ਉੱਤੇ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਹੈ।
'ਸੁਣਿਆਂ ਬੇਗ਼ਮ !'' ਯੂ.ਪੀ. ਦੇ ਜਮਾਲ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ''ਕਿੰਨਾਂ ਸਹੀ ਤਲਫੁੱਜ਼ ( ਉਚਾਰਣ ) ਹੈ ਮੇਰੇ ਯਾਰ ਦਾ ! ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਢਾਈ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ, ਆਦਮੀ ਬਣ ਗਿਆ, ਪਰ ਇਕ ਤੂੰ ਏਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਿਤਾਅ ਕੇ ਵੀ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਪੰਜਾਬਣ ਏਂ !''
''ਤਾਂ ਫੇਰ ਕੀ ਏ ?'' ਭਾਬੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ''ਅਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਇਕ ਉਰਦੂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਪਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਰਦੂ ਦੇ ਸਿਵਾਏ ਆਉਂਦਾ ਈ ਕੀ ਏ ?''
''ਤੇਰੇ ਸਾਥ ਦਾ ਅਸਰ ਏ ਬੇਗ਼ਮ,'' ਫੇਰ ਜਮਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਭੌਂ ਪਿਆ, ''ਯਾਦ ਏ ਮੋਹਨ ! ਤੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਅਸਾਨੂੰ', 'ਤੁਹਾਨੂੰ' ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੈਂ ਤੇ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਵਾਰਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਸਹੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬੋਲੇਂਗਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹੋਸਟਲ ਦਾ ਕਮਰਾ ਬਦਲ ਲਵਾਂਗਾ ਪਰ ਆਪਣੀ ਬੇਗ਼ਮ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕਿੰਜ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ !''
ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੱਸ ਪਏ ਹਾਂ।
''ਬਾਹਰ ਮੇਰੀ ਬਹੂ ਹੈ ਮੋਹਨ ਤੇ ਅਹਿ ਬੇਟੀ। ਇਸਦਾ ਮੀਆਂ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ ਵਿਚ ਇੰਜੀਨਿਰ ਏ ਤੇ ਉਹ...''
ਉਸਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਜਿਹਨ ਵਿਚੋਂ ਉਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਜਮਾਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ—ਕੱਢ, ਕੱਢ ਮੇਰੀ ਸਿਗਰਟਾਂ ਵਾਲੀ ਡੱਬੀ...ਮੈਂ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਉਦਾਸ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਓਵੇਂ ਨਹੀਂ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੇਨੂੰ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ।
''ਮੋਹਨ ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਵਾਪਸ ਜਾ ਰਿਹੈ,'' ਜਮਾਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ''ਚੰਗਾ ਈ ਏ, ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨੇ ਕਿ !''
''ਓ ਭਰਾ, ਨਾਰਾਜ਼ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਿਹੈਂ ?''
''ਬਾਣੀਏਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਖਾਣਾ ਬਣਾ ਕੇ ਖਵਾ ਬੇਗ਼ਮ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਾਲ-ਚੌਲਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਦਾ ਸਾਡੇ ਖਾਣੇ ਦੀ ਲਜ਼ੱਤ ਆਉਂਦੀ ਰਹੇ...ਡਰਾਈਵਰ !'' ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਸੱਦਣ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ ਹੈ।
''ਜੀ, ਸ਼ਾਹ ਜੀ !''
'ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਮੇਰੇ ਬੈੱਡ ਰੂਮ ਵਿਚ ਹੀ ਰੱਖ ਦੇਵੀਂ।'' ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਸ ਕਿਹਾ, ''ਇਕ ਹੀ ਰਹਿਮਤ ਦੀ ਰਾਤ ਸਹੀ। ਅਸੀਂ ਓਵੇਂ ਹੀ ਰੂਮ ਮੇਟ ਬਣ ਕੇ ਰਾਤ ਗੁਜਾਰਾਂਗੇ...ਬੇਗ਼ਮ, ਅੱਜ, ਸਿਰਫ ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਸਿਗਰਟ ਪੀਣ ਤੋਂ ਮਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਕਰਨਾ...ਇਹ ਲੈ ਮੋਹਨ, ਪੀ!'' ਉਸਨੇ ਇਕ ਸਿਗਰਟ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਇਕ ਆਪਣੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਲਾ ਲਈ ਹੈ। ''ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ ਜਾਓ ਮੋਹਨ। ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਧੋ ਲਓ, ਫੇਰ ਬੈਠਾਂਗੇ।''
ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ ਮੰਦਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਪਲ ਪਰਤ ਆਏ ਹਨ ਜਦ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਹਰ ਜਨਮ-ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲੈਣ ਆਉਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇੱਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਜਨਮ-ਅਸ਼ਟਮੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਭਗਵਾਨ ਐਨ ਏਸੇ ਘੜੀ ਫੇਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਤਿਉਹਾਰ ਮਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਨਾ ਮਨਾਵਾਂ, ਜਨਮ ਅਸ਼ਟਮੀ ਨੂੰ ਬੜੀ ਧੂੰਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਗਾ-ਗਾ ਕੇ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਭੰਗੂੜਾ ਝੁਲਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬਚਪਨ ਤੇ ਬੇਵੱਸੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਮਮਤਾ ਜਾਗ ਉੱਠਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਚਾਹੁਣ ਲੱਗਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਕਲਯੁਗ ਦੀ ਅਗਨੀ ਬਚਾਈ ਰੱਖਾਂ।
ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਹਾਲ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਹਾਂ ਤੇ ਫੇਰ ਨੇੜੇ ਹੀ ਜਮਾਲ ਦੇ ਸੌਣ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਮੇਰਾ ਸਾਮਾਨ ਇਕ ਪਾਸੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਇਕ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਾਥਰੂਮ ਹੈ।
''ਮੂੰਹ-ਹੱਥ ਧੋ ਲਓ ਜੀ !''
ਉਸਦੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੈਂ ਸੂਟਕੇਸ ਵਿਚੋਂ ਢਿੱਲੇ ਕੱਪੜੇ ਕੱਢੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ ਹਾਂ। ਹੱਥ-ਮੂੰਹ ਧੋ ਕੇ ਮੈਂ ਤੌਲੀਏ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਪੂੰਝ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਵਾਸ਼ ਬੇਸਿਨ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਕਾਕਰੋਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਮੈਂ ਮੁਕਰਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਸਲਾਮਾਲੇਕੁਮ ਕਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਫੇਰ ਜਮਾਲ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਣ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਕੀਤਾ ਹੈ—'ਵਾਊਲੇਕੁਮ ਅਸੱਲਾਮ !' ਤੇ ਕਾਕਰੋਚ ਨੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਖੰਭ ਫੈਲਾਏ ਹਨ, 'ਵਾਊਲੇਕੁਮ ਅਸੱਲਾਮ !' ਤੇ ਮੇਰੇ ਦੇਖਦੇ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਕਿਤੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਕੱਪੜੇ ਬਦਲ ਕੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਾਲ ਵਿਚ ਪਰਤਿਆ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜਮਾਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ, ''ਆਓ।''
ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਸੋਫੇ ਵਿਚ ਧਸ ਗਿਆ ਹਾਂ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇੰਪੋਰਟਿਡ ਸਿਗਰਟਾਂ ਵਾਲੀ ਡੱਬੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਹੈ।
ਮੈਨੂੰ ਡੱਬੀ ਫੜਾ ਕੇ ਉਹ ਦੱਸਣ ਲੱਗਿਆ ਹੈ, ''ਇਸੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਹੂ, ਉੱਥੇ ਜੰਗਲੇ ਵਿਚ।''
'ਹਾਂ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਏ।'' ਮੈਂ ਉਸ ਜੰਗਲੇ ਵੱਲ ਤੱਕਣ ਲੱਗਿਆ ਹਾਂ।
''ਓਇ,'' ਉਹ ਅਚਾਨਕ ਬੁੜ੍ਹਕ ਕੇ ਉੱਠਿਆ ਹੈ, ''ਮੇਰੀ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਟਾਈਮ ਹੋ ਰਿਹੈ, ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆਇਆ...''
ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਬਾਹਰ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਜੰਗਲੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਹਾਂ। ਜੰਗਲੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਐਨ ਵਿਚਕਾਰ ਉੱਖੜੇ ਹੋਏ ਸੀਮਿੰਟ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੂਰਤੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਏਗੀ। ਮੈਂ ਉਧਰ ਘੂਰ ਘੂਰ ਕੇ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤੇ ਇੰਜ ਦੇਖਦੇ ਦੇਖਣੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਯਕਦਮ ਕਈ ਘੰਟੀਆਂ ਵੱਜਣ ਦੀ ਸਦਾ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਨ—ਬੋਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਕੀ ਜੈ ! ਸਾਰਾ ਹਾਲ ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਹੋਏ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੈ ਜੈ ਨਾਲ ਗੂੰਜ ਉੱਠਿਆ ਹੈ—ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ !...ਲਓ ਬੇਟਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲਓ !...ਦਾਦੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਏਨੀ ਮਿਠਿਆਈ ਤੂੰਨ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਥੋਂ ਬੋਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ—'ਬੋਲ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਕੀ ਜੈ !'...ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਭਗਵਾਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਬੰਸਰੀ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾ ਲਈ ਹੈ ਤੇ ਕਾਲੇ ਕਾਹਨਾਂ ਦੀ ਬੰਸਰੀ ਦੀ ਤਾਣ ਉੱਤੇ ਮੱਖਣ ਵਰਗੀਆਂ ਗੋਪੀਆਂ ਨੱਚ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਨੱਚ-ਨੱਚ ਕੇ ਬੇਸੁੱਧ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਚਾਹ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਸਦਾ ਇੰਜ ਹੀ ਬੇਸੁੱਧ ਹੋ ਕੇ ਨੱਚਦੀਆਂ ਰਹਿਣ—ਹਾਲ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਹੋਈ ਸੰਗਤ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਉੱਤੇ ਸਿਰ ਮਾਰਦੀ ਹੋਈ ਗਾ ਰਹੀ ਹੈ—ਰਾਧੇਸ਼ਿਆਮ !...ਰਾਧੇਸ਼ਿਆਮ !...ਰਾਧੇ...ਭਗਵਾਨ ਬਿੰਦਰਾਬਨ ਛੋਡ ਚੁਕੇ ਹੈਂ। ਪਰ ਰਾਧਾ ਉਵੇਂ ਹੀ ਨੱਚੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਹੋਠਾਂ ਨਾਲ ਮੁਰਲੀ ਦੀ ਤਾਣ ਜਿਵੇਂ ਦੀ ਤਿਵੇਂ ਛੇੜ ਰਹੇ ਹੋਣ...ਨਹੀਂ, ਵਿਚਾਰੀ ਨੂੰ ਰੋਕੋ ਨਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੱਸੋ ਨਾ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਗਿਆਂ ਤਾਂ ਇਕ ਯੁੱਗ ਬੀਤ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਹਾਲ ਵਿਚ ਸਿਸਕੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ—ਰਾਧੇ ਨੂੰ ਨੱਚੀ ਜਾਣ ਦਿਓ। ਇਸਨੂੰ ਰੋਕੋ ਨਾ। ਸਿਸਕੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਸਿਸਕੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਮੋੜਿਆ ਹੈ—ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਾਲ ਤਾਂ ਖ਼ਾਲੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਿਵਾਏ ਮੇਰੇ ਤੇ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ...ਮੈਂ ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰਾਂ ਭੂਆਂ ਲਈਆਂ ਹਨ...ਭਗਵਾਨ ਉੱਥੇ ਓਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਨਹੀਂ, ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ, ਜ਼ਰਾ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਕੇ ਕੰਧ ਨਾਲ ਢੋਅ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਬੰਸਰੀ ਹੈ ਨਾ ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਚੱਕਰ ਤੇ ਸਿਰ ਬੇਮੁਕਟ ਹੈ ਬਾਹਾਂ ਲਟਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
ਮੈਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਇਕੱਲੇਪਨ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਹੈ।
''ਭਗਵਾਨ !'' ਮੈਂ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਮੂੰਹ ਖੋਹਲਿਆ ਹੈ। ਭਗਵਾਨ ਅਚਾਨਕ ਉਚਕ ਕੇ ਸਿੱਧੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ, ''ਓਇ ਮੇਰੀ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਵਕਤ ਲੰਘਿਆ ਜਾ ਰਿਹੈ ਬਈ !''
ਮੈਂ ਅੱਖਾਂ ਮਲ ਕੇ ਜਦ ਉਧਰ ਦੇਖਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦