ਆਜ਼ੇਲੀਏ ਦੇ ਰੰਗੀਨ ਫੁੱਲ :: ਲੇਖਕਾ : ਸੁਸ਼ਮ ਬੇਦੀ

ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਅਜ਼ੇਲੀਏ ਰੰਗੀਨ ਫੁੱਲ :: ਲੇਖਕਾ : ਸੁਸ਼ਮ ਬੇਦੀ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ ਜੈਤੋ Í ਮੁਬਾਇਲ : 94177-30600.

ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਮੈਂ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਆਈ ਸਾਂ ਤੇ ਸੋਚਦੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਫੁੱਲ ਹੋਏ !...ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਗਨ ਵਿਲੀਆ ਦੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਦਾ ਭਰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕੋਲ ਆਓ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ! ਕਿਤੇ ਵੱਧ ਖਿੜਵਾਂ ਰੰਗ ! ਆਕਾਰ ਵੀ ਮੋਹਕ…ਤੇ ਖ਼ੂਬ ਸੰਘਣੇ ਗੁੱਛੇ। ਜਦੋਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਕੈਂਪਸ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਵੀ ਇਹੀ, ਦੂਰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹਰਿਆਲੀ ਵਿਚਕਾਰ, ਗੁਲਦਸਤਿਆਂ ਵਾਂਗ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਮੈਥੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ। ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੀ ਓਹੋ-ਜਿਹੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਦਿਸੀਆਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਈ ਲਿਆ, "ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਝਾੜ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖੇ…ਨਾ ਈ ਅਜਿਹੇ ਚਮਕੀਲੇ ਨੀਲੇ, ਨਾਰੰਗੀ, ਗੁਲਾਬੀ ਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਰੰਗ ! ਕਿਹੜੇ ਫੁੱਲ ਨੇ ਇਹ ?"

ਮਿਸੇਜ ਮਿਲਰ ਨੇ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, "ਆਜ਼ੇਲੀਆ। ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਖਿੜਦੇ ਨੇ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਮਿਹਨਤ ਦੇ… ਇਸੇ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਪਾਸੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਨੇ।"

"ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੋਗਨ ਵਿਲੀਆ ਈ ਸਮਝਦੀ ਰਹੀ।"

"ਹਾਂ, ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ, ਇਹ ਭਰਮ…ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ।" ਉਹ ਮੁਸਕਰਾਈ।

ਤਾਂ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਖਾਸ ਫੁੱਲ ਏ ਇਹ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਉਸਦੇ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਗਈ ਸਾਂ ਮੈਂ। ਆਪਣੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਰਚੀ-ਮਿਚੀ ਹੋਈ ਏ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਆਪ ਵੀ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਆਜ਼ੇਲੀਏ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਰਗੀ ਈ ਏ…ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ, ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ, ਪੂਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਵੱਸੀ ਹੋਈ।

ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰਾਹੀਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਗਈ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਤੁਰਦੀ ਹੋਈ ਵੀ ਉਸਦੀ ਫੁਲਵਾੜੀ ਨੂੰ ਈ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਤੇ ਸੋਚਦੀ ਰਹੀ ਸਾਂ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨੀ ਤੇ ਅਮੀਰ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦਾ ਘਰ ਤਾਂ ਖਾਸ ਹੋਏਗਾ ਈ…ਇਹ ਔਰਤ ਵੀ ਖਾਸ ਈ ਹੋਏਗੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੇ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਏ।

ਘਰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਖਾਸ ਸੀ। ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਾਲਾ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਘਰ, ਜਿਸਨੂੰ ਬੜੇ ਈ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਸਜਾਵਟ ਉੱਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਅਤ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਏਸ਼ੀਆਈ ਛਾਪ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਹਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਨਮੂਨੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜ਼ੂਦ ਸਨ…ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਥਕਾ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ ਦੀਆਂ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ, ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਜੈਨ-ਬੁੱਧ, ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਚੋਲ-ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੇ ਸ਼੍ਰੀਲੰਕਾ ਦੇ ਮੁਖੌਟੇ। ਸਭੋ ਕੁਝ ਹੈ ਸੀ ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਗਾਹ ਨਹੀਂ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਰ ਕਲਾਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਨਾਂ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ...ਤੇ ਉਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਵਨ ਵਿਚ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਕਮੀ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਜਾਵਟ ਵੀ ਸਿਰਫ ਬੈਠਕ ਤਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਖਾਣੇ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਕਮਰਿਆਂ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੀ। ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਉੱਤੇ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਨਹੀਂ ਗਏ…ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਘਰ, ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ, ਮਿਸੇਜ ਮਿਲਰ ਨੇ ਦਿਖਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਰਅਸਲ ਬਾਹਰ ਈ ਮੈਂ ਫੁੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਘਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮੇਰੀ ਰੂਚੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਏਗੀ ; ਸੋ ਘਰ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨਾਲ ਗਈ ਤੇ ਉੱਥੋਂ ਇਹ ਖਰੀਦ ਕੀਤੀ। ਉਂਜ ਉਸਦੇ ਦੱਸਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਉਤਸਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ…ਇਕ ਟੂਰਿਸਟ ਗਾਈਡ ਵਾਂਗ ਰਟੇ-ਰਟਾਏ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸੀ ਬਸ। ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਫੇਰ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ-ਮੋਹਰੇ ਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵੱਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਘਰ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਤਾਲ-ਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਉਂਜ ਉਸਦਾ ਬਦਾਮੀ ਰੰਗ ਦਾ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੁਰਤਾ, ਚੂੜੀਦਾਰ ਪਾਜਾਮਾ ਤਾਂ ਇਸ ਮਾਹੌਲ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਪਠਾਨੀ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਪੰਜਾਬਣ ਜੱਟੀ ਵਰਗਾ ਰੋਅਬ-ਦਾਅਬ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਮਰੀਕੀ ਸਭਿਅਕ ਮੁਖੌਟੇ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸੁੰਦਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਕਿ ਕੀ ਸੀ ਇਸ ਔਰਤ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਨਸਲ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਨੂੰ ਏਨਾ ਪਸੰਦ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਤਕ ਮੈਂ ਜਿਹਨਾਂ ਬੰਗਾਲੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹੀਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਠੋਸ, ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਰਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇ ਲੋਹੜੇ ਦੀਆਂ ਰੂਪਮਤੀਆਂ ਸਨ। ਮਿਸੇਜ ਮਿਲਰ ਤਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿਚ ਬੋਲਦੀ ਸੀ…ਫੇਰ ਕੀ ਸੀ ? ਕੀ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਯੋਨ-ਅਕਰਖਣ ! ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਦੀਆਂ ਬਿੱਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਗੋਰੇ ਰੰਗ ਕਰਕੇ, ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਲੱਗੀ ਹੋਏ…ਤੇ ਬਾਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਉਹਦਾ ਨਵਾਂਪਨ ! ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਦੀ ਉਹ ਕਿਸਾਨੀ ਨੁਹਾਰ, ਗੁਲਾਬ ਵਾਂਗ ਭਖ਼ਦੇ ਰੰਗ ਦੀ ਤਾਜ਼ਗੀ ਤੇ ਲੰਮਾਂ-ਝੰਮਾਂ ਕੱਦ-ਕਾਠ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਖ਼ੂਰਸੂਰਤੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸੀ ! ਉਂਜ ਜੇ ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪੁਲਿਸ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਜਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਈ ਸਮਝਦੀ।

"ਚਾਹ ਲਓਗੇ ?" ਉਹ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਕਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ?" ਮੈਂ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਤੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਵਰਨਾ ਚਾਹ ਦਾ ਬੜਾ ਮੂਡ ਸੀ।

"ਕਸ਼ਟ ਕੇਹਾ !" ਤੇ ਉਹ ਕਿਚਨ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਈ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਬੈਠਕ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਮਿਲਰ ਨੇ ਖ਼ਰੀਦੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਕੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਜਾਵਟ ਦਾ ਸਲੀਕਾ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਈ ਸੀ ! ਪਰ ਮਿਸੇਜ ਮਿਲਰ ਵੀ ਜਿਸ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਏ ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਘਰ ਉਹਨਾਂ ਖ਼ੁਦ ਸਜਾਇਆ-ਸੰਵਾਰਿਆ ਨਹੀਂ…

ਉਹ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਈ ਟਰੇ ਵਿਚ ਚਾਹ ਸਜਾ ਕੇ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਲੈ ਆਈ। ਸੁਨਹਿਰੀ ਲਕੀਰਾਂ ਵਾਲਾ, ਬੜੀ ਮਹਿੰਗੀ ਤੇ ਵਧੀਆ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇੰਗਲਿਸ਼-ਚੀਨੀ ਦਾ ਟੀ-ਸੈੱਟ ਸੀ ਉਹ। ਕੇਤਲੀ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੀ ਕਢਾਈ ਵਾਲੀ ਟਿਕੋਜੀ ਚੜ੍ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਾਫੀ-ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਟਰੇ ਰੱਖ ਕੇ ਉਹ ਬੜੇ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਧਾਰੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਪਿਆਲੀਆਂ ਵਿਚ ਚਾਹ ਪਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਇਕ ਤਸ਼ਤਰੀ ਵਿਚ ਬਿਸਕੁਟ ਵੀ ਸਨ।

"ਭਾਰਤ ਜਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ ਤੁਸੀਂ ?" ਇਹ ਸਵਾਲ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ।

"ਏਨੇ ਸਾਲ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਈ ਰਹੇ ਆਂ। ਇਹ ਨਿਕ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਹੈਡ ਸੀ ਨਾ ਉੱਥੇ।…ਅਜੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਈ ਹੋਏ ਨੇ ਏਥੇ ਆਇਆਂ। ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ਉੱਜ ਵੀ…।"

ਉਹਦਾ 'ਉਂਜ ਵੀ' ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸਵਾਲ ਬਣ ਕੇ ਟੰਗਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਲਈ ਉਹਨੇ ਫੇਰ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ---"ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮਨ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ…ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਬਸ ਰੋਂਦੇ-ਧੋਂਦੇ ਈ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ ! ਇੱਥੇ ਚੰਗਾ ਏ, ਲੋਕ ਸਿਰਫ ਉਪਰਲੇ ਮਨੋ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਨੇ…ਆਪਣੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਦੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਲਪੇਟੀ ਰੱਖਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਹਫ਼ਤੇ ਲਈ ਗਈ ਸਾਂ…ਸਿਰਫ ਰੋਣੇ ਈ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ। ਮਨ ਉੱਖੜ ਗਿਆ।"

ਮੈਂ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੇਰੇ ਲਗਾਤਾਰ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ, ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਦੇਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ।

"ਓਥੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਮਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ, ਜਾਂ ਬਿਮਾਰ ਜਾਂ ਆਰਥਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ…ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ; ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।"

"ਤੁਹਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਕਿੱਥੇ ਈ ?"

"ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਨਾਭੇ ਵਿਚ ਏ…ਪਰ ਹੁਣ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨਹੀਂ ਰਹੇ…ਬਸ, ਭਰਾ-ਭੈਣਾ ਨੇ।"

"ਕਿੰਨੇ ਭਰਾ-ਭੈਣਾ ਓ ?"

"ਅੱਠ…ਤਿੰਨ ਭੈਣ, ਪੰਜ ਭਰਾ।"

"ਕੀ ਕਰਦੇ ਨੇ ?"

"ਸਭ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸੈਟਲ ਨੇ…ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਈ। ਇਕ ਪੁਲਿਸ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਸੀ…ਟੈਰੇਰਿਸਟਾਂ ਨੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ…ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ, ਬੱਚੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੇ ਨੇ।"

ਮੇਰੀ ਹੋਰ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਰੌਅ ਬਦਲਣ ਖਾਤਰ ਮੈਂ ਕਿਹਾ, "ਤੁਹਾਡੀ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਮਿਲਰ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਿੰਜ ਹੋਈ…?"

"ਇਕ ਕੈਂਪ ਵਿਚ...ਇਹ ਆਪਣੀ ਐਂਥੋਪਾਲੋਜ਼ੀ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਆਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਂਦੀ ਸਾਂ।"

"ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤੀ…?"

"ਉੱਥੇ ਈ…ਗੌਰਮਿੰਟ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੀ.ਏ. ਕੀਤੀ ਸੀ।"

ਹੁਣ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦਾ ਹੋਰ ਖੁਲਾਸਾ ਲੈਣ ਦੀ ਮੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ, ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਇੰਜ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਈ ਰੂਚੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਜਵਾਬ ਨਪੇ-ਤੁਲੇ ਈ ਸਨ। ਉਂਜ ਵੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਸਮੀ ਜਿਹੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੀ ਉਹ, ਉਸ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣੇ ਠੀਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਆਖ਼ਰ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸਾੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਦੇਖ ਕੇ ਈ ਤਾਂ ਚਾਹ ਦਾ ਇਹ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ; ਵਰਨਾ ਹੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਵੀ ਤਾਂ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ…ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਅੱਜ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੁਲਾਇਆ। ਜਦ ਕਿ ਸਾਰੇ ਸੀਨੀਅਰਜ਼ ਦੇ ਮਾਪੇ ਇਸ ਕਾਲਜ ਦੇ ਉਤਸਵ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਮੇਰੀ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਖਜਾਨਾ ਤੋਂ ਖ਼ਰੀਦੀ ਹੋਈ ਸਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਟ ਦਾ ਕਮਾਲ ਸੀ। ਉਂਜ ਸਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਬਾਰੇ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਟਿੱਪਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਲਈ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਖਿੱਚ ਸੀ। ਹਾਂ, ਸਾੜ੍ਹੀ ਨੇ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਰ ਜ਼ਰੂਰ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਤਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਉਹਦੀ ਨਿਗਾਹ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਅਟਕ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਪੁੱਛ ਬੈਠੀ ਸੀ, "ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸਾਡੇ ਕਿਸੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਮੰਮਾਂ ਓ ?" ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜੁਗਿਆਸਾ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਦਾ। ਮੈਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਖਾਸਾ ਕੁਝ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੀ ਪਤਨੀ ਭਾਰਤੀ ਹੈ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵੀ।

ਅਚਾਨਕ ਸਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚੁੱਪ ਦਾ ਇਕ ਸਫ਼ੈਦ ਬੱਦਲ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਣ ਲੱਗੀ…ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਏ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸਿਰਫ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਈ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਜਾਏ ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮਿਸੇਜ ਮਿਲਰ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਔਖੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਲਿਆ---

"ਚਾਹ ਵਿਚ ਚੀਨੀ ਕਿੰਨੀ ਲਓਗੇ ਤੁਸੀਂ ?"

"ਚੀਨੀ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀ…ਸਿਰਫ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਦੁੱਧ !"

"ਮੈਂ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਚਮਚ ਚੀਨੀ ਪਾਂਦੀ ਆਂ…ਬਿਨਾਂ ਚੋਖੇ ਦੁੱਧ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਚੀਨੀ ਦੇ ਮੈਨੂੰ ਚਾਹ ਚੰਗੀ ਈ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ---ਲੋਕੀ ਅੱਖਾਂ ਪਾੜ-ਪਾੜ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਨੇ, ਏਥੇ ਏਨੀ ਚੀਨੀ ਪਾਂਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ…ਬਟ, ਆਈ ਡੋਂਟ ਕੇਅਰ !"

"ਸਵੇਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ 'ਚ ਗਏ ਸੌ ਨਾ ਤੁਸੀਂ ?"

ਉਹਨਾਂ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ 'ਹੂੰ' ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

"ਮੈਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੇ…ਕੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਾਹਬ ਨਾਲ ਸੌਅ, ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ?"

"ਓਅ ਨਹੀਂ…ਮੈਂ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦੀ 'ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ-ਪਤਨੀ' ਦਾ ਰੋਲ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਉਂਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪਸੰਦ ਏ।"

"ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਾਲਜ ਦੇ ਫ਼ੰਕਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕਤਈ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ?"

"ਜਿੰਨਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਲੈਂਦੀ ਆਂ…ਪਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਉੱਪਰ ਲੱਦਣਾ ਮੈਨੂੰ ਕਤਹੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਹੁਣ ਦੇਖੋ ਮੈਨੂੰ ਐਨਟਰਟੇਨ ਤਾਂ ਕਰਨਾ ਈ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਸੋ ਆਏ ਦਿਨ ਕਾਲਜ ਬੋਰਡ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਜਿਹੜੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਡਿਨਰ ਵਗ਼ੈਰਾ ਕਰਦੀ ਆਂ ! ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਨਵਾਲਵ ਹੋਣਾ ਮੈਨੂੰ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਿਕ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਧਰੇ ਜਾਂਦੀ-ਆਉਂਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ…ਬਸ, ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਏ…"

"ਜ਼ਰੂਰੀ-ਗ਼ੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਏ ?"

"ਕਾਫੀ ਦਿਲਚਸਪ ਸਵਾਲ ਏ ਤੁਹਾਡਾ…ਸ਼ਾਇਦ ਹਾਲਾਤ ਸਿਖਾਅ ਦੇਂਦੇ ਨੇ…ਇਕ ਸਹਿਜ ਗਿਆਨ ਦੇ ਦੇਂਦੇ ਨੇ, ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਲਈ !...ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਜ ਕਰਦੀ ਆਂ, ਇਹ ਫੈਸਲੇ…ਸ਼ਾਇਦ ਜਦੋਂ ਨਿਕ ਕਹਿ ਦੇਂਦਾ ਏ ਕਿ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ…। ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੀ ਤਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਏ, ਕੀ ਗ਼ੈਰਜ਼ਰੂਰੀ ਏ, ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਪੈਰ ਪੈਰ ਤੇ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ…ਕਿੰਜ ਕਰਦੇ ਓ ?"

ਮੈਂ ਤ੍ਰਬਕ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ। ਸੱਚ ਏ, ਮੈਨੂੰ ਈ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਹੱਕ ਕਿਉਂ ਏਂ…ਉਹ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਓਨੀਂ ਈ ਜੁਗਿਆਸਾ ਰੱਖਦੀ ਏ, ਜਿੰਨੀ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹਾਂ ਮੈਂ, ਮੇਰੇ ਪਤੀ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਜਾਂ ਵਕੀਲ ਜਾਂ ਬਿਜਨੇਸ ਮੈਨ ! ਜਾਂ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਕਿਸੇ ਕਿੱਤੇ ਵਿਚ ਹਾਂ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ ਪਤਨੀ ਈ ਹਾਂ ! ਪਛਾਣ ਛਿਪਾਅ ਕੇ ਅਣਜਾਣ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਉਂਜ ਵੀ ਇਕ ਖਾਸ ਮਜ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ---ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਕ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕਾ ਹਾਂ।

ਉਹ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗੀ, ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਕੁਝ ਕਹੇ ਜਾਣ ਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਸੁਝਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਮੈਨੂੰ ਕਾਫੀ ਸਹੀ ਲੱਗਿਆ, "ਕੀ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਹੈਨ ਤੁਹਾਡੇ ?"

"ਓਥੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਬੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀ ਸਾਂ, ਉਹੀ ਸਾਰੇ ਏਥੇ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ…ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਮਿੱਤਰ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ…ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਦੋਸਤਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ, ਇੱਥੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨੇ…ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।"

"ਫੇਰ ਤਾਂ ਖਾਸੇ ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ ਉਹ…ਏਥੇ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ…?"

"ਬਿਲਕੁਲ…ਸਟਿਚਿੰਗ ਰਿੱਚ…ਪਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ…ਏਨਾ ਪੈਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ…ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਇਕ ਸਹੇਲੀ ਏ, ਬੰਬਈ ਵਿਚ…ਲਿਖਦੀ ਏ ਉਸਨੂੰ ਇੱਥੇ…ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸੱਚਮੁੱਚ ਬੜੀ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਏ…ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਨੇ ਇਹ…ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੇ ਜੇਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲੱਖਾਂ ਰੋੜ੍ਹ ਦੇਣਗੇ ਪਰ ਬੱਚੇ ਦੀ ਫੀਸ ਲਈ ਭੀਖ…!"

"ਪਰ ਏਥੇ ਫੀਸਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਏਨੀਆਂ ਵੱਧ ਨੇ…ਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਰੁਪਏ, ਡਾਲਰ ਦੇ ਤੋਲ ਵਿਚ ਏਨੇ ਘੱਟ…"

"ਸੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਣਦੀ ਆਂ…ਪਰ ਕਰੋੜਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਵਾਲੇ…"

ਉਂਜ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਨੇ ਏਥੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕੋਈ ਸਹਾਇਤਾ ਨਹੀਂ ਲਈ ਹੋਈ, ਫੇਰ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੈਰਵੀ ਕਰਨੀ ਸਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ।

"ਜਾਣਦੀ ਆਂ ਮੈਂ…ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਅਪਰਾਧ-ਬੋਧ ਏ ਕਿ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਬੂਤੇ 'ਤੇ ਈ ਉਹ ਵੀ ਅਮੀਰ ਬਣੇ ਨੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨਾ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਫਰਜ਼ ਏ…ਪਰ ਕਦੋਂ ਤੀਕ ਭਰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਇਹ ਹਰਜਾਨਾਂ ! ਤੇ ਕਦੋਂ ਤੀਕ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਪਸਾਰੀ ਬੈਠੇ ਰਹਾਂਗੇ ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਰਵੱਈਏ 'ਤੇ ਬੜੀ ਸ਼ਰਮ ਆਉਂਦੀ ਏ…ਆਖ਼ਰ ਏਥੇ ਵੀ ਤਾਂ ਪੈਸਾ ਕੋਈ ਆਸਮਾਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਦਾ…ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਈ ਆਉਂਦਾ ਏ…ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਆਣਲਿਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ ਏਂ ਕਿ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਏ, ਨੌਕਰੀ ਲੱਗਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਨੇ…ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗਰਾਂਟ ਮਿਲ ਰਹੀ ਏ, ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਇਕ ਪੁਰਾਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਰਹੀ ਏ…ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿਮੇਂਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ…ਸਿਰਫ ਲੈਣਾ ਈ ਜਾਣਦੇ ਨੇ।"

ਗੱਲ ਸਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਹੋਈ ਸੀ…ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਕਿਸੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਸੁਣਨ ਦੀ ਆਦੀ ਨਹੀਂ ਸਾਂ…ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ, ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ, ਖੱਟੀਆਂ-ਮਿੱਠੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ ਮੈਂ…ਜਾਂ ਫੇਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛਿੜ ਪੈਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਓਪਚਾਰਕ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਓਪਚਾਰਿਕਤਾ ਬੜੀ ਅਸੁਭਾਵਿਕ ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਬੋਝ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਖਾਸ ਤੌਰ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਮੈਂ ਕੁਝ ਓਪਰਾ-ਬਿਗਾਨਾਂ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਬੂ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਉੱਚੇ ਤਬਕੇ ਦੇ ਅਮਰੀਕਨਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਏ…ਕੁਝ ਪੈਟ੍ਰਨਾਈਜ਼ ਕਰਨ ਦੀ, ਕੁਝ ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਕਿ ਜੇ ਮੈਂ ਸਫਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ...ਤੇ ਜੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਲਈ ਉਹ ਉਸਦਾ ਫਲ ਭੋਗਦੇ ਪਏ ਨੇ ! ਜਦਕਿ ਮੇਰੀ ਆਪਣੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਭਾਵੇਂ ਭਰੇ-ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਫੇਰ ਵੀ ਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਬੋਲਣਾ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਮਾਹੌਲ 'ਚੋਂ ਜਜ਼ਬ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

"ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਏਸ਼ੀਆਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇ ਕੇ ਜੇ ਅਮੀਰ ਬਣ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾ ਕਰਨ ਤਾਂ ਫੇਰ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੋਮੇਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਸੁੱਕ ਜਾਣ…ਤੇ ਜੇ ਏਸ਼ੀਆਈਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ ਤੇ ਬਦਲ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਾਲਜ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਆ ਜਾਏਗੀ। ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕਾਲੇਜ-ਯੂਨੀਵਰਸਟੀਆਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਐਨਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਆ ਰਿਹਾ ਏ ਉਸਦੀ ਇਕ ਵਜ਼ਾਹ ਤਾਂ ਇਹੀ ਏ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵੈਸੀ, ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ…ਤੇ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ।"

ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸਭ ਮੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਸੁਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਏ ! ਕਿਹੜੀ ਭੜਾਸ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਉਗਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ! ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਹਿੰਦੁਸਾਨੀਆਂ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਕਰਕੇ ਇਹ ਮੈਥੋਂ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ…ਸਿਰਫ ਹਮਦਰਦੀ ਜਾਂ ਫੇਰ ਕੋਈ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਮੁਹਿੰਮ ! ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਏ ਇਹਨੂੰ ! ਮੇਰੀ ਸਹਿਜ ਬੁੱਧੀ ਅਛੋਪਲੇ ਹੀ ਬੋਲੀ, ਹੀਣ ਗ੍ਰੰਥੀ। ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਥੱਪੜ ਕੱਢ ਮਾਰਿਆ, 'ਕਦੀ ਇੰਜ ਵੀ, ਬਿਨਾਂ ਪੜਤਾਲ ਕੀਤਿਆਂ ਫੈਸਲੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ? ਇਹ ਸਭ ਸਰਲਤਾਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਏਂ…ਨਹੀਂ ਚੱਲਣਾ।' ਉਂਜ ਵੀ ਫਰਾਈਡ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੁਣ ਫੈਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਰਹੀ---ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਘਿਸ-ਪਿਟ ਚੁੱਕੀ ਏ।

ਮੈਂ ਧੀਮੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ, "ਤੁਹਾਡੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸੁਖਾਂ-ਸੌਖਾਂ ਨੂੰ ਬਿਗਾਨਾਂ ਜਾਂ ਲੁੱਟ ਦਾ ਮਾਲ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸਦਾ ਭੋਗ ਕਰਦੇ ਨੇ ? ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ?...ਆਪਣਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ?"

ਮੇਰਾ ਸਵਾਲ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਤਿੱਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਸੀ…ਉਹ ਬੋਖ਼ਲਾਅ ਜਿਹੀ ਗਈ।

"ਬਿਗਾਨੇ ਮਾਲ ਵਰਗਾ ਵਰਤਾਅ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਨੇ…ਤਦੇ ਲੁੱਟ-ਮਾਰ ਕਰਕੇ, ਹੂੰਝ-ਬੁਹਾਰ ਕੇ…ਭਾਵੇਂ ਵਾਜਿਬ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੀ ਸਹੀ, ਆਪਣਾ ਘਰ ਭਰਦੇ ਨੇ…ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ, ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਏ…ਪਰ ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਆਪਣਾ ਸਮਝਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ…"

ਉਹ ਕੁਝ ਪਲ ਕਿਸੇ ਸੋਚ ਵਿਚ ਖ਼ੁੱਭੀ ਰਹੀ। ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਕੁਝ ਉੱਪਰ ਉੱਠਿਆ, ਫੇਰ ਵਾਪਸ ਗੋਦ ਵਿਚ ਆ ਡਿੱਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਲੱਭ ਰਹੀ ਹੋਵੇ…"ਆਪਣਾ ਸਮਝਣਾ ਜਾਂ ਆਪਣਾ ਹੋ ਸਕਣਾ…ਸ਼ਾਇਦ ਸੰਭਵ ਵੀ ਨਹੀਂ…"

ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਜਿਹੀ ਹੋਈ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀ।

"ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏ…ਆਪਣੇ ਤਾਂ ਹੋ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਇਹ…"

"ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ ਤੁਸੀਂ ?"

"ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਦੇਖ ਲਓ…ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਆਂ, ਨਿਕ ਨਾਲ…ਅੱਜ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਆਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਇਹੋ ਪੁੱਛਦਾ ਏ---'ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਓ ਤੁਸੀਂ ?' ਇਕ ਗੱਲ ਦੱਸਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ…ਮੈਂ ਸੋਚਦੀ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਹੋ ਗਈ ਆਂ, ਅਸਲ ਵਿਚ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ। ਇਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ, ਅਮਰੀਕੀ ਬਣ ਕੇ।"

"ਫੇਰ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ?"

"ਸਿੱਧੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਏ…ਤੁਹਾਡੇ ਅਮਰੀਕੀ ਬਣਨਾ ਚਾਹੁਣ ਨਾਲ ਕੀ ਹੁੰਦੈ ! ਅਸਲ ਗੱਲ ਤਾਂ ਫੇਰ ਈ, ਜੇ ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਮਰੀਕੀ ਮੰਨਣ ! ਇਹ ਲੋਕ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਰੰਗਤ ਤੇ ਸ਼ਕਲ-ਸੂਰਤ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁਛਣਗੇ ਕਿ 'ਕਿੱਥੋ ਦੇ ਓ ਤੁਸੀਂ ?' ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਸਵਾਲ ਬੜਾ ਸਹਿਜ ਏ, ਪਰ ਸਵਾਲ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਕੈਟੇਗਰੀ ਵਿਚ ਜਾ ਖਲੋਂਦੇ ਓ ਤੁਸੀਂ…ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ।"

ਮੈਂ ਇਕ ਟੱਕ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸਾਂ ਉਸ ਵੱਲ ! ਇਹ ਵੀਹ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਪਤਨੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏ ! ਉਹ ਪਤਨੀ ਜਿਹੜੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦੀ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਲੜਦੀ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਕਰਦੀ ਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਏ, ਫੇਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ !

ਬੜਾ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ। ਇਕ ਪਤਨੀ, ਇਕ ਪਾਸੇ ਆਦਮੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੈ ਤਾਂ ਪਤਨੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਨਿਕ ਤਾਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਬੜਾ ਹਿਮਾਇਤੀ, ਬੜਾ ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲਾ ਇਨਸਾਨ ਦਿਸਦਾ ਹੈ…ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵੀ ਉਸਨੇ ਇਸੇ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਏਸ਼ੀਆਈ ਵਿਸ਼ੇ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕੀ ਲੋਕ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਨ-ਸਮਝਣ। ਅਜਿਹੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ! ਮੈਂ ਪੁੱਛ ਹੀ ਲਿਆ, "ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਪਤੀ ਤਾਂ…"

"ਨਹੀਂ, ਪਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ…ਉਹ ਤਾਂ ਉਂਜ ਵੀ ਨਿਰਾਲੇ ਨੇ…ਉਹਨਾਂ ਜਿੰਨਾ ਉਦਾਰ ਇਨਸਾਨ ਮੈਂ ਕਦੀ ਨਹੀ ਦੇਖਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਨਿਕ ਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੇ ਕਦੀ ਵੀ ਇਸ ਸ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਵੀ ਕਿੰਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ…ਉਂਜ ਉਹ ਮਿਲਦੇ ਨੇ, ਫੇਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਨੇ…" ਕੁਝ ਲੱਭਦੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਉਹਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਕੰਧ ਪਾਰ ਕਰਕੇ, ਆਜ਼ੇਲੀਏ ਦੇ ਨਾਰੰਗੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਝਾੜੀ ਉੱਪਰ ਟਿਕ ਗਈਆਂ---"ਜਾਣਦੇ ਓ ਮੈਨੂੰ ਕਿੰਜ ਲੱਗਦਾ ਈ…ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਓਦੋਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਨਿਕ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਖਾਨਦਾਨੀ ਅਮਰੀਕਨਾ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦੀ ਆਂ ?... ਨਹੀਂ, ਕਹਿੰਦਾ ਕੋਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ…ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਭਾਵ ਅਟਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਨਿਕ ਦੀ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਹਾਂ, ਅਜਿਹੀ ਗਲਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਮੁਆਫ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੇ---ਆਖ਼ਰ ਪਤਨੀ ਦੀ ਚੋਣ ਦੀ ਗਲਤੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਏ…ਪਰ ਉਸ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਣਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਨਹੀਂ, ਪਤੀ ਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਨਿਕ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਨੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਹੈ…ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਜ…ਉਹ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਹੀ ਦੇਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਹੀਂ। ਤੇ ਜੇ ਨਿਕ ਨੇ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਏ ਤਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਹ, ਉਸਦਾ ਸੁਧਾਰ ਕਰੇ ਜਾਂ ਫੇਰ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਭੁਗਤੇ…ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਬਿਠਾਆਉਣਗੇ…ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਹਨਾ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਝੱਲ ਮਾਰ ਬੈਠਾ ਹੈ।"

ਉਹ ਚਾਹ ਵਾਲੀ ਪਿਆਲੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ, "ਉਂਜ ਨਿਕ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ…ਬੜਾ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਸੀ…ਆਪਣੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲੋਂ ਬੜਾ ਵੱਖਰਾ ਜਿਹਾ। ਤਦੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਿਭੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਕੁਝ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਪਰਿਵਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਏ…ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਏ ਜਿਵੇਂ ਹੁਣ ਫੇਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣੀ-ਪੁਰਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ…ਫੇਰ ਮੇਰੇ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਈ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੀ ਹੋਂਦ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਧਰੀਕ ਦੇਂਦੀ ਹੈ…ਬਾਕੀ ਸਭ ਤਾਂ ਬਸ ਕਹਿਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ…"

"ਨਿਕ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਨੇ ?"

"ਨਿਕ ਤਾਂ ਡੰਕੇ ਦੀ ਚੋਟ 'ਤੇ ਸਭਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਵਾਉਣ ਨੂੰ ਫਿਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ…ਬਗ਼ਾਵਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਰਿਹੈ…ਪਰ ਕਿਹੈ ਨਾ, ਇਕ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ, ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ…ਫੇਰ…

ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ। ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਹਾਰ ਮੰਨ ਕੇ ਉਹਨੇ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, "ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਆਪਣੀ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ, ਪੁਰਾਣੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ…ਇਕ ਅਰਸਾ ਘੁੰਮ-ਫਿਰ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤ ਆਉਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕਰਦਾ ਏ।"

ਮੈਂ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿਚ ਪੈ ਗਈ। ਅਜੇ ਕੁਝ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ…ਹੁਣ ਘਰ ਪਰਤਨ ਦੀਆਂ ! ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਬੋਲ ਪਈ, "ਪਰ ਘਰ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨਹੀਂ…ਸ਼ਾਇਦ ਉੱਥੇ ਰਹਿਣਾ ਵੀ ਹੁਣ ਤਕਲੀਫ਼ ਦੇਅ ਹੋਏਗਾ…ਘਰ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਕ ਆਰਾਮ ਦੇਅ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਨਾਂਅ ਏਂ…ਜਿਸਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ…ਤੇ ਕਦੀ ਵੀ ਗੰਵਾਇਆ…" ਫੇਰ ਉਹਨੇ ਇਕ ਚੁੱਪ ਸਾਧ ਲਈ…ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਗੱਲਬਾਤ ਨਾ ਕਰਨੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਆਜ਼ੇਲੀਏ ਦੀ ਨੀਲੀ ਝਾੜੀ ਉੱਤੇ ਟਿਕਾਅ ਲਈਆਂ। ਮੈਂ ਕੁਝ ਚਿਰ ਏਧਰ-ਉਧਰ ਵੇਖਦੀ ਰਹੀ।

ਚਾਹ ਦੀ ਚੁਸਕੀ ਲਈ ਤਾਂ ਬੜੀ ਜਾਣੀ-ਪਛਾਣੀ ਜਿਹੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਨੱਕ ਵੱਲ ਦੌੜੀ।

ਬੜੀ ਵਧੀਆ ਚਾਹ ਏ, ਕੀ ਇਲਾਇਚੀ ਪਾਈ ਏ ਇਸ ਵਿਚ ? ਖ਼ੂਬ ਮਹਿਕ ਆ ਰਹੀ ਏ।

ਸੱਚਮੁੱਚ ਪਸੰਦ ਆਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ! ਮੈਥੋਂ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਚਾਹ ਪੀਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ…ਜਦ ਤਕ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦਾ ਸਵਾਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਚਾਹ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਵੀ ਕੀ ? ਮੈਂ ਤਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਉਸੇ ਦੇਸੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਾਹ ਬਣਾਉਂਦੀ ਆਂ।

ਮੈਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਧਾਰੀਆਂ ਵਾਲੀ ਉਸ ਵਧੀਆ ਅਮਰੀਕੀ ਪਿਆਲੀ ਵਿਚ ਕੜਕ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਚਾਹ ਦਾ ਸਵਾਦ ਮਾਣਦੀ ਹੋਈ, ਲਾਨ ਵਿਚ ਟਹਿਕਦੇ-ਮਹਿਕਦੇ ਆਜ਼ੇਲੀਏ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖਦੀ ਹੋਈ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਹਨੂੰ ਪੁੱਛਾਂ ਕਿ ਕੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਉਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?