ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ...ਤਥਾਗਤ :: ਲੇਖਕ : ਵਿਜੈ

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ : ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ...ਤਥਾਗਤ :: ਲੇਖਕ : ਵਿਜੈ

ਮੁਬਾਇਲ : 09313301435

ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਦਿਨੇ ਇਕ-ਦੋ ਵਾਰੀ ਫੇਰ ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਝੱਟਕੇ ਜਿਹੇ ਆਏ, ਪਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸਲਾਮਤ ਰਹੀਆਂ। ਲੋਕ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੋ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵੱਲ ਨੱਸ ਗਏ ਜਿਵੇਂ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਆਕਾਸ਼ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਹਾਰਾ ਹੋਵੇ। ਇਮਦਾਦ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਤੇ ਫੌਜੀ ਚਿਹਰੇ ਵੀ ਲੱਥ ਗਏ ਸਨ...ਕੀ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵੀ ਭੁਜ ਤੇ ਅੰਜਾਰ ਬਣ ਜਾਏਗਾ ? ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਖੰਡਰ, ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਣਗੇ ਤੇ ਕਤਾਰ ਵਿਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਲਾਸ਼ ਸਾਡੀ ਵੀ ਹੋਏਗੀ। ਝੱਟਕੇ ਰੁਕੇ ਤਾਂ ਹੱਸੇ ਸੀ ਸਾਰੇ, ਤੱਤਗਿਆਨ ਜਾਗ ਪਿਆ ਸੀ...'ਮੌਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਏ ਜੀ। ਬੰਦਾ ਆਪੁ ਉੱਥੇ ਜਾ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਉਹਨੇ ਲਿਜਾਣਾ ਹੁੰਦੈ ਉਸਨੂੰ।'
ਪਾਖੀਰ ਭਵਨ ਦੀ ਡਿੱਗੀ ਹੋਈ ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਸਦੀਆ ਪੁਰਾਣੀ ਦੋ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਇਮਾਰਤ ਆਪਣੀ ਖੁੱਥੜ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਵੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਾਨ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਕਦੀ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਰਿਟਾਇਰਡ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫੌਜੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਕ ਗੁਜਰਾਤੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਵਾ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਜਰਾਤੀਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ...ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕੋਪ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰ ਗਿਆ ਸੀ।
ਟੀ.ਵੀ. ਦੇਖ ਕੇ ਆਇਆ ਮੁੰਡਾ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ...'ਕੁੱਤੇ ਨੇ ਲੱਭ ਲਿਆ, ਮਲਬੇ ਹੇਠੋਂ। ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਦਾ ਏ। ਬਸ ਇਕ ਲੱਤ ਫਸੀ ਹੋਈ ਏ...ਸ਼ਾਇਦ ਕੱਟਣੀ ਪਵੇਗੀ।'
ਕੋਈ ਹਊਕਾ ਜਿਹਾ ਲੈ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ...'ਅਜੀਬ ਟ੍ਰੈਜਡੀ ਐ। ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦਬੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਚੀਕ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ। ਚੀਕਣ ਵੀ ਤਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਏਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਰਦਿਆਂ 'ਚ ਗਿਣਨਾ ਈ ਠੀਕ ਐ।'
ਤਰੁਣ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਪਾਰੀਖ ਭਵਨ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਮੂਧੀ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਵਾਲਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਢਕ ਲਿਆ ਹੋਏ। ਕੁੱਤੇ ਮਲਬੇ ਉੱਤੇ ਟਹਿਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਹਊਕਾ ਜਿਹਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ...ਇਸੇ ਹੇਠ ਦਬੇ ਹੋਏ ਨੇ ਪਿਤਾ ਜੀ। ਤੀਜਾ ਦਿਨ ਹੈ ਅੱਜ। ਕੀ ਭਾਰੀ ਥੁਲਥੁਲ ਦੇਹ, ਲੰਮਾਂ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਸਕੇਗੀ? ਖੋਜੀ ਕੁੱਤਾ ਘੁੰਮ ਕੇ ਦੂਜੀ ਇਮਾਰਤ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਤ੍ਰਬਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਰੁਣ...ਇਹ ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਕੈਸੇ ? ਤਰੁਣ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਬੋਰੇ ਚੁੱਕੀ ਖੰਡਰਾਂ ਉੱਤੇ ਭੌਂਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ। ਲੈ ਜਾਣ, ਜੋ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਧਾਂ ਢੈਅ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸੰਵਾਈ ਪਈਆਂ ਨੇ। ਤਰੁਣ ਪਰਿਸਰ ਦੀ ਬਾਊਂਡਰੀਵਾਲ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ...ਆਈਸਾਬੇਲਾ ਦੀ ਸਮਾਰਟ ਦੇਹ, ਉਸਦੀ ਤੋਪ ਵਾਂਗ ਹਰ ਵੇਲੇ ਗਰਜਦੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਮਾੱਮ ਤੇ ਗਿਟਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਚਦੇ ਹੋਏ ਡੈਡ–ਸਾਰੇ ਅੰਦਰ ਨੇ, ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੂਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਆਈਸਾਬੇਲਾ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਉਮਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਡੈਡ, ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਪਨਪ ਰਹੀ ਹੋਟਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਪਾਪ ਮਿਊਜਿਕ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਖਾਸੇ ਖੁਸ਼ ਸਨ। ਡਾਂਡੀਆ ਨੂੰ ਡੰਡਾ ਡਾਂਸ ਕਹਿ ਕੇ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਸਾਬਰਮਤੀ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਕਾਲੋਨੀ ਵਿਚ ਅਸ਼ਰਫ ਖਾਨ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਵਿਚ ਦੇਖ ਕੇ ਗਿਟਾਰ ਸੁੱਟ ਕੇ, ਬੰਦੂਕ ਚੁੱਕ ਲਿਆਏ ਸਨ।...ਤੇ ਵੈਦਨਾਥ ਨਾਗਰ ਕਾ ਪਰਿਵਾਰ। ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ, ਪਤਨੀ, ਆਯਾ ਤੇ ਬੱਚਾ ਅਭਿਗਿਆਤ। ਸਭ ਦਬ ਗਏ। ਹੇਠਾਂ ਲਾਨ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਆਯਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਖਿਡਾ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਅਭਿਗਿਆਨ ਤਰੁਣ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ...ਤੇ ਤਰੂਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਦਾਸੀ ਪਲਾਂ-ਛਿਣਾ ਵਿਚ ਕਾਫੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਸਨ...ਕਿਸਲਯ ਚਟਰਜੀ, ਜਿਸਨੇ ਫਲੈਟ ਵਿਚ ਹੀ ਸਟੂਡੀਓ ਖੋਹਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਨਾਥ ਮੇਹਤਾ...ਸਾਰੇ ਹੀ ਤਾਂ ਗਏ। ਸਿਫਰ ਫਸਟ ਫਲੋਰ ਦੇ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰ ਬਚੇ ਸੀ। ਮੇਹਤੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕੁੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਅਲਰਜੀ ਸੀ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਕੁੱਤਾ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮ-ਘੁੰਮ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਾਣਾ ਦੀ ਬੂ ਸੁੰਘਣ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਕੇ ਪਰਤ ਆਇਆ ਸੀ। ਜਿਊਂਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਚੀਕਣ ਨਾ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ। ਪਰ ਕੁੱਤਾ ਭੌਂਕਿਆ ਤੱਕ ਨਹੀਂ।
ਤਰੁਣ ਹਵਾ ਵਿਚ ਵੱਸੀ ਠਾਰੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ ਪਾਈ ਹੋਈ ਵਿੰਡਸ਼ੀਟਰ ਦੇ ਬਟਨ ਬੰਦ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮਫ਼ਲਰ ਕੰਨਾਂ ਦੁਆਲੇ ਲਪੇਟ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਦੋਹੇਂ ਚੀਜਾਂ ਹੀ ਬੜੌਦੇ ਤੋਂ ਉਸ ਲਈ ਮਯੰਕ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਤਰੁਣ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ...ਸਭ ਕੁਝ ਵੇਚ ਵੱਟ ਕੇ ਪੰਜ ਮੰਜ਼ਿਲੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਐਸ਼ ਕਰਦੇ ਸੀ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਨਰੇਸ਼ ਪਾਰੀਖ ! ਸੋਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਰੁਣ। ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਦਬੀ ਕਿਸੇ ਘੜੀ ਦੀ ਟਿਕ ਟਿਕ, ਮਲਬੇ ਉੱਪਰ ਘੁੰਮਦੇ ਪ੍ਰਛਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਅਸਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਟੈਂਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਸਰੀ ਚੁੱਪ, ਪੇਟ੍ਰੋਮੈਕਸ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ, ਚਾਰ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਉੱਪਰ ਲੇਟੇ ਬੇਹੋਸ਼ਾਂ ਵਰਗੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ, ਹਿੱਲਦੀ ਹੋਈ ਕਨਾਤ ਤੇ ਕਦੀ ਕਦੀ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤੰਬੂ ! ਮਯੰਕ ਪੰਜਵੇਂ ਖਾਲੀ ਬਿਸਤਰੇ ਵੱਲ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਉੱਪਰ ਲੇਟੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਨੂੰ ਮੌਤ, ਦਰਦ ਤੇ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦੇ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਤਰੁਣ ਮੋਟੀ ਚਾਦਰ ਵਿਚ ਲਿਪਟੀ ਲਾਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਘਾਟ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ...'ਬੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਚਿਤਾਵਾਂ ਸਨ। ਇਕ ਉੱਤੇ ਪੈਂਤਾਲੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਸੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲੈ ਜਾਈ ਗਈ ਲਾਸ਼ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਚਿਤਾ ਉੱਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਚਾਲ੍ਹੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਚਾਰ ਮੁਰਦੇ ਹੋਰ ਆਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸਨੂੰ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ।' ਸਾਮੂਹਿਕ ਵਿਆਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣੀ ਸੀ ਮਯੰਕ ਨੇ, ਹੁਣ ਸਾਮੂਹਿਕ ਦਾਹ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪੰਡਤ ਸੋਚਦਾ ਹੋਏਗਾ...ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਮਰਦੇ ਤਾਂ ਲੱਖ-ਪਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਧਰਮ ਦੀ ਵੀ ਤਾਂ ਹੁਣ ਦੇਹ ਹੀ ਬਚੀ ਹੈ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ, ਆਤਮਾ ਕਦੇ ਦੀ ਕੂਚ ਕਰ ਗਈ ਹੈ ਕਿਤੇ।
ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਤਰੁਣ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਆਤੰਕ ਜਾਂ ਦਰਦ ਦਾ ਕੋਈ ਆਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਦਸ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਖ਼ੂਬ ਗਰਮੀ ਸੀ, ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਇਕ ਚਮਕ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਤਾ ਤਿਰਛੇ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਡਿਊਟੀ ਉੱਪਰ ਮੌਜੂਦ ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਾ ਪੱਥਰ ਦੀ ਬੈਂਚ ਉੱਤੇ ਉਬਾਸੀਆਂ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਟੀ.ਵੀ. ਉੱਤੇ ਲਹਿਰ ਨਮਕੀਨ ਦਾ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ...'ਕੀ ਕਰੀਏ ? ਕੰਟਰੋਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਿਆ'।”
ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਉੱਥੇ ਠੰਡ ਹੈ। ਗਰਮੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੱਕ ਮੁਰਦਿਆਂ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ ਨੇ। ਫੇਰ ਵੀ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਲੋਕ ਕਤਰਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਸੌਣ ਲਈ ਵੀ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਰਾਜੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਜਦਕਿ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁਰਦਾ ਪੈ ਜਾਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਜਿਊਂਦਾ...ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਜਾਤਪਾਤ, ਧਰਮ, ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਅਮੀਰੀ ਦੀ ਬੂ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਮਰ ਕੇ ਹੀ ਮੁਕਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਲਈ ਮਯੰਕ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਗਰਮ ਰੌਸ਼ਨੀ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕੈਂਪ-ਫਾਇਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੋਏ ਆਸ-ਪਾਸ। ਫੇਰ ਇਕ ਹਊਕਾ ਜਿਹਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ...ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਵਿਚ ਹਨੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਧੂੰਆਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ। ਉੱਥੇ ਸਿਰਫ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਅਤੀਤ ਬਣਾਉਣ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਲੋਕ।
ਮਯੰਕ ਨੇ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਦੀ ਸੱਟ ਬਾਰੇ ਡਾਕਟਰ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਦਾ ਸਹੀ ਨਾਂ ਨੂਨ ਜਾਂ ਨੂ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਹਿੰਦੀ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਸਿਰਫ ਸੱਟ, ਤੇ ਇਲਾਜ਼ ਨਾਲ ਮਤਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਆਈ ਜਾਪਾਨੀ ਨਰਸ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਦੱਸਦੀ ਰਹੀ...'ਸਿਰ ਦੀ ਸੱਟ ਘਾਤਕ ਨਹੀਂ। ਲੱਕ ਤੇ ਕੁਹਨੀਂ ਦਾ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵੀ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ।' ਪਰ ਗੁੱਝੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਵਧੇਰੇ ਦੁਖਦਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ। 'ਸੱਟਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹਾਦਸੇ ਤੋਂ ਭੈ-ਭੀਤ ਹੈ ਇਹ ਔਰਤ। ਨੀਂਦ ਦਾ ਇੰਜੈਕਸ਼ਨ ਅੱਜ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਸਵੇਰ ਤਕ ਹੋਸ਼ ਆ ਜਾਏਗਾ।'
ਸ਼ਾਇਦ ਮਯੰਕ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਆਉਂਦਾ ਵੀ ਨਾ। ਉਸਨੇ ਤਾਂ ਅੰਜਾਰ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਦੋ ਜੂਨੀਅਰ ਰਿਪੋਰਟਰਾਂ ਨੇ ਭੁਜ ਤੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਆਉਣਾ ਸੀ। ਦੂਸਰੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਦੇ ਰਿਪੋਰਟਰਾਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿੰਜ ਤਰੁਣ ਨੇ ਫੌਜੀ ਫੋਨ ਦੀ ਲਿੰਕ ਲਾਈਨ ਰਾਹੀਂ, ਛੱਬੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਬੜੌਦੇ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਭੁਜ ਜਾਂ ਅੰਜਾਰ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਐਡੀਟਰ ਨਾਨੂਭਾਈ ਦੇਸਾਈ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ, “ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਏ ਓਥੇ ਵੀ। ਅੰਜਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚੇ ਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਆ ਬੈਠੇ। ਕੋਈ ਕੈਰੀਅਰ ਦੀ ਧੁਨ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਗਣਤੰਤਰ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਉਹ ਘਰ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾਂਦੀਆਂ ਮਾਂਵਾਂ, ਅਖ਼ਬਾਰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਲੋਕ, ਬੀਮਾਰ ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਰੌਅ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬੱਚੇ, ਨੌਜਵਾਨ...ਸਾਰੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਨਿੰਦਰਾ-ਵਣ ਵਿਚ ਸਦੀਵੀਂ ਨੀਂਦਾ ਸੌਂ ਗਏ। ਇਹ ਟ੍ਰੈਜ਼ਡੀ ਇਮਾਰਤਾਂ ਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾ ਗਈ। ਓਨਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਵਿਚ। ਪਰ ਉਹ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਖਾਸ ਇੰਮਪਾਰਟੈਂਟ ਹੈ। ਓਥੇ ਆਪਣੇ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨਸ ਦੇ ਬੋਰਡ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਰਹਿੰਦਾ ਏ। ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਬਿਜਨੇਸਮੈਨ ਏਂ। ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਡਿੱਗੀਆਂ ਨੇ...ਬਿਲਡਰ, ਮਾਫੀਆ, ਬਿਜਨੇਸ ਤੇ ਪਾਲੀਟੀਕਲ ਸਕੂਪਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫਾਰੇਨ ਏਡ ਉੱਥੇ ਹੀ ਲਾਂਚ ਹੋਏਗੀ। ਰੇਸਕਿਊ ਆਪਰੇਸ਼ਨਸ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ। ਨਾਲੇ ਤੁਹਾਡੇ ਰਿਲੇਟਿਵ ਵੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਈ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਹੋਰਾਂ ਵਾਂਗ ਖਬਰਾਂ ਨਹੀਂ ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ਭੇਜ ਸਕੋਗੇ।”
ਮਯੰਕ ਸਿਲ-ਪੱਥਰ ਹੋਇਆ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ...ਐਡੀਟਰ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਖਬਰਾਂ ਦੀ ਰੀਲ੍ਹ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਲਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਟਾਰਚ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀ। ਸੁਰਖ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਨੇਤਾ, ਬਿਲਡਰ ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਢੱਠੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਉੱਪਰ ਸਰਚ-ਲਾਈਟ ਘੁੰਮ ਰਹੀ ਸੀ। ਭੁੱਖ, ਮੌਤ ਦਾ ਸੰਨਾਟਾ, ਅਨਾਥ ਹੋਏ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕੁਰਲਾਹਟ ਤੇ ਟੁੱਟੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਖਬਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਾਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਖਬਰਾਂ ਦੀ ਬਿਸਾਤ ਉੱਤੇ ਇਨਸਾਨ ਸਿਰਫ ਇਕ ਮੋਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭੁਜ ਮਿਟੇ ਜਾਂ ਅੰਜਾਰ, ਲਾਤੂਰ ਟੁੱਟੇ ਜਾਂ ਉਤਰਕਾਂਸ਼ੀ, ਖਬਰ ਤਾਂ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੀ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਦਿੱਲੀ ਢਹਿ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਖਬਰ ਬਣਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ, ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਤੇ ਸਰਮਾਏਦਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।
ਕਿੰਨਾਂ ਕੁਝ ਜਾਣ ਗਏ ਨੇ ਲੋਕ, ਐਨਵਾਇਰਮੈਂਟ ਤੇ ਇਕਾਲਾਜਿਕਲ ਬੈਲੇਂਸ ਬਾਰੇ, ਪਰ ਠੇਕੇਦਾਰ, ਦਲਾਲ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਮਿਲ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ 'ਤੇ ਤੁਲੇ ਹੋਏ ਨੇ। ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਈ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਆਏ ਰਾਜੀਵ ਖੁਰਾਣਾ ਦੀ, ਜਿਹੜੇ ਹੁਣ ਬੜੌਦੇ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਬਿਲਡਿੰਗ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਜਗਮੋਹਨ, ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ 'ਤੇ ਤਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਢੱਠੀ ਸੀ ਤੇ ਕਈ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੀਂਹ ਪੁੱਟਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਵਧ ਸਕੀਆਂ...'ਸਾਲਾ ਯਕਦਮ ਤਾੜ ਦਾ ਰੁੱਖ ਏ...ਜਿੰਨਾਂ ਚੜ੍ਹੋ, ਓਨਾਂ ਹੀ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਈ।'
ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਮੂੰਹੋ ਕਰਾਹ ਨਿਕਲੀ ਹੈ। ਝੁਕ ਕੇ ਚਿਹਰਾ ਦੇਖਿਆ, ਪਰ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਤਾਂ ਨੀਮ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਵਿਚ ਪਈ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਡੋਲਦੀ ਬਾਲਕੋਨੀ ਦੀ ਰੇਲਿੰਗ ਤੋਂ ਕਿੰਜ ਤਿਲ੍ਹਕ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗੀ ਸੀ। ਮਲਬੇ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗੀ ਸੀ ਅਪ੍ਰਿਤਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੀ ਕੁਝ ਸਬੂਤਾ ਬਚਦਾ? ਕੈਸੀ ਸੁਡੌਲ ਦੇਹ ਹੈ? ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਨਰੇਂਦਰ ਪਾਰੀਖ ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ਮ ਦੀ ਲਟੈਣ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਮਲਬੇ ਵਿਚ ਦਬੀ ਉਸਦੀ ਲਾਸ਼ ਕੀ, ਕੁਛ ਸੋਚ ਸਕਦੀ ਹੋਏਗੀ? ਕੀ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਧਵਾ ਹੈ? ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਤਾਂ ਕਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਹਾਗਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆਂ ਸੀ। ਪਾਰੀਖ ਭਵਨ ਦੇ ਬਗੀਚੇ ਵਿਚ ਕਿੱਕਰ ਦਾ ਰੁੱਖ ਸੀ ਉਹ।
ਮਯੰਕ ਦਿਮਾਗ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਰੁਣ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਲਕੋਨੀ ਵੱਲ ਦੌੜਿਆ ਤੇ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਡਿੱਗ ਪਈ ਤਾਂ ਕੀ ਤਰੁਣ ਨੇ ਬਾ (ਮਾਂ) ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਹੋਏਗਾ? ਨਹੀਂ, ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਹੀ ਤਰੁਣ ਨੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਫੇਰ ਕਿਆਮਤ ਵੇਲੇ ਉਸੇ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤਰੂਣ ਨੇ? ਸ਼ਾਦੀ ਦੇ ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਹੀ, ਫੋਨ 'ਤੇ ਪਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਤਰਏ ਪੁੱਤਰ ਤਰੂਣ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦਸਿਆ ਸੀ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੇ, “ਸੋਲਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਐ। ਸਭ ਸਮਝਦਾ ਐ। ਮੇਰੀ ਗੈਰ-ਮੌਜ਼ੂਦਗੀ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਰੰਕ ਦਾ ਜ਼ਿੰਦਰਾ ਖੋਹਲ ਕੇ ਮੇਰੀ ਡਾਇਰੀ ਤੇ ਤੇਰੇ ਖ਼ਤ, ਜਿਹੜੇ ਮੈਂ ਲੁਕਾ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਸਾਂ, ਪੜ੍ਹ ਗਿਆ।”
“ਫੇਰ ਤਾਂ ਪਿਓ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੋਏਗਾ?” ਮਯੰਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਨਾ। ਲੜਾਈ ਦੇ ਬਜਾਏ ਮੇਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਹੋਈ...ਉਹ ਜਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਮੈਥੋਂ ਰੱਖਦੈ, ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਨਫ਼ਰਤ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਨਾਲ ਕਰਦੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਨਫ਼ਤਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸਿਰਫ ਸੰਬੰਧ ਤੇ ਸੰਬੋਧਨਹੀਣ ਰਿਸ਼ਤਾ ਐ ਸਾਡਾ। ਮੇਰੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ 'ਤੇ ਭੜਕਿਆ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ...'ਕਦੋਂ ਤਕ ਇੰਜ ਅਬਲਾ ਬਣੀ ਰਹੇਂਗੀ?'”
“ਇੰਜ ਕਿਉਂ?” ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਮਯੰਕ ਨੇ।
“ਅੜਤਾਲੀ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਇਕੀ-ਬਾਈ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪੁੱਤਰ ਨੇ। ਉਹ ਤਾਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਸ਼ਾਦੀ ਨਾ ਕਰਨ। ਪੋਰਬੰਦਰ ਤੋਂ ਵਿਧਵਾ ਭੂਆ ਨੂੰ ਲੈ ਆਉਣ, ਘਰ ਸੰਭਾਲਨ ਲਈ।”
“ਫੇਰ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ਸ਼ਾਦੀ ਪਾਰੀਖ ਨੇ?”
“ਔਰਤ...ਗਰਮ ਔਰਤ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਰਾਤ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਤੋਂ ਖਰੀਦ ਲਿਆ, ਇਕ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਬਘੇਲਾ ਜਾਤ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਨਾਂ 'ਤੇ ਸਮਾਜ ਵੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਤੂੰ ਬੁਜਦਿਲ। ਤਰੁਣ ਸਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਰ ਕਹਿੰਦਾ ਐ। ਜਦ ਕਿ ਕਾਇਰਤਾ ਤੂੰ ਵਿਖਾਈ ਸੀ।”
“ਨਹੀਂ ਅਪ੍ਰਿਤਾ। ਤੇਰਾ ਭਰਾ ਕਹਿ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਜਾਨੋਂ ਮਾਰ ਦਏਗਾ ਜੇ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਦੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ। ਕੀ ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਮੌਤ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ?”
ਹੱਸ ਪਈ ਸੀ ਅਪ੍ਰਿਤਾ...“ਭੈਣ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਪੈਸੇ ਵੱਟ ਕੇ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਬਲੀ ਚੜ੍ਹਾ ਗਿਆ ਮੇਰੀ। ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਸੇਠ ਐ ਨਰੇਂਦਰ ਪਾਰੀਖ। ਤੂੰ ਰਾਜ ਕਰੇਂਗੀ। ਤੂੰ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਹਿਰ ਖਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਝੂਠਾ। ਬਲੈਕਮੇਲਰ।”
“ਹੁਣ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਏ ਅਪ੍ਰਿਤਾ। ਸੁਗਨ, ਤੇਰੇ ਭਰਾ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਈ ਹੋਰ ਬਾਂਕਿਆਂ ਨੇ ਸਹੂੰ ਖਾਧੀ ਹੋਈ ਏ। ਬੜੌਦੇ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਾਰੀਖ, ਮਹਿਤੇ, ਗਾਂਧੀ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵੀ ਸੀ ਸਾਨੂੰ ਜੂਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਜਿਊਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਤਰਫਦਾਰੀ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਸੁੱਟਦੇ। ਅੱਜ ਜਾਤ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ।”
“ਪਰ ਮੈਂ ਅੱਜ ਵੀ ਤੇਰੀ ਆਂ ਮਯੰਕ।”
“ਮੈਂ ਵੀ। ਤੇਰਾ ਹੱਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਹੇਗਾ ਪਰ ਕੀ ਮੇਰਾ ਵੀ ਕੋਈ ਹੱਕ ਹੈ?”
“ਨਹੀਂ ਮਯੰਕ ਮੇਰੇ ਕਰਕੇ ਤੈਨੂੰ ਦੁੱਖ ਮਿਲਿਆ, ਪਰ ਬਲੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਗਿਆ। ਜੁਲਮ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਔਰਤ 'ਤੇ ਹੀ ਚੱਲਦਾ ਐ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਨ ਤੇ ਮਨ ਕੋਮਲ ਹੁੰਦਾ ਐ ਉਹਦਾ।”
ਦੋਹੇਂ ਪਾਸੇ ਹਊਕੇ ਗੂੰਜੇ। ਫੇਰ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਫੁਸਫੁਸਾਈ ਸੀ, “ਬੰਦ ਕਰਦੀ ਆਂ। ਤਰੂਣ ਬਾਰ ਪਿੱਛੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੁਣ ਰਿਹੈ।”
“ਕਿਤੇ...”
“ਨਹੀਂ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਦੱਸੇਗਾ। ਸਿਰਫ ਵਿਅੰਗ ਕਰੇਗਾ...'ਹੱਡੀਵਹੀਣੇ ਪਿਆਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਓ ਤੁਸੀਂ ਦੋਹੇਂ। ਗੁਸਤਾਖੀ ਸਮਝ ਪਰ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ 'ਬਾ' ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਰੇ ਕਾਰਨ ਮੇਰਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਐ'।”
ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਧ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਕਦੇ-ਕਦਾਰ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਤਰੁਣ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਮਯੰਕ ਨੂੰ, “ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਮੇਰੇ ਪਿਓ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਲਈ ਇਕ ਰਖੈਲ ਰੱਖ ਲਈ ਏ।”
“ਜੇ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਵਾਂ, ਤਾਂ ਕੀ ਨਰੇਂਦਰ ਪਾਰੀਖ ਲਿਜਾਣ ਦੇਣਗੇ?”
ਕੁਝ ਛਿਣ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ। ਫੋਨ ਉੱਤੇ ਸਾਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਫੇਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਤਰੁਣ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਭਰੀ ਸੀ, “ਤੁਹਾਡੀ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਏ। ਤੁਸੀਂ ਆਪੁ ਸੁਲਝਾਓ।”
“ਤੂੰ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਏਂ?”
“ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੁੱਖੀ ਕੀਤੈ...ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਕ ਦੁੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਘੱਟ ਜਾਏਗਾ।”
“ਤਾਂ ਇਹ ਈ ਤੇਰੀ ਸੋਚ। ਕੀ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਵਾ ਸਕਦੈਂ?”
ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੇ ਫੋਨ ਫੜ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਰੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, “ਮਯੰਕ ਉਹ ਕਹਿੰਦੈ 'ਤੂੰ ਔਰਤ ਨਹੀਂ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਸਿਲ ਏਂ,ਜਿਸਨੂੰ ਕੋਲ ਰੱਖ ਕੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਕਦੀ ਨੀਂਦ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੀ। ਸ਼ੀਸ਼ਮ ਦਾ ਮੁੱਢ ਏਂ ਤੂੰ ਜਿਸ ਨਾਲ ਟਕਰਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਬਸ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਭੰਨਿਆਂ ਜਾ ਸਕਦੈ।' ਮੈਂ ਉਸ ਰਖੈਲ ਨਿਰਮਲ ਬੇਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿਆਂਗੀ।”
“ਉਸਦਾ ਕੀ ਫਾਇਦਾ ਹੋਏਗਾ?”
“ਮੇਰਾ ਹੋਏਗਾ ਫਾਇਦਾ। ਮੋਟਾ ਥੁਲਥੁਲ ਵਪਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਦੋਸ਼ ਦੇਂਦੈ।”
“ਕੀ ਬੜੀ ਸੋਹਣੀ ਏਂ ਨਿਰਮਲ ਬੇਨ?”
“ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਚਾਲੀ-ਬਿਆਲੀ ਦੀ ਏ। ਸਤਾਰਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਇਕ ਕੁੜੀ ਵੀ ਐ ਨਾਲ। ਰਿਲਾਇੰਸ ਕੋਲ ਕੋਠੀ ਦੁਆਈ ਹੋਈ ਐ ਉਸਨੂੰ। ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦੈ...'ਤੂੰ ਕੋਈ ਜ਼ਨਾਨੀ ਏਂ? ਮਰਦ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੁਖ ਦੇਣਾ ਆਉਂਦਾ ਏ ਤੈਨੂੰ'?”
ਉੱਪਰ ਵਾਲੀ ਤ੍ਰਿਪਾਲ ਹਵਾ ਨਾਲ ਝੂਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਯੰਕ ਅਤੀਤ 'ਚੋਂ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ। ਕੋਈ ਦੋ ਸੌ ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਕਰੇਨ ਸਰਚਲਾਈਟ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਸੜਕ 'ਤੇ ਖਿੱਲਰਿਆ, ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਮਲਬਾ ਹਟਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਯੰਕ ਹੈਲਮੇਟ ਵਾਲੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, “ਹੇਠਾਂ ਕੋਈ ਹੈ?”
“ਸੱਤ ਜਿਊਂਦੇ ਤੇ ਛੱਤੀ ਮੁਰਦੇ ਕੱਢੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਨੇ। ਕੀ ਹੇਠਾਂ ਕੋਈ ਬਚਿਆ ਹੋਏਗਾ?ਕੱਲ੍ਹ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣਗੀਆਂ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਅਨ ਤੇ ਅਮਰੀਕਨ ਟੀਮਾਂ। ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਵਧੀਆ ਕੁੱਤੇ, ਗੇਜੇਟਸ ਸਭ ਹੋਏਗਾ। ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਕਰਾਇਸਿਸ ਮੈਨੇਜਮੈਂਟ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਸੋਕੇ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੋਕੇ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਏ।”
“ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਪਾਰੀਖ ਭਵਨ ਦਾ ਮਲਬਾ ਚੁੱਕਵਾਉਣਾ ਸੀ ਪਹਿਲਾਂ?” ਮਯੰਕ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ।
“ਨੋ ਸਰ। ਅਜੇ ਫੁਰਸਤ ਕਿੱਥੇ? ਪੂਰੀ ਰਾਤ ਤੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਖਪ ਜਾਏਗੀ ਇਹਨਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ 'ਤੇ। ਇਹ ਕੰਮ ਅਰਜੇਂਟ ਏ, ਮਲਬੇ ਵਿਚ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਦਾ ਸਾਲਾ ਦਬਿਆ ਹੋਇਆ ਏ।”
ਮਯੰਕ ਘੜੀ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਤਿੰਨ ਵੱਜੇ ਸਨ। ਰਾਤ ਠੰਡ ਵਿਚ ਲਿਪਟੀ, ਪੱਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੱਖਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਲੋਕ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਆਸਮਾਨ ਹੇਠ ਕੰਬਲ, ਚਾਦਰਾਂ ਤਾਣੀ ਸੌਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਗ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਤੰਬੂ ਵੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿਊਂਦੀਆਂ ਜਾਂ ਮੁਰਦਾ ਦੇਹਾਂ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੀਆਂ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਭੁੱਲੇ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ। ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾੜ ਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਗੂੜ੍ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੌਂ ਸਕਣ।
ਇਕ ਟੈਂਟ ਵਿਚੋਂ ਟ੍ਰਾਂਜਿਸਟਰ ਉੱਤੇ ਖਬਰਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। 'ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਪਰਲੋ ਆਈ ਹੈ', ਖਬਰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਸੁਸਤ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਟ੍ਰੈਜਡੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਗ ਪਿਆ ਹੋਏਗਾ। ਫੇਰ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਸੋਚ ਗਲਤ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਭੂਪਾਲ ਗੈਸ ਕਾਂਢ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਰੇ ਸਨ ਤੇ ਬੇਈਮਾਨ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਮੁਆਵਜੇ ਲਈ ਵਧੇ ਹੱਥ ਹੀ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ 'ਤੇ ਮੁਆਵਜੇ ਦੀ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਵਾਲਿਆਂ 'ਤੇ ਉਸੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹੋਰ ਲੋਕੀ ਹੱਸਦੇ ਨੇ।
ਟ੍ਰਾਂਜਿਸਟਰ ਵਿਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਹੈ...'ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤੰਬੂ ਤੇ ਰਾਹਤ ਸਾਮਗਰੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਪਹੁੰਚਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।'
ਮਯੰਕ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਅੱਧੀ ਰਾਹਤ ਸਰਕਾਰੀ ਅਮਲਾ ਹਜਮ ਕਰ ਜਾਏਗਾ। ਚੌਥਾ ਹਿੱਸਾ ਰੱਜੇ-ਪੁੱਜੇ, ਤਕੜੇ ਲੋਕ ਲੈ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੁਣ ਸਿਰਫ ਖਾਨਾਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਨਵਾਂ ਮੋੜ ਲੈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ...ਕਾਨੂੰਨ, ਪ੍ਰਬੰਧ, ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁਣ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ ਤੋਂ ਗਰੀਬੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਜਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਅਮੀਰਾਂ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਹੋਰ ਬੁਲੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਵੱਡੇ ਸਾਰੇ ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਵੇਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਹਲਵਾਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਵੀ ਸਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪਤੀ, ਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਧੀਆਂ ਅਜੇ ਮਲਬੇ ਹੇਠੋਂਨਹੀਂ ਸਨ ਨਿਕਲੇ। ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਭੁੱਖ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਲਾਚਾਰੀ ਹੈ।
ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਦੋ ਫੌਜੀ ਚਾਹ ਵਾਲਾ ਡਰੰਮ ਚੁੱਕੀ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਵਿਚੋਂ ਵਧੇਰੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਦਿਨ ਰਾਤ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਹੈਰਾਨੀ ਤਾਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਟੋਲਿਆਂ ਦੇ ਟੋਲੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਗਿਆਨ ਵਧਾਅ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਜਨਮ-ਅਸ਼ਟਮੀ ਦੀਆਂ ਝਾਕੀਆਂ ਦੇਖਣ ਆਏ ਹੋਣ।
ਮਯੰਕ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਟੋਰੀ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਮਿਊਨੀਕੇਸ਼ਨ ਕੈਂਪ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਫੈਕਸ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੜਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਏਗਾ ਐਡੀਟਰ, ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਸਾਲੇ ਦੀ ਦਬੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਖਾਤਰ ਬਦਲੀ ਰੇਸਕਿਊ ਪ੍ਰਾਯਰਟੀ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ। ਲਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ, ਰੈਸਕਿਊ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤਾਂ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਨਿਕੇਤ ਤੋਂ ਉਹ ਭਿਜਵਾ ਹੀ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਸਾਲੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖੰਡਰ-ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ਾਇਦ ਸੁਰਖੀ ਵਿਚ ਆਉਣ। ਮੀਡੀਏ ਦੀ ਟ੍ਰਾਂਸਪੇਰੇਂਸੀ ਦਾ ਅਰਥ...ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤੀ, ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਢਾਂਚੇ, ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਮਜ਼ਾਕ ਉਡਾਉਣਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਹੇਠੀ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਟਹਿਲਦਾ ਹੋਇਆ ਉਹ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਹਰ ਲਾਨ ਵਿਚ ਭੀੜ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦਾ ਭੈ ਬਿਹਾਰੀ ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤ-ਚੇਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਹੜ੍ਹ, ਸੋਕਾ ਤੇ ਆਂਤੰਕਵਾਦ ਵਰਗੇ, ਯਮਰਾਜ ਦੇ ਦੂਤ ਉੱਥੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ। ਬੰਦਾ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਛੱਪੜ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਝੀਲ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਜਾਬੀ...ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਮੱਕੀ ਦੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਸਰ੍ਹੋਂ ਦੇ ਸਾਗ ਲਈ ਤਰਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਆਉਂਦਾ ਹੀ ਮਿਨਰਲ-ਵਾਟਰ ਦੀ ਬੋਤਲ ਖਰੀਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
ਚਾਹ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵਿਚ ਟੀ.ਵੀ. ਉਪਰ ਭਿਨਭਿਨਾਉਂਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਕੁੰਭ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਆ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੌੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਮਯੰਕ ਦਾ ਸੰਘ...ਇਹਨਾਂ ਪੰਡੇਆਂ ਨੇ ਖਾਲੀ ਹੋਏ ਤੰਬੂ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਟੂਰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਤੰਬੂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਏ। ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਥੁੱਕਦਾ ਹੈ ਮਯੰਕ...ਇਹ ਪੰਡੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੰਗਾ ਵਿਚ ਨਹਾਉਣ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿਰਫ ਲੁਟਣਾ ਜਾਣਦੇ ਨੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਬੇਸਹਾਰਾ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਕੇ ਛੱਡਣਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਧਾਰਮਿਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।
ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਨੀਂਦ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਤਰੁਣ ਇਕ ਨੁੱਕਰੇ ਪਈ ਦਰੀ ਉੱਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਕੋਈ ਬਾਲਟੀ ਵਿਚ ਚਾਹ ਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਕੱਪ ਲੈ ਆਇਆ। ਮਯੰਕ ਤਰੁਣ ਨੂੰ ਉਠਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਚਾਹ ਦਾ ਨਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਤਰੁਣ ਝਟ ਉਠ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਤਾ ਅਜੇ ਵੀ ਮਲਬੇ ਹੇਠ ਨੱਪੇ ਪਏ ਨੇ। ਮਯੰਕ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਅਜੇ ਵੀ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮਯੰਕ ਸਟੂਲ ਤੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਚਮਚਾ ਚੁੱਕ ਕੇ, ਬੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੀ ਦਰਾਰ ਵਿਚ, ਫੂਕਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਠੰਡੀ ਚਾਹ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਖਾਲੀ ਬੈਡ ਉੱਤੇ ਇਕ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਮਰੀਜ਼ ਆ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਇਕ ਮੋਢੇ 'ਤੇ ਪੱਟੀ ਲਿਪਟੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਕੱਟਣਾ ਪਿਆ ਹੋਏਗਾ ਇਸ ਲਈ ਖ਼ੂਨ ਵੀ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕੰਮ ਚਲਾਊ ਟਾਏਲੇਟਸ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮਯੰਕ ਬੁਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਪੇਸਟ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤਰੂਣ ਵੀ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਦੋਹੇਂ ਜਦੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਨੇ, ਪਹੂ ਫਟ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਗ੍ਹਾ ਜਗ੍ਹਾ ਕਾਗਜ ਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਗਲਾਸ ਤੇ ਪਲੇਟਾਂ ਖਿੱਲਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੀ। ਚਾਹ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਬਿਸਕੁਟ ਜਾਂ ਬਰੇਡ-ਪਕੌੜੇ ਕੁਤਰ ਕੁਰਤ ਕੇ ਲੋਕ ਫੇਰ ਸੌਂਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਹ ਸੌਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕੇ।
ਮਯੰਕ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਕੈਂਪ ਕਾਟ ਦੇ ਹੇਠੋਂ ਬੈਗ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਮਾਨ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਰੱਖ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਵਜੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਰ ਨਿਕੇਤ, ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਟੈਕਸੀ ਲੈ ਕੇ ਆ ਜਾਏਗਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮਯੰਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਖੰਡਰ, ਲਾਸ਼ਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਮੂਸੀਬਤ-ਮਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਲਈ ਲੰਮੀ ਰਿਪੋਰਟ ਭੇਜੇਗਾ। ਉਹ ਤਰੁਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਰਾਤੀਂ ਕਿਸੇ ਚੰਗੇ ਹੋਟਲ ਵਿਚ ਸ਼ਿਫਟ ਕਰ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਮਯੰਕ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਤਰੁਣ ਬੁੜਬੁੜਾਉਂਦਾ ਹੈ...“ਓਹ! ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਤੇ ਸ਼ੀਤਲ।”
ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਤੇ ਸੋਹਣੀ ਫੱਬਤ ਵਾਲੀ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਹੈ ਕਿ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਭੜਕ ਜਾਂਦੀ। ਉਹ ਪਤੀ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਸਦੀ ਰਖੈਲ ਨੂੰ ਨਹੀ ਜਰ ਸਕਦੀ।
ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਉਦਾਸੀ ਛਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਤਰੁਣ ਦੀ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੀਤਲ ਪੱਥਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵਾਂਗ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਤਰੁਣ ਸਪਰਸ਼ ਕਾਰਨ ਕਸਮਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਪਹਾੜ ਭਿੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਚਾਬੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਗੁੱਛਾ ਤੇ ਇਕ ਲਿਫਾਫਾ ਫੜਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ...“ਕੋਠੀ ਦੇ ਕਾਗਜ਼ ਤੇ ਚਾਬੀ!...ਸਭ ਕੁਛ ਹੈ ਉੱਥੇ, ਰਾਸ਼ਨ, ਮੰਜੇ-ਬਿਸਤਰੇ, ਭਾਂਡੇ ਤੇ ਫਰਨੀਚਰ।”
ਤਰੁਣ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿਚੋਂ ਗਰਗਰਾਹਟ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ। ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਨਿਰਵਿਕਾਰ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, “ਤੁਹਾਡਾ ਏ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਲੋੜ ਏ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਰੱਖੋ।”
ਮਯੰਕ ਹੌਸਲਾ ਕਰਕੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, “ਤੇ ਤੁਸੀਂ?”
“ਨਿਕੰਦ ਨਗਰ ਤਾਲੁਕਾ ਵਿਚ ਕੱਚੀ-ਪੱਕੀ ਝੌਂਪੜੀ ਬਚੀ ਏ।”
“ਓਥੇ ਕਿੰਜ ਰਹੋਗੇ?” ਤਰੂਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕੁਸੈਲ ਧੁਪ ਗਈ ਸੀ।
“ਅਸੀਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਆਂ। ਹਰ ਹਾਲ ਵਿਚ ਰਹਿ ਲਵਾਂਗੇ। ਬਸ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਸ਼ ਜਦੋਂ ਨਿਕਲੇ, ਇੱਜ਼ਤ ਨਾਲ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦੇਵੀਂ।”
ਬਿਨਾਂ ਕੁਝ ਕਹੇ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਤੇ ਸ਼ੀਤਲ ਮੁੜ ਕੇ ਤੁਰ ਪਈਆਂ ਨੇ। ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਣਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਤਰੁਣ ਦਾ ਹੱਥ ਵਧਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕੁਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਗਲੇ ਵਿਚ ਅਟਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਨੇ। ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਰੁਣ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਨੂੰ 'ਬਾ' ਕਹਿਕੇ ਬੁਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜੀਪ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਮਯੰਕ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸੇ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਅਪ੍ਰਿਤਾ। ਤੇ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ...? ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਤਥਾਗਤ (ਗੋਤਮਬੁੱਧ) ਵਾਂਗ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਸੌਂਪ ਕੇ ਇੰਜ ਚਲੀ ਗਈ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਸ਼ੈ ਦੀ ਥੋੜ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਦੁਨੀਆਂ ਜਦੋਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਖੋਹਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਦਾ ਤਥਾਗਤ ਰੂਪ ਤੇ ਤਰੁਣ ਦੇ ਗਲੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਨਿਕਲਦਾ ਰਹਿ ਜਾਣ ਵਾਲਾ 'ਬਾ' ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਤੇ ਮਹਾਨ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਫਸੋਸ ਕਿ ਕੋਈ ਕੀ, ਖ਼ੁਦ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਇਸਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਦਏਗਾ।
ਜੀਪ ਦਾ ਸਫਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਯੰਕ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਸਿਰ ਚੁੱਕਦਾ ਹੈ...ਆਦਮੀ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਸਮੇਂ ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਯਾਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜੇ ਮੌਤ ਸਮੂਹਿਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਖੰਡਰਾਂ ਦਾ ਮੁੜ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀ ਕਦੀ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਮਾਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਸਕਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਰਹਿਣ ਦਏਗਾ? ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਕਾਲਾ ਨਾਗ ਮੌਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਭੈਭੀਤ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਜਿਸ ਕੋਲ ਜੀਵਨ ਬਚਿਆ ਹੈ ਬਾਜ਼ਾਰਵਾਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਵੱਡਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਛਲ, ਕਪਟ ਤੇ ਕਰੂਰਤਾ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਹੀ ਪਏਗਾ। ਕੀ ਓਦੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਦਬੇ ਜਾਂ ਲਾਸ਼ ਬਣ ਕੇ ਨਿਕਲੇ, ਸਕਿਆਂ ਦਾ ਦੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮੋਢਿਆਂ 'ਤੇ ਬੇਤਾਲ ਵਾਂਗਰ ਢੋਏਗਾ ਕੋਈ? ਸ਼ਾਇਦ ਮੌਤ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸਿਰਫ ਇਕ ਘਟਨਾ ਹੈ, ਯਾਤਰਾ ਨਹੀਂ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ। ਕੱਲ੍ਹ ਢੱਠੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਉਸਰ ਕੇ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਕੀ ਕੋਈ ਸੋਚੇਗਾ ਕਿ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਸਕਿਆਂ ਦੇ ਕਬਰਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਜਪਾਠ ਜਚਾ ਲਿਆ ਹੈ? ਐਸੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ? ਕੀ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਨੇ ਸਹੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੁਖ, ਭੋਗ ਤਰੁਣ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਬਨਵਾਸ ਲੈ ਲਿਆ? ਕੀ ਇਸਨੂੰ ਹੀ ਨਿਰਵਾਣ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ? ਤਰੁਣ ਬਾ ਕਹਿੰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਰੁਕ ਗਿਆ। ਪਰ ਅਪ੍ਰਿਤਾ ਜਦੋਂ ਜਾਗੇਗੀ ਤਾਂ ਕੀ ਕਹੇਗੀ? ਜੇ ਐਡੀਟਰ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜੇ ਤਾਂ ਰੱਦੀ ਦੀ ਟੋਕਰੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਏਗਾ...'ਇਹ ਕੋਈ ਨਿਊਜ਼ ਹੈ।'...'ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਮਯੰਕ'...'ਸਾਹਿਤ ਲਿਖਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਏ।'...੍ਹਉਸਨੂੰ ਮੈਸੇਜ ਭੇਜੋ ਕਿ ਨੇਤਾ, ਅਭਿਨੇਤਾ, ਬਿਲਡਰ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਸਕੂਪ ਭੇਜੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਟਾਈਟਲ ਸਟੋਰੀ ਛਾਪੀ ਜਾ ਸਕੇ।'
ਹੱਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਮਯੰਕ...ਧਰਮ, ਜਾਤੀ, ਪੈਸਾ, ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਮਾਨ-ਸਨਮਾਣ ਦੇ ਬਿੱਲਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਜੇ ਕੋਈ ਦਿਲ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿਚ ਜਿਊਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹੀ ਛਿਣ ਦੁੱਖਾਂ ਭੰਨੀ ਸਿੱਲ੍ਹੀ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਬੋਧ-ਬਿਰਖ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ।
ਨਿਕੇਤ ਉਸਨੂੰ ਹੱਸਦਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ, “ਕੀ ਹੋਇਆ ਸਰ?”
“ਕੁਛ ਨਹੀਂ। ਅੱਛਾ ਦੱਸ, ਘਰ-ਬਾਰ ਤੇ ਸੁਖ-ਆਰਾਮ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੇ ਕੋਈ ਉਜਾੜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਤੂੰ ਉਸਨੂੰ ਤਥਾਗਤ ਕਹਾਂਗੇ ਜਾਂ ਪਾਗਲ! ਕੀ ਇਹ ਗੱਲ ਇਕ ਸਕੂਪ ਨਹੀਂ...?”
“ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਾਗਲ ਹੀ ਕਹਾਂਗਾ ਸਰ। ਤੇ ਸਕੂਪ ਕਿਸੇ ਦੇ ਤਿਆਗ-ਤਪਸਿਆ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ...ਆਦਮੀ ਦੇ ਫਰੇਬ, ਕਮੀਨਪੁਨ ਤੇ ਕਰੂਰਤਾਮਈ ਗੁੱਝੇ ਰਹੱਸਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਸਰ।”
“ਫੇਰ ਤਾਂ ਨਿਰਮਲਾ ਬੇਨ ਦਾ ਗੁੱਝਾ ਰਹੱਸਮਈ ਯਥਾਰਥ ਕਦੀ ਸੁਰਖੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇਗਾ।”
“ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਓ?” ਨਿਕੇਤ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਲਾਸ਼ਾਂ, ਖੰਡਰ ਤੇ ਧੂੜ-ਮਿੱਟੀ ਨੇ ਮਯੰਕ ਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
“ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝੇਂਗਾ ਨਿਕੇਤ। ਤੂੰ ਲੈਂਸ ਫੋਕਸ ਕਰ। ਮਲਬੇ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਉਪਰ ਭੁੜਕ ਰਹੇ ਕਾਂ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰ ਆਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਮੌਤ ਗਲੋਰੀਫਾਈ ਹੁੰਦੀ ਏ, ਟਾਈਟਲ ਬਣਦੇ ਨੇ।”