ਡੇਢ ਇੰਚ ਉੱਚੇ :: ਲੇਖਕ : ਨਿਰਮਲ ਵਰਮਾ

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਡੇਢ ਇੰਚ ਉੱਚੇ :: ਲੇਖਕ : ਨਿਰਮਲ ਵਰਮਾ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਏਸੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਆ ਸਕਦੇ ਓ; ਜਗ੍ਹਾ ਕਾਫੀ ਏ। ਅਖ਼ੀਰ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦੀ ਵੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਜਗ੍ਹਾ ਏ? ਨਹੀਂ...ਮੈਨੂੰ...ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਤਾਂ ਚੁੱਪ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਓ। ਮੈਂ ਆਪ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਆਂ...ਆਦਮੀ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਏ ਤੇ ਚੁੱਪ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਏ...ਇਹ ਬੜੇ ਘੱਟ ਲੋਕ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇੰਜ ਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਵਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ...ਤੁਸੀਂ ਅਜੇ ਜਵਾਨ ਓ। ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦੇ ਅਰਥ ਨੇ, ਚੁੱਪ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਏ, ਗੱਲਾਂ ਕਰਨੀਆਂ। ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਗੱਲਾਂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਤੁਸੀਂ ਛੋਟੇ ਮੱਗ ਵਿਚ ਪੀ ਰਹੇ ਓ। ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਜੇ ਆਦਤ ਨਹੀਂ ਪਈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਈ ਪਛਾਣ ਗਿਆ ਸਾਂ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਘੜੀ ਇੱਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਪਛਾਣਦਾ ਵਾਂ...ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਟੁੰਨ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਨੇ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਬੀਅਰ ਖਾਤਰ...ਦੂਜੇ ਪੱਬ ਬੰਦ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ , ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਜਾ ਈ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਛੇਤੀ ਈ ਠੁੱਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ...ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ, ਬਾਹਰ ਸੜਕ ਉੱਤੇ, ਟਰਾਮ ਵਿਚ ਈ...ਫੇਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਭਾਵੇਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਪਛਾਣਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਗਲਤ ਨਾ ਸਮਝ ਲਈਓ, ਮੇਰਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਵੇਖਿਆ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਆ ਕੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਅੱਲਗ-ਥੱਲਗ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਗਏ, ਤਾਂ ਗੱਲ ਬੁਰੀ–ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ। ਨਹੀਂ ਘਬਰਾਓ ਨਾ...ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ 'ਤੇ ਥੋਪਾਂਗਾ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਵੀ ਆਪੋ–ਆਪਣੀ ਬੀਅਰ ਨਾਲ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਵਾਂ। ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਇਹ ਜ਼ਰਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਬੁੱਢਾ ਆਦਮੀ ਰਤਾ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਏ...ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮਾਣ–ਗੁਮਾਣ ਨਾਲ ਬੁੱਢੇ ਹੋਣ ਵਿਚ ਬੜੀ ਗਰੇਸ ਏ ਤੇ ਇਹ ਹਰ ਆਦਮੀ ਦੇ ਵੱਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੰਜ ਆਪਣੇ–ਆਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਬੁੱਢੇ ਹੋਣਾ ਵੀ ਇਕ ਕਲਾ ਏ, ਜਿਸਨੂੰ ਬੜੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਸਿਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਏ।... ਕੀ ਆਖਿਆ ਏ ਤੁਸੀਂ? ਮੇਰੀ ਉਮਰ? ਭਲਾ ਆਪੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਓ ਖਾਂ। ਓ ਨਹੀਂ ਜੀ...ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਓ। ਤੇ ਸਾਹਬ ਤੁਸੀਂ ਵਾਕਈ ਮੇਰਾ ਚਿੱਤ ਖੁਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਏ-ਤੇ ਜੇ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ੀ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਖਾਤਰ ਮੈਂ ਇਕ ਬੀਅਰ ਹੋਰ ਲੈ ਲਵਾਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਨਾ? ਤੇ ਤੁਸੀਂ?...ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਲਓਗੇ? ਨਹੀਂ...ਮੈਂ ਜ਼ਿਦ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਹਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਾਬ ਚੁਣਨ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ...ਦੋਵੇਂ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਵੇਰ ਚੁਣੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ। ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਵਾਂ...ਜੋ ਇਕ ਵਾਰੀ 'ਪੀ' ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਵਾਂ ਜਾਂ ਇਕ ਵਾਰੀ 'ਜੀ' ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਵਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਦੂਸਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਓ? ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ? ਉਮੀਦ ਏ ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਘਸਿਆ–ਪਿਟਿਆ ਜੁਆਬ ਨਹੀਂ ਦੇਓਗੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਧਰਮ 'ਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਮੈਂ ਆਪ ਕੈਥੋਲਿਕ ਵਾਂ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬੜਾ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਮੌਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਆਦਮੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ...ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੰਢਾਉਂਦੇ ਵਾਂ, ਫੇਰ ਦੂਜੀ ਤੇ ਫੇਰ ਤੀਜੀ। ਅਕਸਰ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਇਸ ਸਮੱÎਸਿਆ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਵਾਂ...ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਨੀਂਦ ਲਈ ਇਕ ਛਟਾਂਕ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਤੇ ਅੱਧੀ ਛਟਾਂਕ ਥਕਾਵਟ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਏ...ਜੇ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਦੋਵੇਂ ਚੀਜਾਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਰ ਕੀ ਸਕਦੇ ਓ...?...ਇਸੇ ਲਈ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮੈਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਵਾਂ; ਪਿੱਛਲੇ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ। ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਸੌÎਂਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਵਾਂ, ਪਰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਦੇ ਆਸ–ਪਾਸ ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਏ...ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਘਰੇ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ। ਰਾਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ...ਬੜੀ ਭਿਆਨਕ ਘੜੀ ਹੁੰਦੀ ਏ ਇਹ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣਾ ਅਨੁਭਵ ਦੱਸ ਰਿਹਾਂ-ਦੋ ਵਜੇ ਜਾਪਦਾ ਏ ਅਜੇ ਰਾਤ ਈ ਏ ਤੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ, ਪਰ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਜਾਪਦਾ ਏ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਏਧਰ ਦੇ ਓ, ਨਾ ਓਧਰ ਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਏ ਜਿਵੇਂ ਮੌਤ ਦੇ ਆਉਣ ਦਾ ਜੇ ਕੋਈ ਵੇਲਾ ਏ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਹੋ ਏ।...ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ? ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ਮੈਂ ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੱਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ, ਪੈਨਸ਼ਨੀਏ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸ਼ੌਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਕ ਬਿੱਲੀ ਏ-ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿ ਰਹੀ ਏ। ਹੁਣ ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਬੀਅਰ ਪੀ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ਤੇ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਲੰਮੀਆਂ ਬਹਿਸਾਂ ਛੇੜੀ ਬੈਠਾ ਵਾਂ, ਉਧਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਬੂਹੇ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਬੈਠੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਹਾਡੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਖਾਸੀ ਤੱਸਲੀ ਦੇਂਦਾ ਏ ਕਿ ਕੋਈ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ, ਬਾਹਰ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਛਾਈ ਬੈਠਾ ਏ। ਮੈਂ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਜਿਹੜੇ ਆਪ ਕਿਸੇ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਜਿਸ ਪਲ ਤੁਸੀਂ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦੇਂਦੇ ਓ, ਉਸੇ ਪਲ ਤੁਸੀਂ ਜਿਊਂਣਾ ਛੱਡ ਦੇਂਦੇ ਓ। ਬਿੱਲੀਆਂ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੀਕ ਤੇ ਬੜੇ ਸਬਰ ਨਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਸ ਪੱÎਖੋਂ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗਰ ਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਪਰ ਸਿਰਫ ਇਸ ਪੱÎਖੋਂ ਹੀ ਨਹੀਂ-ਔਰਤਾਂ ਵਾਂਗ ਈ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਖਿੱਚ-ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਰਿਝਾਉਣ-ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਆਸਾਧਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਡਰ ਤੇ ਮੋਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ। ਅਸੀਂ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬੱਧੇ–ਲੁੱਟੇ ਜਿਹੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਵਾਂ। ਉਂਜ ਡਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁੱÎਤਿਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਉਹ ਹੇਠਲੀ ਸਤਰ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਕੇ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਓ। ਕੁੱਤਾ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਹਨੂੰ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਏ ਕਿ ਕਿਤੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਨਾ ਖੇਡ ਜਾਓ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਏਸ ਲਈ ਸਹਿਮੇਂ ਰਹਿੰਦੇ ਓ ਕਿ ਅੱਖ ਬਚਾਅ ਕੇ ਕਿਤੇ ਉਹ ਬੁਰਕੀ ਓ ਨਾ ਕੱਢ ਕੇ ਲੈ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਉਸ ਡਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰਹੱਸ, ਕੋਈ ਰੋਮਾਂਚ, ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ...ਜਿੱਦਾਂ ਕਿ ਅਕਸਰ ਬਿੱਲੀ ਜਾਂ ਸੱਪ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਨੇ। ਇਹ ਇਕ ਸੱਚਾਈ ਏ ਤੇ ਇਹ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਤਜ਼ੁਰਬੇ ਨਾਲ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਵਾਂ ਕਿ ਬਿੱਲੀ ਤੇ ਔਰਤ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਤੁਸੀਂ ਅੰਤ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦੇ, ਚਾਹੇ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸਾਲ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਿਤਾਏ ਹੋਣ। ਏਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਜਾਣ–ਬੁੱਝ ਕੇ ਕੁਝ ਲਕੋਈ ਰੱਖਦੀਆਂ ਨੇ, ਬਲਿਕੇ ਖ਼ੁਦ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਏਨਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੀਕ ਝਾਤ ਮਾਰ ਸਕੋ। ਕਦੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਅਜੀਬ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਾਨੂੰ ਉਹੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਖਿੱਚਦੀਆਂ ਨੇ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਥੋੜ੍ਹਾ–ਬਹੁਤਾ ਆਂਤਕ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ...ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਬੁਰਾ ਨਾ ਮੰਨੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਕ ਬੀਅਰ ਹੋਰ ਮੰਗਵਾ ਲਵਾਂ...ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪੱਬ ਬੰਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਫੇਰ ਸਵੇਰ ਤੀਕ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਬੂੰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਡਰੋ ਨਾ...ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪੀਣ ਦੀ ਹੱਦ ਜਾਣਦਾ ਵਾਂ...ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਡੇਢ ਇੰਚ ਉੱਚੇ ਉਠ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ...ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ, ਵਰਨਾ ਉਹ ਉੱਤੇ ਉੱਡ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਫੇਰ ਉਸ ਉਡਾਨ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਸੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲੀ ਵਿਚ...ਜੋ ਕੋਈ ਵਧੀਆ ਜਾਂ ਦਿਲਚਸਪ ਸ਼ੈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਡਰਦੇ ਮਾਰੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਈ ਪੈਰ ਗੱਡੀ ਰੱਖਦੇ ਨੇ...ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪੀਣੀ, ਨਾ-ਪੀਣੀ ਇਕ ਬਰੋਬਰ ਹੁੰਦੀ ਏ। ਜੀ ਹਾਂ...ਸਹੀ ਫਾਸਲਾ ਏ, ਡੇਢ ਇੰਚ। ਏਨੀ ਹੋਸ਼ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਵਾਂਗ ਬੁਝਦਿਆਂ ਵੇਖ ਸਕੋ...ਜਦੋਂ ਲਾਟ ਉਂਗਲਾਂ ਨੇੜੇ ਸਰਕ ਆਏ, ਉਸਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ...ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ। ਕਦੋਂ ਤੀਕ ਫੜੀ ਰੱਖਣਾ ਏ ਤੇ ਕਦੋਂ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਏ, ਪੀਣ ਦਾ ਰਹੱਸ ਏਸੇ ਪਛਾਣ ਵਿਚ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਿਰਫ ਇਹ ਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦੇ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਡੇਢ ਇੰਚ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਉਠ ਜਾਂਦੇ...ਤੇ ਫੇਰ ਉਹ ਪਛਾਣ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਛਾਣ ਤੋਂ ਦੁਰੇਡੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਵਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਹੱਸ ਕੇ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਟਾਲ ਦਿਓਗੇ...ਮੈਂ ਆਪ ਕਦੇ ਕਦੇ ਇਹੋ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਵਾਂ ਕਿ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਲਵਾਂ ਕਿ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਨਾ ਜਾਣਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ-ਤਹਾਨੂੰ ਸੁਰੱÎਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦਾ ਵਧੀਆ ਰਸਤਾ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਹੌਲੀ–ਹੌਲੀ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦੇ ਓ...ਜਿਵੇਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਓ...ਇਕੋ ਘਰ ਵਿਚ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਰਹਿ ਲਏ ਹੁੰਦੇ ਓ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਕ ਸ਼ੱਕ ਜਿਹਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਲੀ ਖੇਡ–ਖੇਡ ਰਹੀ ਏ। ਕਦੀ ਕਦੀ ਏਸ ਸ਼ੱਕ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣ ਖਾਤਰ ਤੁਸੀਂ ਦੂਜੀ ਜਾਂ ਤੀਜੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਪਰੇਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਓ! ਇਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਏ...ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਜੀ ਔਰਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰਹੱਸ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਤੀਜੀ ਦੇ ਆਪਣੇ। ਇਹ ਸਭ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਖੇਡ ਵਾਂਗ ਏ...ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਚਾਲ ਚੱਲਦੇ ਓ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਰੋਧੀ ਸਾਹਵੇਂ ਅੰਤਹੀਣ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਕ ਬਾਜੀ ਹਾਰ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਓ। ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਗੱਲ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਓ ਕਿ ਦੂਜੀ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੇ...ਪਹਿਲੀ ਵਾਂਗ ਅੰਤਹੀਣ ਤੇ ਰਹੱਸਮਈ! ਵੇਖੋ...ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਹਿੰਦਾ ਵਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਰੱÎਖੋ ਅਸਲ ਸੰਬੰਧ ਸਿਰਫ ਇਕ ਨਾਲ ਈ ਹੁੰਦਾ ਏ...ਕੀ ਕਿਹਾ ਏ ਤੁਸੀਂ? ਜੀ ਨਹੀਂ, ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਦੱਸ ਚੁੱÎਕਿਆ ਵਾਂ, ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਬਿੱਲੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਓ ਤਾਂ। ਜੀ ਹਾਂ...ਮੈਂ ਵਿਆਹਿਆ ਹੋਇਆ ਵਾਂ...ਪਰ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਹੁਣ ਜਿਊਂਦੀ ਨਹੀਂ...ਇਹ ਮੇਰਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਨਾ ਹੋਵੋ...ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਮੈਂ ਇਸ ਲਈ ਆਖ ਰਿਹਾਂ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਮਰਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਮੈਂ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਮਰਦਿਆਂ ਨਾ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ; ਹੱਥੀਂ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਸਿਰਫ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਈ ਲਾ ਸਕਦੇ ਓ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਜਿਊਂਦਾ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੱÎਸੋਗੇ, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਏ ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਤੁਸੀਂ ਆਪੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਜਾਣਕਾਰ ਦਾ ਮੁਰਦਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਲੈਂਦੇ, ਇਕ ਧੂੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਆਸ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ਕਿ ਉਹ ਅਜੇ ਜਿਊਂਦਾ ਏ...ਤੁਸੀਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲੋਗੇ ਤੇ ਉਹ ਤੌਲੀਏ ਨਾਲ ਹੱਥ ਪੂੰਝਦੀ ਹੋਈ ਰਸੋਈ ਵਿਚੋਂ ਨੱਸ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਣ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਇਹ ਇਕ ਭਰਮ ਏ; ਇੰਜ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ...ਉਸਦੀ ਬਜਾਏ ਹੁਣ ਬਿੱਲੀ ਆਉਂਦੀ ਏ ਜਿਹੜੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਪਿੱਛੇ, ਦਹਿਲੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੂਥੀ ਟਿਕਾਈ ਬੈਠੀ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ। ਮੈਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਏ ਕਿ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੋਖ ਲੈਂਦਾ ਏ...ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਇੰਜ ਸੋਚਦੇ ਓ? ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ...ਪਰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਮੈਨੂੰ ਇੰਜ ਲੱਗਾ ਏ ਕਿ ਉਹ ਸੋਖਦਾ ਓਨਾਂ ਕੁਛ ਨਹੀਂ, ਜਿੰਨਾਂ ਬੁਹਾਰ ਦੇਂਦਾ ਏ...ਹਨੇਰੇ ਕੋਨੇ ਵੱਲ ਜਾਂ ਕਾਲੀਨ ਦੇ ਹੇਠ, ਤਾਂਕਿ ਬਾਹਰੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦਵੇ। ਪਰ ਉਸਦੇ ਪੰਜੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਣਜਾਣੀ ਘੜੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਬੋਚ ਸਕਦੇ ਨੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਵਾਂ...ਬੀਅਰ ਪੀਣ ਦਾ ਇਹੋ ਤਾਂ ਸੁਖ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਭਟਕ ਜਾਂਦੇ ਓ, ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ...ਇਕੋ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਇਰਦ–ਗਿਰਦ, ਰਾਊਂਡ–ਐਂਡ–ਰਾਊਂਡ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੱÎਚਿਆਂ ਦੀ ਉਸ ਖੇਡ ਦਾ ਪਤਾ ਏ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਇਕ ਗੋਲ ਦਾਇਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਤੇ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਬੱਚਾ ਰੁਮਾਲ ਲੈ ਕੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਾ ਏ।...ਤੁਹਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਏ? ਵਾਹ, ਵੇਖੋ ਨਾ ਅਸੀਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿੰਨੇ ਵੱਖ–ਵੱਖ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੀਏ, ਬੱÎਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਤਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਡੀ ਸਭਨਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀ ਈ ਹਾਲਤ ਸੀ...ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਕਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਕਿਸ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਫੰਦਾ ਛੱਡ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਹਰੇਕ ਕਿਸੇ ਭੈਭੀਤ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗ ਪਿੱਛਾ ਭੌÎਂ ਕੇ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਤਾਂ ਨਹੀਂ...ਜੀ ਹਾਂ, ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਈ ਇੱਥੇ ਜਰਮਨ ਆਏ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਬੜੇ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਵੋਗੇ...ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਵੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਲੜਾਈ ਲੱਗੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਵੇਰ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਤੀਕ ਕੰਮ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਇਕ ਜਵਾਨ ਵਹਿੜਕੇ ਵਾਂਗ ਡਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਉਮਰ ਹੁੰਦੀ ਏ ਜਦੋਂ ਹਰੇਕ ਬੰਦਾ ਇਕ ਔਸਤ ਸੁਖ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦਾ ਏ...ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਸ ਕੋਲ...ਯਾਨੀ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਉਸ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਓ...ਤੁਸੀਂ ਅਕਸਰ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੁਖ ਕਹਿੰਦੇ ਵਾਂ, ਉਹ ਕੁਛ ਖਾਸ ਪਲਾਂ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਏ।
ਸੁਖ, ਉਂਜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਬੜਾ ਠੋਸ ਏ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਪਲਾਂ ਦੇ ਬੀਤ ਜਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਫਿੱਕਾ–ਜਿਹਾ, ਧੁੰਦਲਾ–ਧੁੰਦਲਾ ਜਿਹਾ ਤੇ ਹੈਂਗਓਵਰ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਪਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੁੱਖ, ਤਕਲੀਫ਼ ਜਾਂ ਯਾਤਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਵਾਂ, ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ...ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ, ਉਸਨੂੰ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਦੁਰਘਟਨਾਂ ਸਮੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਦੁਰਘਟਨਾਂ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਬਦਹਵਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਵਾਂ, ਅਸੀਂ ਉਦੋਂ ਝੱਲੀ ਪੀੜ ਲਈ ਕੋਈ ਬਣਿਆ-ਬਣਾਇਆਂ ਫਰੇਮ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਸਹੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਫਿੱਟ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਕਿਸੇ ਦੁਰਘਟਨਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਇਕ ਗੱਲ ਏ ਤੇ ਉਸਦਾ ਠੀਕ–ਠੀਕ ਨਤੀਜਾ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਭੋਗਣਾ ਜਾਂ ਭੋਗ ਸਕਣ ਯੋਗ ਹੋ ਸਕਣਾ...ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ। ਇੰਜ ਕਦੀ ਹੋ ਈ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ...ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਏ। ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਮੰਨ ਕੇ ਓਨੇ ਈ ਦੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕਰਨੀ ਜਿੰਨੇ ਉਹਨਾਂ ਭੋਗੇ ਸੀ। ਉਹ ਜ਼ਰਾ ਘੱਟ ਹੋਣਗੇ ਜਾਂ ਕੁਝ ਵਧੇਰੇ ਈ...ਪਰ ਓਨੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਓਹੋ–ਜਿਹੇ ਜਿਹੋ–ਜਿਹੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੇ ਭੋਗੇ ਸੀ। ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਗ਼ਲਤ ਨਾ ਸਮਝ ਲਈਓ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਲਿਜਾਅ ਚੁੱਕੇ ਸੀ। ਸੱਤ ਸਾਲਾ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਇਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਖ਼ਾਲੀ ਘਰ ਅੰਦਰ ਵੜਿਆ...। ਬਿੱਲੀ? ਨਹੀਂ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਪਾਲਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਸਦੇ ਮੇਰੇ ਗੁਆਂਢੀ, ਆਪੋ ਆਪਣੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕਦੇ, ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸੀ। ਵੇਖਣਾ ਈ ਸੀ। ਸੁਭਾਵਕ ਜੋ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰੀ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕ-ਝਾਕ ਕੇ ਵਿਹੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗੇਸਟਾਪੋ–ਪੁਲਸ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਬੰਦ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੁੰਦੀ। ਪਰ ਕਦੇ ਮੈਂ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਂ ਘਰ ਵਾਪਸ ਆਵਾਂਗਾ, ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਕਮਰਾ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਵੇਖੋ...ਮੈਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਇਕ ਗੱਲ ਪੁੱਛਣੀ ਚਾਹੁੰਣਾ ਵਾਂ...ਕੀ ਇਹ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਦੀ ਮੌਤ, ਯਾਤਨਾ ਜਾਂ ਦੁਰਘਟਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਦੇ ਵਾਂ ਜਾਂ ਸਵੇਰੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਵਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਇਹ ਚਿੱਤ ਚੇਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਹੋ ਕੁਝ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਪਰ ਸਕਦਾ ਸੀ...ਨਹੀਂ, ਸਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇਵੇਂ ਲੱਗਦਾ ਏ ਕਿ ਇਹ ਦੂਜਿਆਂ ਵਾਸਤੇ ਈ ਨੇ...ਆ–ਹਾ, ਮੈਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਬੀਅਰ ਹੋਰ ਮੰਗਵਾ ਰਹੇ ਓ। ਅਖ਼ੀਰ ਖ਼ਾਲੀ ਗਿਲਾਸ ਸਾਹਮਣੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਨਾ ਬੈਠਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ...ਕੀ ਕਿਹਾ ਤੁਸੀਂ? ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੁੱਛੋਗੇ; ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਨਾ ਪੁੱਛਦੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਣੀ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ...ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪ ਵੀ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝ ਸਕਿਆ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱÎਸਿਆ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਐਨ ਦੁਰਘਟਨਾਂ ਸਮੇਂ ਆਦਮੀ ਬਦਹਵਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੀੜ ਦਾ ਸਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕਦਾ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸੀ...ਕਪੜੇ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਮੁੱਦਤਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਅਖ਼ਬਾਰ! ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਮੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਦਰਾਜ਼ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਲੀ ਹਰੇਕ ਨਿੱਕੀ–ਵੱਡੀ ਸ਼ੈਅ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਉਲਟੀ-ਸਿੱਧੀ ਪਈ ਸੀ-ਕਰਿਸਮਿਸ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ, ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ, ਪੁਰਾਣੀ ਫ਼ੋਟੋ ਐਲਬਮ; ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ, ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿੰਨੀਆਂ ਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ...ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਰੇਕ ਨਿੱਕੀ–ਵੱਡੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਲਟ–ਪਲਟ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਸੀ; ਕੋਨੇ ਕੋਨੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਸੀ...ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬਚ ਸਕੀ ਹੋਵੇ! ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਬਿਸਤਰਾ ਖ਼ਾਲੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਸਿਰਹਾਣੇ ਹੇਠ ਉਸਦਾ ਰੁਮਾਲ, ਮਾਚਸ ਤੇ ਸਿਗਰੇਟ ਪੈਕੇਟ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸੌਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਗਰੇਟ ਪੀਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੀ ਇਹ ਆਦਤ ਰੜਕੀ, ਪਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਆਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਲੰਘ ਕੋਲ ਰੱਖੀ ਤਿਪਾਈ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀ ਕਿਤਾਬ ਪਈ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਓਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਪੰਨੇ ਉੱਤੇ ਉਹ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵਜੋਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਕਲਿੱਪ ਰੱÎਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਕਲਿੱਪ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਜੁੜੀ ਸੀ...ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ ਕਿਵੇਂ ਸਾਨੂੰ ਛੋਟੀਆਂ–ਛੋਟੀਆਂ ਤਫ਼ਸੀਲਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੀਕ ਚੇਤੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਨੇ। ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਠੀਕ ਵੀ ਏ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਡੀਆਂ ਤੇ ਅਨੁਭਵ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ੈਆਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਵਾਂ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਰਸਾ ਨਾਲ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਵੱਡੀਆਂ ਸ਼ੈਆਂ ਹੱਥੋਂ ਸਰਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਸਿਰਫ ਛੋਟੀਆਂ–ਮੋਟੀਆਂ ਆਦਤਾਂ, ਉਪਰੋਂ ਠੁੱਸ ਦਿਸਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਿੱਤ–ਦਿਹਾੜੇ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਰੋਜ਼–ਰੋਜ਼ ਦੇ ਆਪਸੀ ਮਤਭੇਦ ਈ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੰਗ ਦੇ ਮਾਰੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦੇ, ਪਰ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਹਰੇਕ ਸ਼ੈਅ ਸੁੰਨੀ ਜਿਹੀ ਜਾਪਦੀ ਏ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ...ਉਸ ਘੜੀ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੁੱਝ ਰਿਹਾ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਇਹ ਇਕ ਸੱਚ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ ਸੀ, ਇਹ ਭਿਆਨਕ ਭੇਦ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਈ ਕਿਉਂ? ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਵਾਰੀ–ਵਾਰੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹੋ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਰਿਹਾ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਝ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਸੱਤ ਸਾਲਾ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਉੱਤੇ ਸ਼ੱਕ ਹੋਇਆ ਸੀ...ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਮੈਥੋਂ ਛੁਪਾਅ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੋਵੇ, ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਜਿਸ ਦਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸਰੋਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱÎਗਿਆ ਕਿ ਗੈਸਟਾਪੋ–ਪੁਲਸ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਉਸਦੀ ਟੋਹ ਵਿਚ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਗੈਰਕਾਨੂੰਨੀ ਪਰਚੇ ਤੇ ਪੈਂਫਲਿਟ ਫੜ੍ਹੇ ਗਏ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਗੁਪਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਜਰਮਨ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਸੰਗੀਨ–ਜ਼ੁਰਮ ਸੀ ਤੇ ਪੁਲਸ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ੁਦ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਬਰਾਮਦ ਕੀਤੀਆਂ ਸੀ...ਤੇ ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਖਾਸੀ ਦਿਲਚਸਪ ਲੱਗੇ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸ ਰਾਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਤੇ ਉਹ ਏਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੌÎਂਦੇ ਸੀ, ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਸੀ...ਤੇ ਉਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਈ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸੀ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਸਦਾ ਰਹੱਸ ਸੀ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਕੋਈ ਸਾਂਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਦਿਲਚਸਪ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਾਣਦੇ ਸੀ...? ਜ਼ਰਾ ਠਹਿਰੋ...ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਗਿਲਾਸ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਵਾਂ, ਫੇਰ ਤੁਹਾਡਾ ਸਾਥ ਦਿਆਂਗਾ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣਗੇ, ਤੇ ਫੇਰ...ਨਹੀਂ ਏਨੀ ਜਲਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਪੀਣ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਤਾਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਪੀਣ ਵਿਚ ਈ ਏ। ਸਾਡੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਇਕ ਕਹਾਵਤ ਏ, ਸਾਨੂੰ ਡਕ ਕੇ ਪੀਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਏ ਕਿਉਂਕਿ ਸੌ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਸੌ ਸਾਲ...ਕਾਫੀ ਲੰਮਾਂ ਅਰਸਾ ਏ...ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਖ਼ਿਆਲ ਏ? ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਏਨਾ ਅਰਸਾ ਜਿਉੂਂਦਾ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕੇਗਾ? ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਏ। ਆਦਮੀ ਜਿਊਂਦਾ ਏ, ਖਾਂਦਾ ਏ, ਪੀਂਦਾ ਏ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਅਚਾਨਕ 'ਫਿਸ'! ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ, ਭਿਆਨਕ ਚੀਜ਼ ਮੌਤ ਨਹੀਂ, ਲੱਖਾਂ ਲੋਕੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮਰਦੇ ਨੇ ਤੇ ਅਸੀਂ ਤੁਸੀਂ ਚੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਭਿਆਨਕ ਚੀਜ਼ ਏ ਕਿ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਭੇਦ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਅਸੀਂ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਿਗਾੜ ਸਕਦੇ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਹ ਸਾਥੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਕਮਰੇ ਤੀਕ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ...ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਹਾਸਾ ਆਵੇ ਕਿ ਪੁਲਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਦੂਜਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਮੁੜ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਸੀ...ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਲਟਾਅ–ਪੁਲਟਾਅ ਕਰ ਕੇ ਬੜੇ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਖਾਤਰ ਇਕ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡੀ ਜਿਸ ਦੇ ਆਸਰੇ ਮੈਂ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਲੱਭ ਸਕਾਂ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ, ਡਰੈਸਿੰਗ ਟੇਬਲ ਦੀ ਦਰਾਜ਼ ਵਿਚ ਪਏ ਕੁਝ ਖ਼ਤ...ਜਿਹੜੇ ਮੈਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਲਿਖੇ ਸੀ...ਕੁਝ ਖੰਭ ਤੇ ਪੱਥਰ ਜਿਹੜੇ ਉਸਨੇ ਸਾਂਭ–ਸਾਂਭ ਰੱਖੇ ਸੀ, ਜ਼ਰਾ ਵੇਖੋ ਨਾ, ਸੱਤ ਸਾਲ ਦੀ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਨਿਰਖ–ਪਰਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ੁਫੀਆ ਪੁਲਸ ਦਾ ਕੋਈ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਮੁਲਾਜ਼ਿਮ ਹੋਵਾਂ ਮੈਂ...ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਪੁੱਛ ਸਕਾਂਗਾ। ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ, ਇਹ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ...ਉਹ ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਫੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨੂੰ ਵੀ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਵੇਖਿਆ। ਪਰ ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਏਨਾ ਭੈਭੀਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੌਤ ਉਸਦੇ ਬੜੀ ਨੇੜੇ ਏ, ਜਿੰਨਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕਦੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਪੂਰਾ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਾਂਗਾ। ਮੌਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਉਸਦੇ ਭੇਤਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਦਰਾ ਮਾਰ ਦਵੇਗੀ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਸੁਰਾਗ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡ ਕੇ ਜਾਵੇਗੀ ਜਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਸ ਜਿੰਦਰੇ ਨੂੰ ਖੋਹਲ ਸਕਾਂ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਰਾਤੀਂ ਉਹਨਾਂ ਮੇਰਾ ਬੂਹਾ ਆਣ ਖੜਕਾਇਆ। ਮੈਂ ਤਿਆਰ–ਬਰ–ਤਿਆਰ ਬੈਠਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਈ ਉਡੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ; ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਣਗੇ। ਜੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਉਹਨਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਸਭ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰੀ ਲੋੜ ਨਾ ਪੈਂਦੀ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੇਗਾ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਰਹੱਸਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਰਿਹਾ ਵਾਂ, ਪਰ ਉੁਸਦੀਆਂ ਅਦਤਾਂ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂੰ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਪ ਰਹਿ ਦੀ ਜਾਚ ਸੀ; ਚਾਹੇ ਤਸੀਹੇ ਕਿੰਨੇ ਈ ਭਿਆਨਕ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ। ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੱਖੀਂ ਉਸਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਭੋਗਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ, ਪਰ ਮੈਂ ਥੋੜ੍ਹਾ–ਬਹੁਤਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਤਾਂ ਲਾ ਸਕਦਾ ਵਾਂ...। ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਮੈਨੂੰ ਪੁੱÎਛਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪਸ਼ਟ ਸੀ...ਕੀ ਮੈਂ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਦਾ ਪਤੀ ਵਾਂ? ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਉਤਰ 'ਹਾਂ' ਵਿਚ ਈ ਦੇ ਸਕਿਆ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਮੇਰੀ ਏਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹਾਸੇ ਵਿਚ ਪਾ ਲਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਦੱÎਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਏਹਨਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਸੋਚਿਆ...ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਖੱਲ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕੰਨੀ ਕਤਰਾਅ ਰਿਹਾ ਵਾਂ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਵੱਖਰੇ–ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦੇ ਰਹੇ...ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕੁਛ ਜਾਣਦਾ ਵਾਂ? ਉਹ ਕਿੱਥੇ–ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ? ਕਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਸੀ? ਪੈਂਫਲਿਟ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤੇ?... ਮੇਰੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਵੀ ਉਤਰ ਉਗਲਵਾਅ ਲੈਣ ਲਈ, ਉਹਨਾਂ ਕਿਹੜੇ ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ, ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਾਂਗਾ। ਮੈਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਦੱਸਾਂ, ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਰੱਤੀ ਭਰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਾ ਸਕੋਗੇ...ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਕੁਟਾਪਾ ਚਾੜ੍ਹਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਮੈਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀਮ ਸਬਰ ਸੀ...ਉਹ ਓਦੋਂ ਤੀਕ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਤੀਕ ਮੇਰੀ ਚੇਤਨਾ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।...ਤੇ ਫੇਰ ਉਹੀ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਸਵਾਲ ਤੇ ਅੰਤਹੀਣ ਤਸੀਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਏਨੇ ਵਰ੍ਹੇ ਇਕੋ ਛੱਤ ਹੇਠ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਸਦੀਆਂ ਗੁਪਤ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਬਾਰੇ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ। ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੇਵਕੂਫ਼ ਬਣਾ ਰਿਹਾਂ...ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਖੀਂ ਘੱਟਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਵਾਂ। ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ, ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਟ–ਮਾਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਬਲਿਕੇ ਏਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਜੁਆਬ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਦੱਸਣ ਲਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੁਛ ਸਾਧਾਰਨ ਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੀ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹਰੇਕ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਮਰਦ ਨਾਲ ਕਰਦੀ ਏ...ਮੈਂ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਹ ਇਕ ਹੋਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵੀ ਜਿਊਂ ਰਹੀ ਸੀ...ਮੈਥੋਂ ਅੱਲਗ–ਥੱਲਗ, ਮੇਰੀ ਪਹੁੰਚ ਤੇ ਸੋਚ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਸ ਦਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਕੁਝ ਹਾਸੋਹੀਣੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗੇਗੀ ਕਿ ...ਜੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਫੜ੍ਹਦੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਇਹੋ ਸਮਝਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਉਹੀ ਏ, ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਵਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ, ਉਹ ਜੰਗ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨ ਸੀ ਤੇ ਗੇਸਟਾਪੋ ਆਪਣੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਹੱਥੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣ ਦੇਂਦੇ...ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਅਖ਼ੀਰ ਤੀਕ ਕੁਛ ਵੀ ਕਬੂਲ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਕੱਚਾ ਸਮਝਦੇ ਸੀ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਜਾਨੋਂ ਮਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦੇ...ਪਰ ਮੌਤ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ, ਜਿੰਨਾਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਸ਼ਟ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਏ ਉਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਕਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਉਦੋਂ ਈ ਛੱਡਦੇ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ ਸੀ ਜਾਂ ਫੇਰ ਮੈਂ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੁਛ ਵੀ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ...ਇਹ ਮੇਰੀ ਵਡਿਆਈ ਨਹੀਂ, ਸੱਚ ਇਹ ਆ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕਬੂਲਣ ਜੋਗਾ ਕੁਛ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਓ, ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੜਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੋਇਆ। ਇੰਜ ਲੱÎਗਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਛਲ ਕੀਤਾ ਏ। ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਇਹੋ ਖ਼ਿਆਲ ਰੜਕਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ, ਮੈਨੂੰ ਈ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪਾਤਰ ਬਣਾਉਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਿਆ। ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਗੇਸਟਾਪੋ ਸਾਹਮਣੇ ਪੀੜਾਂ ਤੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦੇ ਅਸਹਿ ਪਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱÎਸਿਆ। ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਚਾਅ ਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ ਕਿ ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਭੇਤ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦਾ ਹੀਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੋ ਜੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣ ਦਾ ਰਸਤਾ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਮੇਰੇ ਕਸ਼ਟਾਂ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵਧ ਨਾ ਜਾਂਦਾ? ਤੁਸੀਂ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪੀੜ ਸਹਿ ਸਕਦੇ ਓ, ਪਰ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਲ ਉਸ ਪੀੜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਸਕਦੇ ਓ...ਚਾਹੇ ਉਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ, ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਦਗ਼ਾ ਈ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇ...ਕੀ ਇਕ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਚੁਣ ਲਵੋਗੇ?...ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਅਸੰਭਵ ਏ। ਚੋਣ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਛੁੱਟੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪੀੜ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਕਦੀ ਇੰਜ ਲੱਗਦਾ ਏ ਜਿਵੇਂ ਚੁਣਨ ਦੀ ਏਸ ਪੀੜ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਖਾਤਰ ਈ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਰਹੱਸ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੱÎਸਿਆ। ਵੋਖੋ ਨਾ...ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਏ ਕਿ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਓਹਲਾ, ਦੂਰੀ ਜਾਂ ਦਵੈਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਉਹ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਾਂਗ ਸਾਫ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਵਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਮ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖੋਹਲਣਾ ਈ ਨਹੀਂ, ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੀਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛਿਪਾਉਣਾ ਵੀ ਏ...ਤਾਂਕਿ ਦੂਸਰੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰੱÎਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ...ਹਰ ਔਰਤ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਦੀ ਏ ਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਮਰਦ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਰੱਖਦੀ ਏ, ਇੰਜ ਉਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਛਿਪਾਉਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਏ।...ਤੁਸੀਂ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ? ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ, ਮੈਂ ਗਲਤ ਹੋਵਾਂ...ਪਰ ਜਦੋਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਤਾਂ ਅਕਸਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲਦੀ ਏ ਕਿ...ਖ਼ੈਰ ਛੱਡੋ, ਮੈਂ ਸਮਝਾ ਨਹੀਂ ਸਕਾਂਗਾ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਸੱÎਦਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁਛ ਸਮਝਾ ਸਕਾਂਗਾ। ਕੀ ਆਖਿਆ ਏ ਤੁਸੀਂ? ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ। ਇਕ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹ ਉਸ ਪੋਸਟਰ ਉੱਤੇ ਜਾ ਪਈ ਸੀ...ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਓਹੋ ਜਿਹੇ ਪੋਸਟਰ ਅਕਸਰ ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਚਿਪਕਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸੀ...ਹਰ ਪੋਸਟਰ ਉੱਤੇ ਤੀਹ–ਚਾਲੀ ਜਣਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉੱਤੇ ਪਈ ਤਾਂ ਕਈ ਪਲ ਮੈਨੂੰ ਅਜ਼ੀਬ ਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਨਾਂਅ ਪਿੱਛੇ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ...ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱÎਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਰਦਿਆਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਲੈਂਦੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਜਿਊਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ...ਇਕ ਧੁੰਦਲੀ ਜਿਹੀ ਉਮੀਦ ਵੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲੋਗੇ...ਪਰ ਵੇਖੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆਂ...ਬੀਅਰ ਪੀਣ ਦਾ ਇਕ ਸੁਖ ਏ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਕੋ ਦਾਇਰੇ ਦੇ ਇਰਦ–ਗਿਰਦ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਓ...ਰਾਊਂਡ, ਐਂਡ–ਰਾਊਂਡ, ਐਂਡ–ਰਾਊਂਡ! ਤੁਸੀਂ ਜਾ ਰਹੇ ਓ? ਜ਼ਰਾ ਠਹਿਰੀਓ, ਮੈਂ ਸਲਾਮੀ ਦੇ ਕੁਛ ਟੁਕੜੇ ਆਪਣੀ ਬਿੱਲੀ ਖਾਤਰ ਖਰੀਦ ਲਵਾਂ। ਵਿਚਾਰੀ ਹੁਣ ਤੀਕ ਭੁੱਖੀ ਪਿਆਸੀ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਨਹੀਂ...ਨਹੀਂ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਮੇਰਾ ਘਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੀਣ ਕਪੈਸਟੀ ਜਾਣਦਾ ਵਾਂ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਨਾ...ਸਿਰਫ ਡੇਢ ਇੰਚ ਉੱਚੇ।