ਸ਼ਰਤ :: ਲੇਖਕ : ਏਟਨ ਚੇਖ਼ਵ

ਰੂਸੀ ਕਹਾਣੀ : ਸ਼ਰਤ :: ਲੇਖਕ : ਏਟਨ ਚੇਖ਼ਵ
ਹਿੰਦੀ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ ।

ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਰਾਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਸੋਚ-ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਡੁੱਬਿਆ ਬੁੱਢਾ ਬੈਂਕਰ, ਆਪਣੇ ਪੜ੍ਹਨ-ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਟਹਿਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਇਕ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਯਾਦ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਵਾਪਰੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਉਸਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਰੜਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਵਿਚ ਕਈ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਆਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਰੌਚਕ ਗੱਲਬਾਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਣਗਿਣਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਨੀ ਹੋਈ। ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਾ ਜੇ ਕੋਈ ਸੀ¸ਤਾਂ ਉਹ ਸੀ¸ਮੌਤ ਦੀ ਸਜਾ ਚੰਗੀ ਹੈ ਜਾਂ ਮਾੜੀ? ਲੰਮੀ ਬਹਿਸ ਛਿੜ ਗਈ। ਹਾਜ਼ਰ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਸਜਾਏ-ਮੌਤ ਦੇ ਉਲਟ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ ਸਜਾਏ-ਮੌਤ ਦੀ ਸਜਾ, ਗੈਰ-ਮਨੁੱਖੀ ਤੇ ਅਦਮੀ ਦੀ ਬੁਰਛਾਗਰਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਸਜਾਏ-ਮੌਤ ਨੂੰ ਉਮਰ-ਕੈਦ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦੇਣਾ ਠੀਕ ਹੋਏਗਾ।
ਬਹਿਸ ਛਿੜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਘਰ ਦੇ ਮਾਲਕ (ਮੇਜ਼ਬਾਨ) ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਚ ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਤੁਹਾਥੋਂ ਵੱਖ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਰਤਾ ਗੌਰ ਨਾਲ ਸੋਚੋ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੋਗੇ। ਸਜਾਏ-ਮੌਤ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਮਨੁੱਖ-ਪੱਖੀ ਹੈ। ਫਾਂਸੀ ਇਕ ਪਲ ਵਿਚ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ-ਮੁੱਕਤ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਏ¸ਪਰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਵਿਚ ਉਹ ਤਿਲ-ਤਿਲ ਮਰਦਾ ਏ।...ਹੁਣ ਦਸੋ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਮੌਤ ਚੰਗੀ ਹੋਈ?...ਝੱਟ ਪ੍ਰਾਣ ਲੈ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਤਿਲ-ਤਿਲ ਮਾਰਨ ਵਾਲੀ?”
ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮੰਤਕ ਇਕੋ ਜੇ¸ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਂਣਾ। ਸੋ ਦੋਹੇਂ ਸਜਾਵਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਨੇ। ਸਰਕਾਰ ਕਦੇ ਰੱਬ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ¸ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਪ੍ਰਾਣ ਲੈ ਲੈਣ ਦਾ ਕੀ ਹੱਕ ਜੇ? ਜੋ ਚੀਜ਼ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ, ਉਹੀ ਸਾਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲੈਣ ਦਾ ਕੀ ਹੱਕ...?”
ਸਾਰੇ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਬੰਦਾ ਚੁੱਪ ਸੀ। ਉਹ ਸੀ¸ਪੱਚੀ ਕੁ ਸਾਲ ਦਾ ਵਕੀਲ।
“ਤੁਹਾਡੀ ਕੀ ਰਾਏ ਹੈ, ਵਕੀਲ ਸਾਹਬ!” ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ।
“ਦੋਵੇਂ ਸਜਾਵਾਂ ਨਿੰਦਣ ਯੋਗ ਨੇ।” ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਪਰ ਜੇ ਕਦੀ ਮੈਨੂੰ ਦੋਵਾਂ 'ਚੋਂ ਇਕ ਚੁਨਣੀ ਪਏ¸ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਮਰ ਕੈਦ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਾਂਗਾ। ਮਰ-ਮੁੱਕ ਜਾਣ ਨਾਲੋਂ ਕੀ ਇਹ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ?”
ਅਚਾਨਕ ਘਰ ਦਾ ਮਾਲਕ ਜੋਸ਼ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਇਹ ਗੱਲ ਝੂਠ ਹੈ, ਨਿਰਾ ਕੂੜ। ਮੈਂ ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪੈ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਲਾਉਂਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਆਂ ਜੇ ਤੂੰ ਹਨੇਰ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸਾਲ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕੇਂ।”
ਅਚਾਨਕ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਕਿਹਾ, “ਜੇ ਇਹੀ ਗੱਲ ਐ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਤੱਕ ਇਕ ਕੈਦੀ ਵਾਂਗ ਹਨੇਰ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚ ਰਹਾਂਗਾ।”
ਬੈਂਕਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕਾਫੀ ਹਿਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੋਲਿਆ, “ਪੰਦਰਾਂ, ਮੰਜ਼ੂਰ।” ਫੇਰ ਹੋਰ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, “ਸਜਣੋ! ਮੇਰੀ ਦੋ ਲੱਖ ਰੂਪੈ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਪੱਕੀ ਰਹੀ।”
ਤੇ ਇੰਜ ਉਹ ਸ਼ਰਤ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ।
ਬੈਂਕਰ ਉਦੋਂ ਜਵਾਨ ਸੀ। ਪੈਸੇ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿਚ ਚੂਰ¸ਉਹ ਸ਼ਰਤ ਲਾ ਕੇ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਖਾਣਾ ਖਾਂਦਿਆਂ ਉਸਨੇ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਛੇੜਿਆ ਵੀ ਸੀ, “ਬਈ ਜਵਾਨਾਂ, ਅਜੇ ਮੌਕਾ ਏ! ਸੰਭਲਣਾ ਈ ਤੇ ਸੰਭਲ ਜਾਅ। ਮੇਰੇ ਲਈ ਦੋ ਲੱਖ ਰੂਪੈ ਦਾ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ...ਪਰ ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਗੁਵਾਅ ਰਿਹਾ ਏਂ। ਜਿੰਦਗੀ ਤੇਰੇ ਲਈ ਮੌਤ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਤੇ ਤਰਸ ਆਉਂਦਾ ਏ।”
ਪਰ ਵਕੀਲ ਆਪਣੇ ਵਚਨਾਂ ਦਾ ਪੱਕਾ ਰਿਹਾ।
ਤੇ ਅੱਜ ਉਹੀ ਬੈਂਕਰ ਆਪਣੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ ਉਪਰ ਪਛਤਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ। 'ਹਏ, ਮੈਂ ਸ਼ਰਤ ਹੀ ਕਿਉਂ ਲਾਈ? ਵਕੀਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਅਜਾਈਂ ਗਏ ਤੇ ਮੇਰੇ ਦੋ ਲੱਖ ਰੂਪੈ। ਪਰ ਕੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ...ਕਿ ਸਾਜਏ-ਮੌਤ ਉਮਰ-ਕੈਦ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਨਹੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਬਕਵਾਸ ਏ! ਮੈਂ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਗਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠਾਂ।' ਉਹ ਬਰੜਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਉਸਨੇ ਛਿਣ-ਪਲ ਦੀ ਉਤੇਜਨਾ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਵੱਡੀ ਗਲਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ! ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਕੀਲ ਨਾਲ ਹੋਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਸਨ। ਅਚਾਨਕ ਉਹ, ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਯਾਦ ਆਉਂਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ¸
ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ¸ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਕੀਲ ਨੇ ਇਕ ਕੈਦੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣਾ ਸੀ। ਕੈਦਖਾਨਾ ਬੈਂਕਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬਗ਼ੀਚੇ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਵਿਚ ਹੋਏਗਾ। ਹੋਰ ਸ਼ਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਕੀਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਸਕਦਾ; ਉਹ ਕੋਈ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਗੈਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖ਼ਤ-ਪੱਤਰ ਵਗ਼ੈਰਾ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਛੋਟਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ ਵਜਾਉਂਣ ਵਾਲੇ ਸਾਜ, ਸ਼ਰਾਬ, ਤਮਾਕੂ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਬਾਹਰੀ ਜਗਤ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਨਾਤਾ ਸਿਰਫ ਇਕ ਬਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਸੀ, ਬੋਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਇਕ ਚਿਟ ਉੱਤੇ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹ ਬਾਰੀ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਮੰਗਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਹਰੇਕ ਨਿੱਕੀ-ਵੱਡੀ ਸ਼ਰਤ, ਸ਼ਰਨਾਮੇ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕਰ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਜੇ ਵਕੀਲ ਨੇ ਉਸ ਸ਼ਰਤਨਾਮੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੁਝ ਵੀ ਕੀਤਾ¸ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਮਰੇ 'ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸ਼ਰਤ ਦੇ ਦੋ ਲੱਖ ਰੂਪਈਆਂ ਉਪਰ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ।
ਤੇ ਬੈਂਕਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂਹਰੇ ਕੈਦੀ ਦੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਭੌਂ ਗਏ।
ਵਕੀਲ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਚਿਟਾਂ ਤੋਂ ਅੰਦਾਜਾ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ¸ਇਕ ਤਾਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਬੈਠੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਆਦਤ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਬੜੀ ਤਕਲੀਫ ਹੋਈ। ਉਸ ਸਾਲ ਨਾ ਉਸਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਤੀ ਨਾ ਹੀ ਤਮਾਕੂ। ਉਹ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਪਿਆਨੋ ਵਜਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਸੀ: 'ਸ਼ਰਾਬ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਥ ਤੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣਾ ਬੜਾ ਦੁੱਖਦਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਮਾਕੂ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਮਾਹੌਲ ਧੁੰਦਲਾ ਤੇ ਅਸੁਖਾਵਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।' ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੂੰ ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀ ਆਦਿ ਹਲਕਾ-ਫੁਲਕਾ ਸਾਹਿਤ ਹੀ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਦੂਸਰੇ ਸਾਲ ਪਿਆਨੇ ਵੱਜਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕੈਦੀ ਨੇ ਉੱਚੇ ਸਤਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਪੰਜਵੇਂ ਸਾਲ ਫੇਰ ਪਿਆਨੇ ਵੱਜਣ ਲੱਗਾ; ਇਸ ਵਾਰ ਸੁਰਾਂ ਵਿਚ ਗੀਤ ਵੀ ਸਨ। ਏਸ ਸਾਲ ਕੈਦੀ ਨੇ ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਮੰਗੀ। ਉਸਦੇ ਨਿਗਰਾਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕੈਦੀ ਖਾ-ਪੀ ਕੇ ਪਲੰਘ ਉਪਰ ਲੇਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਗੜਾਈਆਂ ਲੈਂਦਾ ਤੇ ਆਪ-ਮੁਹਾਰਾ ਹੀ ਕੁਝ ਬਰੜਾਈ ਜਾਂਦਾ। ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਉਸਨੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।
ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ 'ਚਾਣਚਕ ਉੱਠ ਕੇ ਕੁਝ ਲਿਖਣ ਬਹਿ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤਕ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ...ਤੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਸਾਰ ਸਭ ਕੁਝ ਪਾੜ-ਪੂੜ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ...। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਰੋਂਦਾ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਛੇਵੇਂ ਸਾਲ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ, ਤਰਕ ਸ਼ਸਤਰ ਅਤੇ ਂਿÂਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਅਨ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਉਸਦੀ ਪੜ੍ਹਨ ਭੁੱਖ ਏਨੀ ਤੀਬਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਬੈਂਕਰ ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਚਾਰ ਸਾਲ ਇੰਜ ਹੀ ਬੀਤੇ। ਉਸਦੀ ਮੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ ਛੇ ਸੌ ਨਵੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਰੀਦੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਦੋਂ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਪੜ੍ਹਨ-ਰੂਚੀ ਏਨੀ ਵਧੀ ਹੋਈ ਸੀ¸ਉਸਨੇ ਬੈਂਕਰ ਨੂੰ ਲਿਖਿਆ:
'ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਜੇਲਰ ਸਾਹਬ! ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਮੈਂ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਛੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਲ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਪੁੱਛਣੀ...ਤੇ ਜੇ ਮੇਰੀ ਲਿੱਪੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬਗ਼ੀਚੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਬੰਦੂਕ ਚਲਾ ਕੇ ਮੈਂਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਿਹਨਤ ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਅਮਰ ਜੋਤ ਦਿਖਾਈ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਜਿਹੜੀ ਅਪਾਰ ਖੁਸ਼ੀ ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਕਾਸ਼! ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਸਕਦੇ। ਮੈਂ ਇਸ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਸਵਰਗ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆਂ ਹੈ।'
ਕੈਦੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਠੀਕ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਲਈ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਦੋ ਫਾਇਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਰਿਹਾ। ਦਸਵੇਂ ਸਾਲ ਕੈਦੀ ਕਿਸੇ ਬੁੱਤ ਵਾਂਗ ਮੇਜ ਕੋਲ ਬੈਠਾ, ਨਿਊ ਟੇਸਟਾਮੈਂਟ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਫੇਰ ਉਸਨੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਖੀਰਲੇ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੈਦੀ ਨੇ ਆਸ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਕਦੀ ਸੈਕਸਪੀਅਰ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੇ ਕਦੀ ਬਾਇਰਨ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ।
'ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਉਸਦਾ ਆਖਰੀ ਦਿਨ ਹੈ।' ਬੈਂਕਰ ਦੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਜਾਰੀ ਸਨ। ਉਹ ਬੜਾ ਉਤੇਜਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ¸ਕੱਲ੍ਹ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਉਹ ਆਜਾਦ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਸ਼ਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਨੂੰ ਦੋ ਲੱਖ ਰੂਪੈ ਦੇਣੇ ਪੈਣਗੇ ਮੈਂ ਕੰਗਾਲ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ¸ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਮੈਂ।
ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੈਂਕਰ ਕਾਫੀ ਅਮੀਰ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਡਾਵਾਂਡੋਲ ਸੀ। ਉਹ ਬੁੱਢਾ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਸੱਟੇ ਬਾਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭੋਇਂ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਹੁਣ ਉਸਦੀ ਧਨ, ਸੰਪਤੀ ਜਿਆਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਕਰਜਾ!
ਘਬਰਾਹਟ ਤੇ ਹਿਰਖ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਬੁੱਢਾ ਬੈਂਕਰ ਅਚਾਨਕ ਬੜਬੜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, 'ਹਾਏ ਕਿਹੜੀ ਮਨਹੂਸ ਘੜੀ ਵਿਚ ਮੈਂ ਸ਼ਰਤ ਲਾ ਬੈਠਾ...ਉਹ ਵਕੀਲ ਮਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਦੋ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕੰਗਾਲ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਮੇਰਾ ਦਿਵਾਲਾ ਨਿਕਲ ਜਾਏਗਾ। ਧਨਾਡ ਬਣ ਕੇ ਉਹ ਮੌਜਾਂ ਕਰੇਗਾ, ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏਗਾ। ਮੈਂ ਪੈਸੇ-ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਤਰਸਾਂਗਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਚਿੜਾਏਗਾ... 'ਸ਼੍ਰੀਮਾਨ ਜੀ, ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਦੇਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ। ਆਓ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਤਨ-ਮਨ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕਰਾਂ'। ਨਹੀਂ ਨਹੀਂ! ਇਹ ਸਭ ਮੈਥੋਂ ਸਹਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਦਿਵਾਲੀਏ ਹੋਣ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਏ ਕਿ ਵਕੀਲ ਦੀ ਮੌਤ ਹੀ ਹੋ ਜਾਏ। ਉਸਨੂੰ ਮਰਨਾ ਹੀ ਪਏਗਾ।'
ਟਨ...ਟਨ...ਟਨ
ਘੜੀ ਨੇ ਤਿੰਨ ਵਜਾਏ। ਘਰ ਦਾ ਹਰੇਕ ਜੀਅ ਗੁੜ੍ਹੀ ਨੀਂਦ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਪੱਤਿਆਂ ਉਤੇ ਜੰਮੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਮੱਧਮ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਚੁੱਪਚਾਂਦ ਸੀ। ਬਗ਼ੈਰ ਕੋਈ ਖੜਾਕ ਕੀਤਿਆਂ ਉਸਨੇ ਸੇਫ ਵਿਚੋਂ ਕੈਦੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਦੀ ਚਾਬੀ ਕੱਢੀ¸ਜਿਹੜਾ ਪਿੱਛਲੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਤੋਂ ਬੰਦ ਸੀ।...ਤੇ ਓਵਰ ਕੋਟ ਪਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ।
ਬਗ਼ੀਚੇ ਵਿਚ ਹਨੇਰਾ ਹੀ ਹਨੇਰਾ ਸੀ¸ਨਿੱਕੀਆਂ-ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਣੀਆਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਹਵਾ ਹੱਡਾਂ ਵਿਚ ਵੜਦੀ ਜਾਪੀ, ਕਹਿਰ ਦੀ ਠੰਡ ਸੀ। ਰੁੱਖਾਂ-ਬੂਟਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਂਬਾ ਛਿੜਿਆ ਲਗਦਾ ਸੀ। ਹਨੇਰਾ ਏਨਾ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਪਾੜ-ਪਾੜ ਕੇ ਵਿੰਹਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਬੈਂਕਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਿਹਾ।
ਬਗ਼ੀਚੇ ਦੀ ਨੁੱਕਰ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਸਨੇ ਚੌਕੀਦਾਰ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ ਪਰ ਕੋਈ ਉਤਰ ਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਚਣ ਖਾਤਰ ਚੌਕੀਦਾਰ ਰਸੋਈ ਵੱਲ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸੌਂ ਗਿਆ ਹੋਏਗਾ।
ਜੇ ਮੈਂ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੌਕੀਦਾਰ 'ਤੇ ਹੀ ਇਲਜ਼ਾਮ ਆਏਗਾ।
ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਟੋਹ-ਟਾਹ ਕੇ ਉਹ ਕੈਦੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਖਾਲੀ ਬਿਸਤਰਾ ਪਿਆ ਸੀ ਤੇ ਨੇੜੇ ਅੰਗੀਠੀ ਮਘ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਮਧੱਮ ਚਾਨਣ ਚੁਫੇਰੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕੈਦੀ ਦੇ ਬੂਹੇ ਨੂੰ ਲਾਏ ਹੋਏ ਜਿੰਦਰੇ ਨੂੰ ਸੀਲਾਂ ਓਵੇਂ ਦੀ ਜਿਵੇਂ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਅਗਾਂਹ ਵਧਿਆ ਤੇ ਬਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਅੰਦਰ ਝਾਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
ਲਾਲਟੈਨ ਦੀ ਮੱਧਮ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਕੈਦੀ ਮੰਜੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬੈਂਕਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਉਸਦੀ ਪਿੱਠ, ਉਸਦੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲ ਤੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਹੀ ਦਿਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ, ਕੁਰਸੀਆਂ ਉੱਤੇ¸ਚੌਹੀਂ ਪਾਸੀਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਹੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ।
ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਉਹ ਵਿਹੰਦਾ ਰਿਹਾ¸ਪਰ ਕੈਦੀ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਨਾ ਹਿੱਲਿਆ। ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੇ ਕੈਦੀ ਜੀਵਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅਹਿੱਲ, ਅਡੋਲ ਬੈਠੇ ਰਹਿ ਸਕਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬੈਂਕਰ ਨੇ ਬਾਰੀ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੜਕਾਇਆ ਪਰ ਕੈਦੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ।...ਤੇ ਫੇਰ ਬੈਂਕਰ ਨੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਜਿੰਦਰੇ ਦੀ ਸੀਲ ਤੋੜ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਚਾਬੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਜਰਿਆ ਹੋਇਆ ਜਿੰਦਰਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣ ਦੀ ਇਕ ਤਿੱਖੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਿੱਛੋਂ ਬੂਹੇ ਚਰਮਰਾ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ। ਬੈਂਕਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕੈਦੀ ਰੌਲਾ-ਰੱਟਾ ਕਰੇਗਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਤਿੰਨ ਮਿੰਟ ਤਕ ਕੈਦੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਮਰੇ ਅੰਦਰ ਵੜ ਗਿਆ।
ਮੇਜ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਆਦਮੀ, ਖੱਲ ਵਿਚ ਮੜਿਆ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਪਿੰਜਰ ਹੀ ਦਿਸਦਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਲੰਮੇ ਘੰਗਰਾਲੇ ਤੀਵੀਂਆਂ ਵਰਗੇ ਵਾਲ, ਲੰਮੀ ਦਾੜੀ, ਮਿੱਟੀ ਰੰਗਾ ਚਿਹਰਾ, ਪਿਚਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਾਬੜਾਂ ਤੇ ਲੰਮੀ ਪਤਲੀ ਪਿੱਠ ਬੜੀ ਅਜੀਬ ਲਗਦੀ ਪਈ ਸੀ। ਬੇਜਾਨ ਜਿਹੇ ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਸਿਰ ਟਿਕਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਵਾਲ ਸਫ਼ੈਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਉਸਨੂੰ ਚਾਲੀ ਸਾਲ ਦਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਇਕ ਕਾਗਜ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬੜੀ ਬਰੀਕ ਲਿਖਾਈ ਵਿਚ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
'ਮੀਸਣਾ ਨਾ ਹੋਏ ਤਾਂ,' ਬੈਂਕਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ,'ਕਿਵੇਂ ਘੂਕ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਏ, ਲਾਜ਼ਮੀ ਲੱਖਾਂ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਣੈ! ਮੈਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਲਿਟਾਣਾ ਪਏਗਾ, ਫੇਰ ਸਿਰਹਾਣੇ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਦਿਆਂਗਾ¸ਫੇਰ ਕੋਈ ਮਾਹਰ ਡਾਕਟਰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਅਸਲ ਕਾਰਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕੇਗਾ; ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖ ਤਾਂ ਲਵਾਂ, ਕਾਗਜ ਉੱਤੇ ਇਸਨੇ ਕੀ ਊਲ-ਜਲੂਲ ਲਿਖ ਰੱਖਿਆ ਏ!'
ਉਸਨੇ ਮੇਜ਼ ਤੋਂ ਕਾਗਜ ਚੁੱਕਿਆ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਲਿਖਿਆ ਸੀ: ' ਕੱਲ੍ਹ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਮੈਂ ਆਜਾਦ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਫੇਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ-ਵਰਤ ਸਕਾਂਗਾ...ਪਰ ਇਸ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਦਸ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਆਪਣੀ ਪਵਿੱਤਰ ਆਤਮਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਨੂੰ ਸਾਖੀ ਮੰਨ ਕੇ ਮੈਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ, ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਨਾਲ ਤੇ ਹੋਰ ਸੰਸਾਰਕ ਸੁੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ, ਦਿਲੀ ਨਫ਼ਰਤ ਹੈ।
'ਪੂਰੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਮੈਂ ਸਬਰ-ਸੰਤੋਖ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸੰਸਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੂੰ-ਖੰਡ ਉੱਤੇ ਵਿਚਰਿਆ ਹਾਂ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਭੇਜੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੈਂ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੀਆਂ ਸ਼ਰਾਬਾਂ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆਂ ਹੈ, ਜੰਗਲੀ-ਕਰੂਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ ਲੜਾਇਆ ਹੈ¸ਉਹ ਸੁੰਦਰ ਔਰਤਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼ ਤੁਹਾਡੇ ਕਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਨੇ...ਉਹ ਬਦਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਪਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਨੇ! ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਏਨੀਆਂ ਸੁੰਦਰ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਈਆਂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਖੁਮਾਰੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵਰਗੀ ਸੀ । ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਂ ਅਲਬੁਰਜ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਉੱਗਦੇ, ਢਲਦੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖੇ ਹਨ¸ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਲਾਲੀ ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਛਿੱਟੇ ਵਰ੍ਹਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮੈਂ ਜੰਗਲਾਂ, ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮਿੱਠੇ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਕੰਨ ਵੱਜਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਤੇ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਮਨਮੋਹਣੇ ਉਡਨ-ਦੂਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿਹੜੇ ਮੈਨੂੰ ਰੱਬ ਬਾਰੇ ਦਸਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੀਕ ਭੌਂ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਕਈ ਜਾਦੂਈ ਖੇਡ, ਖੇਡੇ¸ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤਬਾਹ ਕੀਤੇ; ਨਵਾਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਕੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗ਼ੁਲਾਮ ਬਣਾਅ ਲਿਆ ਸੀ।...
'ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਈ। ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਦੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਡਲੇ ਵਾਂਗ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ, ਤੁਹਥੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਚਤੁਰ ਹਾਂ।
'ਪਰ...ਪਰ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਦੁਨਿਆਵੀ ਅਕਲ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਐਸ਼ਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ, ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ¸ਇਕ ਰੇਤ-ਛਲ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਅਕਲਮੰਦ, ਸੁੰਦਰ ਜਾਂ ਹੰਕਾਰੀ ਬਣੇ ਫਿਰੋ¸ਮੌਤ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਚ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਚੂਹੇ ਵਾਂਗ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਣ ਦਬੋਚੇਗੀ।...ਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਹਿਤ, ਅਮਰ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਇਸ ਭੂੰ-ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।
'ਭਟਕੇ ਹੋਏ ਜੀਵੋ ਤੁਸੀਂ ਪਾਗਲ ਓ। ਤੁਸੀਂ ਝੂਠ ਨੂੰ ਸੱਚ ਤੇ ਕਰੂਪ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਿਓਆਂ ਤੇ ਨਾਸਪਤੀਆਂ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ, ਡੱਡਾਂ ਤੇ ਕਿਰਲੀਆਂ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਜਾਓਗੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਏਨਾਂ ਆਤਮ ਬਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗ਼ੁਲਾਬ ਵਿਚੋਂ ਮਹਿਕ ਦੀ ਥਾਂ ਦੁਰਗੰਧ ਆਉਂਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਵੋ। ਬਸ ਏਸੇ ਲਈ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਅਕਲ ਉੱਤੇ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਸਵਰਗਾਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਜੋੜੀ ਬੈਠੇ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਇੱਛਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਰਾਹ ਪਾਵਾਂ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸੋਚਾਂ।
'ਮੈਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਹੈ¸ਹਰੇਕ ਉਸ ਚੀਜ ਨਾਲ ਜਿਸ ਉਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆ ਬੁਨਿਆਦ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਰੁਪਏ ਪੈਸੇ ਨਾਲ¸ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਰੁਪਈਆਂ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਵਰਗ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਰੁਪਈਆਂ ਉੱਤੇ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾ ਰਹੇ ਏਸ ਲਈ ਮੈਂ ਕੈਦ ਦੀ ਮਿਆਦ ਪੁੱਗਣ ਤੋਂ ਪੰਜ ਮਿੰਟ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਕੋਠੜੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਾਲ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤੇ ਸ਼ਰਤ ਤੋੜ ਦਿਆਂਗਾ। ਤਾਂਕਿ ਉਸ ਦੋ ਲੱਖ ਰੂਪੈ ਉੱਤੇ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਾ ਰਹੇ।'
ਬੈਂਕਰ ਨੇ ਕਾਗਜ ਪੜ੍ਹ ਦੇ ਵਾਪਸ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਮਹਾਨ ਆਦਮੀਂ ਦਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮਿਆਂ ਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਫੇਰ ਰੋਂਦਾ-ਰੋਂਦਾ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਸੀ। ਸੱਟੇ ਵਿਚ ਹਾਰ ਕੇ ਕਦੀ ਉਸਨੂੰ ਏਨੀ ਨਮੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਅੱਜ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਢਹਿ ਪਿਆ ਸੀ ਪਰ ਮਾਨਸਿਕ ਦਵੰਧ ਕਾਰਨ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤੀਕ ਉਹ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ।
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਚੌਕੀਦਾਰ ਹਫਿਆ ਹੋਇਆ ਉਸ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਬੋਲਿਆ ਕਿ ਕੈਦੀ ਬਾਰੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਬਗ਼ੀਚੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੈਂਕਰ ਨੱਸ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਤੇ ਕੋਠੜੀ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਅਫ਼ਵਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉਸਨੇ ਉਹ ਕਾਗਜ਼ ਚੁੱਕ ਲਿਆਂਦਾ ਤੇ ਸੇਫ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ।
***