ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ...:: ਲੇਖਕ : ਹਰਚਰਨ ਚਾਵਲਾ

ਉਰਦੂ ਕਹਾਣੀ :
ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ
ਲੇਖਕ : ਹਰਚਰਨ ਚਾਵਲਾ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ
ਮੁਬਾਇਲ : 94177 30600.

ਕੱਲ੍ਹ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਗੰਗਾ-ਮਈਆ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਇੰਦਰ ਵਾਪਸ ਲਖ਼ਨਊ ਪਰਦਿਆ ਸੀ। ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਇਕ ਬਾਰੀਕ ਜਿਹੀ ਲਕੀਰ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਐੱਗ-ਕਟਰ ਦੀ ਬਾਰੀਕ ਤਾਰ ਵਾਂਗ ਟੇਢਾ-ਤਿਰਛਾ ਕੱਟ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਇਹ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਸਾਥ ਨਾ ਦੇ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿ 'ਚਲੋ, ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਅੰਤਿਮ-ਦਰਸ਼ਨ ਤਾਂ ਕਰ ਹੀ ਲਏ ਨੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਰਥੀ ਨੂੰ ਮੋਢਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਏ ਤੇ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਅੱਗਨੀ ਵੀ ਦਿਖਾਈ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਵੀ ਹਾਰਟ-ਅਟੈਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਐਨ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਉਹ ਲੌਅ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਸੀ—ਜਿਸਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਦੁੱਖ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਤਾਕਤ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਸੀ।
ਕੁਝ ਤੱਸਲੀ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਹੁਣ ਉਹ ਅੰਕਲ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਪਰ ਅੰਕਲ ਕੋਲ ਵੀ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਬਦ-ਭੰਡਾਰ ਮੁੱਕ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ...ਤੇ ਇਹ ਇਕ ਪੱਖੋਂ ਚੰਗਾ ਹੀ ਸੀ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਏਨਾ ਸਮਾਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿਣ ਤੇ ਸੋਚ-ਢੰਗ ਬਦਲ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਾ ਸਕਣਾ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਫ਼ਿਸ ਵਿਚ ਹੀ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪੈਣਾ ਸੀ।
ਬੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਅੰਕਲ ਬੋਲੇ, ''ਤੇਰੇ ਪਾਪਾ ਬੜੇ ਵਧੀਆ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਖੇੜੇ ਵੰਡਦੇ ਰਹਿਣਾ ਜਾਣਦੇ ਸੀ...।'' ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਫੇਰ ਇਕ ਲੰਮੀ ਚੁੱਪ ਪਸਰ ਗਈ।
'ਤੇਰੀ ਮੰਮੀ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਗ਼ਮ ਦੇ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਗੋਵਰਧਨ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਾਂਗ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਉਂਗਲ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕੀ ਰੱਖਿਆ...।''
ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਸ਼ਾਇਦ ਅੰਦਰ ਉਠਦੇ ਤੂਫ਼ਾਨ ਉਪਰ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।... ਤੇ ਅੰਕਲ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੀ ਅਗਲੀ ਗੱਲ ਕਹਿਣ ਲਈ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਵਿਉਂਤ-ਬੰਦੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
'ਬੱਚੇ ਏਨੀ ਦੂਰ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਸਿਰਿਆਂ ਉਪਰ; ਪਤਨੀ, ਦਸ ਸਾਲ ਤਕ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ...ਉਹ ਹੋਰ ਕਰਦੇ ਵੀ ਕੀ? ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਉਹ ਆਪ ਬਾਹਰ ਰਹੇ—ਬੱਚੇ ਸੈਟਲ ਕੀਤੇ, ਵਾਪਸ  ਆਏ ਤਾਂ ਪਤਨੀ ਸਾਥ ਛੱਡ ਕੇ ਪਰਲੋਕ ਦੀ ਰਾਹ ਪੈ ਗਈ...ਫਾਰਨ ਤੋਂ ਅਕਸਰ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ...।''
ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੱਲ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲੇ, ''ਮੈਂ ਤਾਂ ਬਕਾਇਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਫਾਈਲ ਇਕ ਬਣਾਈ ਹੋਈ ਏ।''
''... ... ... ...''
'ਦੇਖੇਂਗਾ ?'' ਇੰਦਰ ਦੀ ਚੁੱਪ ਨੂੰ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਸਮਝ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਘੰਟੀ ਵਜਾਈ। ਸੈਕਰੇਟਰੀ ਨੇ ਕੈਬਿਨ ਦਾ ਬੂਹਾ ਅੱਧਾ ਕੁ ਖੋਹਲ ਕੇ ਅੰਦਰ ਤੱਕਿਆ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਹੁਕਮ ਦੇਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਜ਼ਰਾ ਉਹ ਜਗਦੀਸ਼ ਬਾਬੂ ਵਾਲੀ ਫਾਈਲ ਤਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ।''
ਜਦੋਂ ਤਕ ਫਾਈਲ ਆਉਂਦੀ, ਉਹਨਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਤੋਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, ''ਬੜਾ ਹੀ ਖੁਸ਼ ਤਬੀਅਤ ਤੇ ਹੁਸਨ-ਪ੍ਰਸਤ ਬੰਦਾ ਸੀ ਬਈ...।
''ਸ਼ਾਇਦ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਏਡੀ ਵੱਡੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਉਹਨੇ ਅਜਿਹਾ ਦੇਸ਼ ਚੁਣਿਆਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਝਰਨੇ, ਝੀਲਾਂ, ਫੁੱਲ, ਪਹਾੜ, ਕੁਦਰਤੀ ਨਜ਼ਾਰੇ ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ-ਜਲ ਦੇ ਝਰਨੇ ਸਨ। ਕੁਦਰਦੀ ਹੁਸਨ ਨਾਲ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ਼ਕ ਦੀ ਹੱਦ ਤਕ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ...
'...ਤੇ ਦੁਨੀਆਵੀ ਹੁਸਨ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖਾਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹਾਂ ਬਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰਟ-ਅਟੈਕ ਕਿੰਜ ਹੋ ਗਿਆ!—ਓਵਰ-ਵੇਟ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਸਿਗਰੇਟ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੀਂਦੇ, ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਫਿਕਰ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਫੜਕਣ ਦਿੰਦੇ...ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਹਾਰਟ-ਅਟੈਕ; ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ...।''
ਫਾਈਲ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਖੋਹਲ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇੰਦਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਰ ਉਹ ਕਾਗਜ਼ ਸੀ ਜਿਸ ਉਪਰ ਉਹ ਰਕਮਾਂ ਦਰਜ਼ ਸਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਕਲ ਨੇ ਯਾਰੀ-ਦੋਸਤੀ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਉਪਰ ਖਰਚ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ—ਬੜਾ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਟੋਟਲ ਅਮਾਊਂਟ—ਕੋਈ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ।
ਇੰਦਰ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖ ਲੈਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹਨਾਂ ਉਹ ਕਾਗਜ਼ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਫੜ੍ਹ ਲਿਆ। ''ਛੱਡ ਇਸਨੂੰ, ਬੇਵਕੂਫ਼ ਕੁੜੀ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਇਸ ਫਾਈਲ ਵਾੜ ਰੱਖਿਆ ਏ...ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਦੋਸਤਾਂ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ।''
ਇੰਦਰ ਫਾਈਲ ਦੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਅੰਕਲ ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਨਾਂਅ ਉਸਦੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਖ਼ਤ ਸਨ...ਜਿਹੜੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਤਕਨੀਕ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਕਾਇਦਾ ਨੰਬਰ ਤੇ ਤਾਰੀਖ ਵਾਰ ਫਾਈਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਫਾਰਨ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਅਯਾਸ਼ੀਆਂ, ਸੈਰ-ਸਪਾਇਆਂ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮਕਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਡੀਗਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। 'ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਅੰਕਲ ਨੇ ਇਹ ਫਾਈਲ ਮੰਗਵਾਈ ਸੀ, ਇੰਦਰ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, 'ਵਰਨਾ ਫਾਈਲ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਭਲਾ ਹੋਰ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਇਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਨਗਰੀ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਹੇਠ ਸਾਰੇ ਹੀ ਨੰਗੇ ਨੇ। ਖ਼ੁਦ ਅੰਕਲ ਨੇ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਆਪਣੀ ਸੈਕਰੇਟਰੀ ਦੇ ਬਲਾਊਜ਼ ਤੇ ਸਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨੰਗੇ ਲੱਕ ਨੂੰ ਏਨੀਆਂ ਭੁੱਖੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਵਿਚਾਰੀ ਦੇ ਲੱਕ ਢਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿਚ, ਫਾਈਲ ਹੀ ਹੱਥੋਂ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗੀ ਸੀ।' ਜਦੋਂ ਇੰਦਰ ਨੇ ਫਾਈਲ ਨੂੰ ਸਰਸਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਸਰਕਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲੇ—''ਤੇਰੇ ਡੈਡੀ ਹਰ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਤੇ ਖੇੜੇ, ਖਿੜਾ ਵੰਡਣ ਦੇ ਇੱਛੁਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ, 'ਮੇਰੇ ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ, ਮਕਾਨ ਤੈਨੂੰ ਦੇ ਦਿਆਂਗਾ। ਤੇਰੀ ਕੰਪਨੀ ਵਿਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਲੋਕ ਬਾਹਰੋਂ ਆ ਕੇ ਭਰਤੀ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ...ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਵਿਚਾਰੇ ਰਹਾਇਸ਼ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦੇ ਨੇ; ਤੂੰ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬੋਰਡਿੰਗ-ਹਾਊਸ ਬਣਾਅ ਲਵੀਂ। ਉਹ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕੋਈ ਮੁਨਾਸਿਬ ਠਿਕਾਣਾ ਨਾ ਲੱਭ ਜਾਏ, ਟੈਂਪਰੇਰੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਥੇ ਰਿਹਾ ਕਰਨਗੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਆਤਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਮਿਲੇਗੀ ਬਈ ਚਲੋ, ਮਰ ਕੇ ਵੀ ਕੁਝ ਮਜ਼ਬੂਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਤਾਂ ਆ ਸਕਿਆਂ।' ''
ਇੰਦਰ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ—ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਚੁੱਪ ਵਿਚ ਸੌ ਸੁਖ ਹੋਣ, ਪਰ ਅੰਕਲ ਚੁੱਪ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਬੋਲੇ, ''ਜਗਦੀਸ਼ ਨੇ ਕੋਈ ਵਸੀਅਤ ਵਗ਼ੈਰਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਏ ਕਿ...?''
ਇੰਦਰ ਨੇ ਬਰੀਫ਼ ਕੇਸ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਆਪਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਡਾਇਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਅੰਕਲ ਸਫੇ ਤੇ ਸਫਾ ਉਲਦਣ ਲੱਗੇ। ਆਖ਼ਰ ਇਕ ਸਫੇ ਉੱਤੇ ਰੁਕ ਗਏ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਡਾਰਲਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਸੀ, ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਮਦਦ ਦੇਣ ਲਈ ਭੇਜੇ ਸਨ। ਅੰਕਲ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਕਈ ਰੰਗ ਆਏ ਕਈ ਉੱਡ ਗਏ—ਅਖ਼ੀਰ ਉਹ ਬੋਲੇ, ''ਮਕਾਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਏ ਕਿਤੇ?''
''ਸਫਾ ਸਤਾਸੀ...'' ਇੰਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ।
'ਮੇਰੀ ਦੋਸਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਨਾਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਮੇਰੇ ਮਕਾਨ ਵਿਚ ਇਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਬਣਾਅ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਜਿਸ ਲਈ ਮੇਰੀਆਂ ਨਿੱਜੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਤੇ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਦਾ ਪੈਸਾ ਕਾਫੀ ਹੋਏਗਾ।'
ਇੰਦਰ ਬੋਲਿਆ, ''ਮੈਂ ਮਕਾਨ ਕਾਲੋਨੀ ਦੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਏ। ਓਧਰ ਫਾਰਨ ਵਿਚ ਪਾਪਾ ਦੀ ਪੈਂਸਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਹੋ ਗਿਐ...ਇੱਥੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਇੱਕੀ ਸਾਲ ਉਹਨਾਂ ਆਪਣੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਏ, ਪਰ ਕਾਣੀ ਕੌਡੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ। ਖ਼ੈਰ ਛੱਡੋ, ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨੇ। ਉੱਥੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੀ ਇਕੱਠੀ ਪੈਂਸ਼ਨ ਕਈ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਮਿਲਣਗੇ, ਜਿਹੜੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਦੇ ਨਾਂਅ ਫਿਕਸ ਡਿਪਾਜ਼ਿਟ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ—ਉਸਦੇ ਵਿਆਜ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਲਈ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰਸਾਲੇ ਤੇ ਹੋਰ ਖਰਚੇ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।''
''ਤੇਰਾ ਪਾਪਾ ਸੀ ਬੜਾ ਆਸ਼ਕ-ਮਿਜਾਜ਼ ਬੰਦਾ, ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਏ ਖੁਸ਼-ਮਿਜਾਜ਼...।'' ਹੁਣ ਅੰਕਲ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਸੁਰ ਅਤੇ ਲੈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਨ।
''ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੋ।'' ਇੰਦਰ ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਬਰੀਫ਼ ਕੇਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੋਰ ਫਾਈਲ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ, ''ਪਾਪਾ ਦੇ ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ-ਪੱਤਰ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਉਹਨਾਂ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਇਕ ਖੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤ ਕੋਲੋਂ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਆਸ਼ਾ ਨਾਂਅ ਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਨੂੰ ਲਿਖਵਾਏ ਸਨ।'' ਸਾਰੇ ਖ਼ਤ ਕਾਰਬਨ ਕਾਪੀ ਸਨ।
ਅੰਕਲ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਤਕ ਉਹ ਖ਼ਤ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਇੰਦਰ ਬੋਲਿਆ, ''ਇਹ ਖ਼ਤ ਖ਼ੁਦ ਉਸ ਔਰਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਕੁਝ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇ ਨੇ...ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਵਿਚ, ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਦੇ ਨੈਣ-ਨਕਸ਼, ਜੁਲਫ਼ਾਂ, ਬਾਹਾਂ, ਕੱਦ-ਬੁੱਤ, ਚਾਲ-ਢਾਲ ਤੇ ਪੂਰੇ ਵਜ਼ੂਦ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ਨੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਹਿਬੂਬਾ ਦੇ ਹੁਸਨ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਦੇ ਅਕਸ ਬਨਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸਿਰਫ ਦੇਖ ਕੇ ਵਰਨਾ ਉਹ ਇਹ ਖ਼ਤ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਤਈ ਨਾ ਕਰਦੀ। ਲੱਗਦਾ ਏ ਪਾਪਾ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਡਿਕਟੇਸ਼ਨ ਲੈਣ ਦਾ ਚੰਗਾ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਵੀ ਦੇਂਦੇ ਸਨ—ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹਿੰਦੀ-ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਸੀ ਨਾ।''
'ਪਰ ਉਸਨੇ ਇਹ ਖ਼ਤ ਤੈਨੂੰ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੇ ਨੇ?'' ਅੰਕਲ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੇ।
'ਸ਼ਾਇਦ ਸਾਡੇ ਘਰ ਦਾ ਇਹ ਭੇਦ ਦੇ ਕੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਰਕਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ...ਤੇ ਮੈਂ ਕੁਝ ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਉਸਦਾ ਇਹ ਲਾਲਚ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤੈ।''
'ਪਰ ਉਹ ਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਇਹ ਨਕਲ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਕਿਉਂ ਰੱਖ ਰਹੀ ਸੀ?'' ਅੰਕਲ ਨੇ ਦੂਜਾ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
'ਮੈਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਇਹੋ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਕਿਹਾ, 'ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ-ਪੱਤਰ ਏਨੇ ਦਿਲਚਸਪ ਤੇ ਦਿਲਖਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਲਿਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਹੇਠਾਂ ਕਾਰਬਨ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਾਪੀ ਬਣਾਅ ਲੈਂਦੀ ਸਾਂ।' ''
''ਓ-ਅ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਸਾਂ ਬਈ ਬੰਦੇ ਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਬੜਾ ਹੀ ਆਸ਼ਕਾਨਾ ਸੀ।'' ਅੰਕਲ ਬੋਲੇ।
'ਉਹਨਾਂ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਕੇ ਤੇ ਗਰੀਬੀ 'ਚੋਂ ਉਪਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਕਿਤੋਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਪਹੁੰਚਾਅ ਦਿੱਤਾ।'' ਇੰਦਰ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਿਮਾਰਕ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ, ਫੇਰ ਕਿਹਾ, ''ਸ਼ਾਇਦ ਤੁਸੀਂ ਠੀਕ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ—ਵਾਕਈ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਿਜਾਜ਼ ਬੜਾ ਆਸ਼ਿਕਾਨਾ ਸੀ।''
ਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਇੰਦਰ ਨੇ ਖ਼ਤਾਂ ਵਾਲੀ ਇਕ ਹੋਰ ਫਾਈਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਹੜੀ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਬਨ ਕਾਪੀ ਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਕਾਪੀ ਸੀ—ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਹ ਖ਼ਤ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੋਸਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ ਗਏ।
      ੦੦੦ ੦੦੦ ੦੦੦