ਜਜ਼ੀਆ...:: ਲੇਖਕ : ਵਿਜੈ

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ :
ਜਜ਼ੀਆ...
ਲੇਖਕ : ਵਿਜੈ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ
ਭਗਵਾਨ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਜਿੰਦਰਾ ਮਾਰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਅਮਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ–'ਮੈਂ ਕੀ ਐਵੇਂ ਈ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆਂ? ਅੱਧੇ ਜਿਹੜੇ ਬਚੇ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਂਸ-ਬਿਸਤਰੇ ਤਕ ਵਿਕ ਗਏ ਨੇ...ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਜੋਤ-ਬੱਤੀ ਕਿਹੜੇ ਘਿਓ-ਤੇਲ ਨਾਲ ਜਗਾਵਾਂਗਾ? ਚੋਪੜਨ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਦੂਰ, ਕੱਦੂ-ਤੋਰੀ ਨੂੰ ਤੜਕਾ ਲਾਉਣ ਖਾਤਰ ਪਾਣੀ ਮਿਲਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਐ ਤਾਂ ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਨੂੰ ਭੋਗ ਕਿੱਥੋਂ ਲੱਗੇਗਾ? ਭਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਹਾਂ-ਅੱਥਰੂਆਂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੰਦਰ ਦੀ ਆਰਤੀ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦੇ ਨਾ।'
ਅਮਲ ਨੇ ਇਕ-ਦੋ ਉੱਚੇ-ਪੱਕੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਬੋਲੇ ਭਵਨਾਥ–'ਇਹਨਾਂ ਤਿਲਾਂ 'ਚ ਹੁਣ ਤੇਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ, ਚੋ ਲਿਆ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰੀਂ ਜਾ ਕੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਲਾਉਣਗੇ...ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਖਜਾਨਾ ਹੈ ਹੀ।'
ਅਮਲ ਦਾ ਮਨ ਮੰਦਰ ਛੱਡਣ ਕਰਕੇ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਵੰਸ਼-ਨਸਲ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਭਵਨਾਥ ਨੂੰ ਫੜਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਉਸਦੀ ਬਾਂਹ–'ਨੂੰਹ-ਪੁੱਤ ਗਏ, ਮੇਰੀ ਵੀ ਤਿਆਰੀ ਓ ਐ ਹੁਣ। ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਦੋ ਟੀਕਰ ਖਾ ਕੇ ਜਿਊਂ ਲਏਗਾ, ਸੇਵਾ ਕਰੇਗਾ ਤੇ ਜਾਣੇ-ਅਣਜਾਣੇ ਪਿਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਲ ਦੀ ਚੂਲੀ ਮਿਲ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗੀ।'
ਭਵਨਾਥ ਨੇ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਡਰ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਬੁੱਢਾ ਮਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮੁਫ਼ਤ ਵਿਚ ਵਿਧੀਪੂਰਨ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਚਿਪਕੇ ਢਿੱਡ ਵਾਲਾ ਅਮਲ ਭਾਤ (ਚੌਲਾਂ) ਦੇ ਲੋਭ ਵਿਚ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ, ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ, ਦੌੜ ਪਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਬੁੱਢੇ ਬਾਬੇ ਵੱਲ ਭੌਂ ਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ ਉਸਨੇ। ਦੋ ਕੋਹ ਦੇ ਲੰਮੇ ਪੰਧ ਦੌਰਾਨ ਪੈਰੀਂ ਚੁਭੇ ਕੰਡਿਆਂ ਦੀ ਪੀੜ ਕਾਰਨ 'ਸੀ' ਤਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਉਸਨੇ। ਭਵਨਾਥ ਖੁਸ਼ ਹੋਏ, ਉਸਦੇ ਪੀੜ ਝੱਲਣ ਦੇ ਹੌਸਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਸੇਵਕ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਏ।
ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਮਲ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਕੌਲਾ, ਚੁੰਢੀ ਕੁ ਲੂਣ ਪਾ ਕੇ, ਬਿਨਾਂ ਚਿੱਥਿਆਂ ਹੀ ਨਿਗਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸ਼ੱਕੀ ਮਨ ਨੇ ਸੋਚਿਆ–'ਸੀਮਿਤ ਕਰਨੀ ਪਏਗੀ, ਗੁਲਾਮ ਰਾਕਸ਼ਸ ਦੀ ਖੁਰਾਕ।' ਗੁਰੂ-ਗੰਭੀਰ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ—'ਮੰਦਰ ਦੇ ਭੋਗ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਦਾਣਾ, ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਏ ਅਮਲ! ਉਸ ਉਪਰ ਸਾਡਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ। ਓਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿਣਾ ਪਏਗਾ, ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਦੇ ਦਏ।'
ਅਮਲ ਨੇ ਸੇਵਾ, ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪੁਜਾਰੀ ਭਵਨਾਥ ਨੂੰ। ਆਰਤੀ, ਕਥਾ ਵਗ਼ੈਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਜਿੱਥੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਦਾ, ਉਹ ਭਵਨਾਥ ਦੇ ਚਰਣਾ ਵਿਚ ਰੱਖ ਦੇਂਦਾ। ਜੋ ਦਾਣਾ-ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਉਸੇ 'ਤੇ ਸੰਤੋਖ ਕਰਕੇ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਜੁਟਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਅਮਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰ, ਨਰੋਈ ਦੇਹ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ, ਇਕ ਨਵੀਂ ਸਕੀਮ ਭਵਨਾਥ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ—'ਸਭ ਕੁਝ ਤੇਰਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਏਂ ਅਮਲ। ਇਕ ਦਿਨ ਤੈਨੂੰ ਈ ਮਿਲੇਗਾ ਜੋ ਕੁਛ ਵੀ ਮੇਰਾ ਏ।'
ਅਮਲ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਦੁੱਖਾਂ ਨੇ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਦੀ ਛੱਪੜ-ਟੋਭੇ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਰੁੱਖ-ਝਾੜੀਆਂ, ਹਰ ਪਾਸੇ, ਹਰਿਆਲੀ ਹੀ ਹਰਿਆਲੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਤਨ 'ਤੇ ਹਰਾ ਕੱਪੜਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰਾ ਰੰਗ ਛਿਪਣ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਤੇ! ਹੁਣ ਸੜਕ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸਿਰਫ ਜਾਣ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕੋਈ ਆਉਂਦਾ ਨਹੀਂ। ਸੁੱਕੇ, ਮਰੀਅਲ ਬਚੇ-ਖੁਚੇ ਪਸ਼ੂ ਸਿੱਧੇ, ਨੱਕ ਦੀ ਸੀਧ ਵਿਚ, ਤੁਰੇ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਕਿਉਂਕਿ ਮੂੰਹ ਮਾਰਨ ਲਈ ਘਾਹ ਤੇ ਪੱਤੇ ਹੈ ਹੀ ਕਿੱਥੇ ਨੇ?
ਰਾਖਾਲ ਪਾਂਡੇ ਦੀ ਦਾਦੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਉਸਨੂੰ ਹਿਲਾਅ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦੀ ਹੈ—'ਜੜ ਪੁੱਟ ਕੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਪਾ ਲਈ ਸੀ। ਘਬਰਾ ਕੇ, ਐਨ ਜੀਭ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਡੰਗ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਠੂੰਹੇ ਨੇ। ਡੰਗ ਦਾ ਡਰ ਵਿਸਾਰ ਕੇ, ਨਾਲ ਹੀ, ਨਿਗਲ ਗਈ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਵੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਆਸ ਹੋਏਗੀ ਕਿ ਪ੍ਰਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣ ਬਚਾਅ ਲੈਣਗੇ। ਦਸ ਮਿੰਟ ਤੜਫ ਕੇ ਨਿੱਬੜ ਗਈ ਸੀ...ਅੱਖਾਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਈਆਂ ਸਨ।'
ਭਵਨਾਥ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਗੰਭੀਰ ਸੁਰ ਵਿਚ ਬੋਲੇ—'ਨੀਚ, ਜੜ੍ਹ-ਮੱਤ ਦਾ ਅੰਤ ਐਸਾ ਈ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਮੈਂ ਬੜਾ ਕਿਹਾ ਬਈ ਰਾਖਾਲ ਦੀ ਭੈਣ ਪਦਮਾ ਨੂੰ ਸੁਦਾਮਾ ਮੋਹੰਤੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇਅ। ਰਾਖਾਲ ਦਾ ਇਲਾਜ਼ ਹੋ ਜਾਏਗਾ, ਵੰਸ਼-ਬਿਰਖ ਚੱਲ ਪਏਗਾ ਤੇ ਪਦਮਾ ਰਾਜ ਕਰੇਗੀ।...ਪਰ ਮੰਨੀ ਈ ਨੀਂ ਬੁੱਢੀ।...ਬੁੱਢੇ ਮੋਹੰਤੀ ਨੂੰ ਬਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਦੇਵੀ ਕੰਨਿਆਂ ਕਿੰਜ ਦੇ ਦਿਆਂ? ਊਂ-ਹ।'
ਉਸ ਰਾਤ ਅਮਲ ਨੇ ਪਦਮਾ ਨੂੰ ਬੀਮਾਰ ਭਰਾ ਰਾਖਾਲ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜ੍ਹੀ, ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ, ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹੋ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬੁੱਢੀ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਸਮੇਟਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਚੱਲੇ ਹੋਣਗੇ...ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪੁਲਸ ਆਈ ਸੀ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਲੈ ਕੇ। ਪਿੱਠ ਨਾਲ ਚਿਪਕੇ ਢਿੱਡ ਖ਼ੂਬ ਭਰ ਗਏ ਸੀ, ਚਿੱਕੜ ਖਾ-ਖਾ ਕੇ। ਤੇ ਕਾਲੀ ਗੱਡੀ ਬੁੱਢੀ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕੀ ਲਾਸ਼ ਵੀ ਲੈ ਗਈ ਸੀ।
ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਅਮਲ ਨੇ ਭਵਨਾਥ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ—'ਦੋ ਬੁੱਕ ਅੰਨ੍ਹੀ ਬੁੱਢੀ ਨੂੰ ਦੇ ਆਵਾਂ?'
ਹਟ ਸਾਲਾ ਕਮਲਾ! ਭਗਵਾਨ ਦੀ ਸੰਪਤੀ 'ਤੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਏ? ਮੰਦਰ 'ਚ ਲੋਕ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਆਉਂਦੇ ਨੇ। ਮੰਦਰ 'ਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਜਾਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝਦਾ ਏਂ? ਇਕ ਦਾਣਾ ਵੀ ਕੋਈ ਬਾਹਰਲਾ ਖਾਏਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਹੈਜਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।'
ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਕਦੇ ਅਮਲ ਨੇ ਕੁਝ ਬਾਹਰ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਅਕਾਲ-ਮ੍ਰਿਤੂ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਸਨੂੰ ਮੰਦਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ 'ਤੇ ਬਿਠਾਅ ਕੇ ਭਵਨਾਥ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ।
ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਫ ਕਹਿ ਦੇਂਦੇ—'ਮਰਗ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦਾ ਬਣਿਆ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ। ਦਾਨ ਵਿਚ ਜੈਸਾ ਦਿਓਗੇ, ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ...ਵੈਸਾ ਹੀ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ, ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਸਹਾਈ ਹੋਏਗਾ।'
ਪਚਵੰਜਾ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚੇ ਭਵਨਾਥ ਹੁਣ ਕਦੇ ਕਦੇ ਉਸਨੂੰ ਮੂਰਤੀ-ਭਵਨ ਵਿਚ ਲੰਮੀ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਬਿਠਾ ਦੇਂਦੇ ਨੇ ਜਾਂ ਕੋਠੜੀ ਜਾ ਕੇ ਧਿਆਨ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਉਸ ਰਾਤ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਸਾਧਨਾ ਤੋਂ ਉਠ ਕੇ ਉਹ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਨੁਰੂਪਾ ਦੀ ਮੁੱਠੀ-ਚਾਪੀ ਕਰ ਸਨ ਭਵਨਾਥ। ਅਮਲ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ  ਸਿੱਧੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲੇ—'ਕਿਉਂ, ਬਿੱਛੂ ਦੇ ਡੰਗ ਦੀ ਪੀੜ ਘਟੀ ਕੁਛ? ਹੁਣ ਭਾਤ ਲੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਜਾਹ ਘਰੇ।' ਕੁੜੀ ਦਾ ਪਥਰਾਇਆ ਜਿਹਾ ਚਿਹਰਾ ਸ਼ਾਂਤ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਸਦਾ ਪਿਓ ਸੱਪ ਜਾਂ ਬਿੱਛੂ ਦੇ ਡੰਗ ਦਾ ਜ਼ਹਿਰ ਲੁਹਾਉਣ ਲਈ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਲੈ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ।
ਅਮਲ ਉੱਤੇ ਹਿਰਖ ਗਏ ਸੀ—'ਸਾਧਨਾ ਅਧੂਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਉਂ ਉਠਿਆ ਸੈਂ ਤੂੰ?'
'ਲਘੂਸ਼ੰਕਾ (ਪਿਸ਼ਾਪ ਦੀ ਹਾਜਤ) ਹੋਈ ਸੀ।'
ਤਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹੂ ਹੁਣ ਲਘੂ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ੰਕਾ। ਸਾਧਨਾ ਤੇਰੇ ਵੱਸ ਦਾ ਰੋਗ ਨਹੀਂ।'
ਜਦੋਂ ਕਰੋਧ ਕੁਝ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਅਮਲ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ—'ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਉਤਾਰ ਰਹੇ ਸੀ?'
'ਹਾਂ...! ਹੁਣ ਹੋਰ ਕਰ ਕੀ ਸਕਦਾ ਆਂ; ਥੱਕੀ ਦੇਹ ਨਾਲ ਵਿਦਿਆ ਵੀ ਥੱਕ ਜਾਂਦੀ ਐ। ਇਸੇ ਲਈ ਦੇਰ ਲੱਗਦੀ ਏ।'
ਉਸ ਰਾਤ ਭਵਨ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ, ਅਮਲ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਵੇਂ ਅਨੁਰੂਪਾ ਦੀ ਦੇਹ ਆਉਂਦੀ ਰਹੀ। ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਮਿੰਨਤ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ—'ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਮੰਤਰ ਦੀਕਸ਼ਾ ਦੇ ਦਿਓ ਹੁਣ।'
ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੁੱਝੀ ਸੀ ਭਵਨਾਥ ਨੂੰ ਕਿ ਅਮਲ ਦੀ ਗੋਰੀ ਗੱਲ੍ਹ ਉੱਪਰ ਦੰਦ ਗੱਡ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਆਪਣੇ। ਅਮਲ ਚੀਕਿਆ ਤਾਂ ਹੱਸ ਕੇ ਬੋਲੇ—'ਹੁਣ ਬੈਠ, ਤੇਰਾ ਦਰਦ ਦੂਰ ਕਰਾਂ।' ਕਹਿ ਕੇ ਅਗਰਬੱਤੀ ਦੀ ਸਵਾਹ ਗੱਲ੍ਹ ਉੱਤੇ ਮਲਦੇ ਹੋਏ ਕੁਝ ਬੁੜਬੜਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸੀ। ਮਲਨ ਨਾਲ ਦਰਦ ਘੱਟ ਗਿਆ। ਫੇਰ ਬੋਲੇ ਸਨ—'ਅਜੇ ਸੋਲਾਂ-ਸਤਾਰਾਂ ਦਾ ਏਂ ਤੂੰ। ਇਕ ਦੋ ਸਾਲ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾ ਕਰ ਲੈ, ਫੇਰ ਮੰਤਰ-ਤੰਤਰ ਵੀ ਸਿਖਾਅ ਦਿਆਂਗਾ।'
ਆਗਿਆ ਨਾ ਹੋਣ 'ਤੇ ਵੀ ਅਮਲ ਮੰਦਰ 'ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੇਵੀ-ਗ੍ਰਾਮ ਵਿਚ ਭਟਕਣ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ। ਅੱਧਾ ਪਿੰਡ ਖਾਲੀ ਪਿਆ ਸੀ। ਜਵਾਨ ਮਰਦ ਰੋਟੀ-ਭਾਤ ਦਾ ਜੁਗਾੜ ਕਰਨ ਖਾਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸੀਂ ਦੌੜ ਗਏ ਸਨ। ਜਵਾਨ ਕੁੜੀਆਂ ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਿੱਸੜ ਦੇਹਾਂ ਲਈ ਬੈਠੀਆਂ ਉਡੀਕਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕੰਮ-ਧੰਦਾ ਸੀ ਕਿੱਥੇ! ਓਦੋਂ ਹੀ ਸਾਈਕਲ 'ਤੇ ਡਾਕੀਆ ਰਸ਼ੀਦ ਮੀਆਂ ਆ ਗਿਆ। ਦੋ ਘਰਾਂ ਦਾ ਮਨੀਆਡਰ ਲਿਆਇਆ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਉਤਸੁਕ ਔਰਤਾਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਗਈਆਂ। ਇਕ ਨਿਢਾਲ ਪਏ ਬੁੱਢੇ ਨੂੰ ਡਾਕੀਏ ਨੇ ਕਿਹਾ—'ਬੱਦਲ ਦੇ ਦੁੱਧ 'ਚ ਫਟਕੜੀ ਡਿੱਗ ਪਈ ਏ ਮੰਜੂ-ਦਾ! ਦੁੱਧ ਪਾਟ ਕੇ ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਿਆ ਜਾਪਦੈ। ਬਾਕੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵਾਛੜ ਵਿਚ ਮਰਨਾ ਪਏਗਾ।'
ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਕੇ ਬੁੱਢੇ ਨੇ ਕਿਹਾ—'ਸਾਡੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਰਾਲ ਨਿਗਲ ਗਈ ਏ ਮੀਆਂ। ਉਸੇ ਦੇ ਢਿੱਡ 'ਚ ਪਏ ਗਲ-ਸੜ ਰਹੇ ਆਂ, ਮਰਨ ਦੀ ਉਡੀਕ 'ਚ।'
ਬਿਨਾਂ ਘੰਟੀ ਵਜਾਇਆਂ ਰਸ਼ੀਦ ਮੀਆਂ ਚਲੇ ਗਏ। ਚੰਗਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਚਾਹ-ਨਾਸ਼ਤੇ ਦੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸੀ ਭਲਾ ਰਸ਼ੀਦ ਮੀਆਂ!
ਰਾਤ ਸੂਰਜ ਡਿੱਗਿਆ ਸੀ ਬੁੱਢੇ ਕੇਸ਼ਵ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਉੱਤੇ। ਸੁੱਕੇ ਘਾਹ-ਫੂਸ ਦੀ ਝੁੱਗੀ ਭੜ-ਭੜ ਮੱਚਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਦਬੋਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਿਓ ਨੂੰ ਅਨੁਰੂਪਾ ਨੇ—ਕਿਤੇ ਨੱਸ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲ ਜਾਏ। ਬੁੱਢਾ ਚੀਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਰੇਤਾ ਉਛਾਲ ਰਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਪਹਾੜੀ ਆਲੂ ਵਾਂਗ ਭੁੱਜ ਗਏ ਸੀ ਦੋਹੇਂ। ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਲੋਭੀ ਪਿਓ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਅਨੁਰੂਪਾ ਨੇ। ਸੋਚਿਆ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਅਨੁਰੂਪਾ ਮਰ ਗਈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧੀ-ਭੈਣ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਢਿੱਡ ਦੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਏਗਾ! ਢਿੱਡ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਪਾਪੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕਈ ਹੋਰ ਅਫਵਾਹਾਂ ਵੀ ਫੈਲੀਆਂ ਸਨ।...ਪਰ ਮਾਯੂਸ ਚਿਹਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਹੁਣ ਭੈੜਾ-ਜਿਹਾ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਉਂਦੇ।...ਕਲਿਆਣੀ ਕਿਤੋਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਬੱਚਾ ਚੁੱਕ ਲਿਆਈ ਸੀ, ਜਠਰਅਗਨੀ (ਢਿੱਡ ਦੀ ਅੱਗ) ਬੁਝਉਣ ਖਾਤਰ। ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਭੌਂਦੇ ਆਵਾਰਾ ਕੁੱਤੇ ਇਕ ਇਕ ਕਰਕੇ ਗਾਇਬ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਮਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰੋਗੀ ਪਿਤਾ ਤੇ ਮਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਆ ਗਈ। ਇਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਬਾਰ 'ਚ ਬੈਠੇ ਇਕ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੇ ਕਤੂਰੇ ਵੱਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦੇਖਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸੀ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ। ਪਾਪ, ਪੁੰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ; ਤੇ ਮੁੱਕ ਗਏ ਦੋਹੇਂ।
ਚਾਰ ਮੀਲ ਦੂਰ ਸੁਤੀਕਸ਼ਣ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਵਿਚੋਂ ਆਏ ਸਨ ਦੋਹੇਂ। ਬੜੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਫੁੱਲ-ਪੱਤੀਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਸਨ ਅਮਲ ਨੇ। ਆਉਣ ਵੇਲੇ ਭਵਨਾਥ ਨੂੰ ਇਕ ਸੌ ਇਕ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਗਿਆਰਾਂ ਰੁਪਏ ਮਿਲੇ ਸੀ। ਗਦਗਦ ਹੋਏ ਭਵਨਾਥ ਨੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ—'ਦਾਤਾ ਦੇਂਦਾ ਏ ਤਾਂ ਹੀ ਸੌ ਗੁਣਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਏ। ਦੱਸ ਕੋਈ ਕਮੀ ਏਂ ਸੁਤੀਕਸ਼ਣ ਬਾਊ ਕੇ ਘਰ?' ਮਲਾਈਦਾਰ ਦੁੱਧ ਦਾ ਸਵਾਦ ਅਮਲ ਦੀ ਜੀਭ 'ਤੇ ਅਜੇ ਤਕ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਸੀ।
ਉਸ ਰਾਤ ਵੱਡੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਦੇ ਗਿਲਾਫ਼ ਵਿਚੋਂ ਚੋਰ ਅੱਖ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੋਟ ਗਿਣਦਿਆਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ ਭਵਨਾਥ ਨੂੰ ਅਮਲ ਨੇ। ਸੁਪਨੇ ਵਿਚ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਨੋਟਾਂ ਦੇ ਪਹਾੜ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸੀ; ਜਿਹਨਾਂ ਹੇਠ ਭੁੱਖੇ ਇਨਸਾਨ ਤੜਫਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ ਸਨ।
ਸਵੇਰੇ ਉਠ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ—'ਇਹਨਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਉੱਪਰ ਕਿਉਂ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਭਗਵਾਨ? ਤੁਸੀਂ ਮੇਘ ਜਾਪ ਕਰਕੇ ਮੀਂਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪੁਆ ਦੇਂਦੇ?'
'ਮੈਂ ਕੋਈ ਮਾਲਕ ਆਂ ਛੋਹਰਾ? ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਦਾਸ ਆਂ। ਜੋ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਏ ਉਹੀ ਕਰਦਾਂ। ਇਹ ਲੋਕ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋ ਗਏ ਨੇ। ਸਿਰਫ ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਦੇਖਦੇ ਨੇ। ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੜੱਪ ਜਾਂਦੇ ਨੇ, ਫੇਰ ਭਗਵਾਨ ਇਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਕਿੰਜ ਜਾਂ ਕਿਉਂ ਦਯਾ ਕਰਨ?'
ਬਾਹਰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਪਟਾਂ ਉਠੀਆਂ ਸਨ। ਕੋਈ ਇਕ ਫਰਲਾਂਗ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਕੋਈ ਚਿਤਾ ਬਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਲੱਕੜਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੰਜੇ, ਬਾਂਸ ਤੇ ਕਾਠ ਦੇ ਤੱਪੜ ਆਦੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਿਸ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਬਚੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਹਾੜਾ ਚਲਾਉਣ ਦੀ! ਮਰਦਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਔਰਤਾਂ ਚਿਤਾ ਨੂੰ ਘੇਰੀ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਸੀ।
ਮੰਦਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਚਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਰਸਦ ਭਵਨਾਥ ਨੂੰ ਸਾਕਸ਼ੀ ਬਣਾ ਕੇ ਵੰਡੀ ਗਈ—ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਪੱਚੀ ਰੁਪਏ ਤੇ ਦੋ ਕਿੱਲੋ ਚੌਲ। ਭਵਨਾਥ ਪੰਜਾਹ ਦੀ ਰਕਮ ਤੇ ਪੰਸੇਰੀ ਚੌਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੀ ਚੁੱਪ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਮਲ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪੂਰੀ ਰਸਦ ਆਈ। ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਰਸਦ-ਅਧਿਕਾਰੀ ਨੇ ਇਕ ਸੌ ਇਕ ਰੁਪਈਆ ਨਕਦ ਮੂਰਤੀ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ—'ਠੀਕ ਐ ਨਾ ਪੰਡਤ ਜੀ?'
ਹਰ ਵਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਇਹੀ ਪੁੱਛਦਾ ਤੇ ਹਰ ਵਾਰੀ ਅਹਿਸਾਨ ਹੇਠ ਨੱਬੇ ਭਵਨਾਥ ਅਸ਼ੀਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਚਾਰ-ਪੰਜ ਦਿਨ ਜਿਊਂ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਫੇਰ ਮੌਤ ਦੇ ਪੜਾਅ ਵੱਲ ਖਿਸਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ!
ਅਮਲ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਹਾ ਵੀ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਠੱਗੀ ਹੈ!
ਠੱਗ ਕਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਓਇ? ਇਹ ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਜੇ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਛੱਡ ਦੇਣਗੇ? ਉਹ ਘੱਟੋਘੱਟ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਤਾਂ ਦੇ ਜਾਂਦਾ ਏ!'
ਫੇਰ ਚਾਰ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਸਾਧਨਾ ਵਿਚ ਬਹਿਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਉਤਸੁਕਤਾ ਵੱਸ ਬਾਰ ਦੀ ਝਿਰੀ ਵਿਚੋਂ ਝਾਕ ਕੇ ਦੇਖਿਆ। ਭਵਨਾਥ ਆਪਣੀ ਦੇਹ, ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੀ ਦੇਹ ਨਾਲ ਰਗੜ ਰਹੇ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ—'ਜ਼ਰੂਰ ਕੋਈ ਜ਼ਹਿਰੀ ਕੀੜਾ ਛੂਹ ਗਿਆ ਹੋਏਗਾ।' ਸੁੱਕੜ ਜਿਹੀ ਦੇਹ ਬੇਜਾਨ ਪਈ ਸਹਿ ਰਹੀ ਸੀ। ਅਮਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਠੀਆਂ ਕਸੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਸਵੇਰੇ ਦੋ ਕਿੱਲੋ ਚੌਲ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਉਦਾਸਗੰਜ ਤਕ ਛੱਡਣ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ। ਰਾਹ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ—'ਜ਼ਹਿਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਰ ਗਿਆ ਨਾ?'
ਸੁੰਨੀਆਂ-ਸੱਖਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੇਠ ਬੁੱਲ੍ਹ ਫਰਕ ਕੇ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਅਮਲ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਆਈ ਕਿ ਲੁਟਾਅ ਦਏ ਸਿਰਹਾਣੇ ਵਿਚ ਛੁਪੀ ਦੌਲਤ ਤੇ ਬੋਰੇ ਵਿਚ ਭਰੇ ਚੌਲ। ਪਰ ਸੁੱਤੇ-ਜਾਗਦੇ ਪੂਰੇ ਚੌਕਸ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਭਵਨਾਥ।
ਜਿੰਦਰੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਖਿੱਚਿਆ; ਕੰਧ ਉੱਤੇ ਕੋਇਲੇ ਨਾਲ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਭਵਨਾਥ ਨੇ—'ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਹੋ ਆਉਣ ਪਿੱਛੋਂ, ਦੋ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ, ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ਮੰਦਰ।'
ਬਸ, ਰੇਲ ਤੇ ਫੇਰ ਬਸ ਤੋਂ ਉਤਰ ਕੇ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਬਸਤੀ ਦੇ ਇਕਹਿਰੇ ਮਕਾਨ ਦੀ ਕੁੰਡੀ ਜਾ ਖੜਕਾਈ ਭਵਨਾਥ ਨੇ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੱਸ ਰਹੀ ਸੀ। ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਅਮਲ।
ਇਕ ਬੇਡੌਲ ਮੌਟੀ ਔਰਤ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਫਰਕਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲਿਆ, ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਮੂੰਹ ਬਣਾਅ ਕੇ ਕਿਹਾ—'ਪੂਰਾ ਸਵਾ ਮਹੀਨਾ ਦੇਰ ਨਾਲ ਆਏ ਓ!'
'ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਦਾ ਜੁਗਾੜ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹੋਇਐ, ਬੜਾ ਭਿਅੰਕਰ ਅਕਾਲ ਪਿਆ ਹੋਇਐ ਓਥੇ।'
'ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸੁੱਕ ਕੇ ਹਾਥੀ ਹੋਏ ਹੋਏ ਓ!'
ਭਵਨਾਥ ਦੀ ਨਰੋਈ ਕਾਇਆ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਮੁਹਵਰਾ ਸੁਣ ਕੇ ਮੁਸਕੁਰਾ ਪਿਆ ਸੀ ਅਮਲ।
ਔਰਤ ਤੁੜ੍ਹਕੀ—'ਕੌਣ ਏ ਇਹ ਲੂੰਬੜ?'
ਭਵਨਾਥ ਮੁਸਕਰਾਇਆ—'ਦੱਸਾਂਗਾ!' ਫੇਰ ਅਮਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ—'ਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਣਾਮ ਕਰੋ!' ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਹਿਡੰਬਾ ਵਰਗੀ ਸੋਲਾਂ ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਕੁੜੀ ਆ ਕੇ ਪਿਓ ਦੀ ਗਰਦਨ ਨਾਲ ਝੂਟ ਗਈ। ਭਵਨਾਥ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨਿਕਲ ਗਈਆਂ, ਗੋਡਿਆਂ ਭਾਰ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਡਿੱਗੇ। ਮਾਂ-ਧੀ ਖ਼ੂਬ ਹੱਸੀਆਂ।
ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੋਣ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਕਰਕੇ ਅਮਲ ਨੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ—'ਆਪਣੇ ਕੋਈ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ। ਸੋਨਾ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ। ਧੰਦਾ ਤੇ ਘਰ ਦੋਹੇਂ ਸੰਭਾਲ ਲਏਗਾ।' ਔਰਤ ਨੇ ਹੁੰਘਾਰਾ ਭਰਿਆ ਤੇ ਘੁਰਾੜੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗੀ। ਇਕ ਪਾਸੇ ਪਈ ਸੋਨਾ ਦੀ ਫੁਲਦੀ ਪਿਚਕਦੀ ਕਾਇਆ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਪਈ ਤਾਂ ਅਮਲ ਦੀ ਅੱਧੀ ਜਾਨ ਨਿਕਲ ਗਈ। ਸੋਨਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਕਾਲ ਮਰਿਤੂ ਨਜ਼ਰ ਆਈ।
ਨੇਫੇ ਵਿਚ ਚੱਪਲਾਂ ਟੁੰਗ ਕੇ ਚੁੱਪਚਾਪ ਕੁੰਡਾ ਖੋਹਲਿਆ ਤੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਭਵਨਾਥ ਦੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਗੁਪਤ ਭੇਤ ਉਸਨੇ ਬੁੱਝ ਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਮੌਤ ਭੁੱਖ ਦੇ ਰਸਤੇ ਆਉਣੀ ਹੈ, ਓਥੇ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਜਜ਼ੀਆ ਵਸੂਲ ਕਰਕੇ ਸੁਤੰਤਰ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਅ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਥੋੜ੍ਹਾ ਡਰ ਲੱਗਿਆ ਹਨੇਰੇ ਤੋਂ, ਪਰ ਅਮਲ ਰੁਕਿਆ ਨਹੀਂ। ਇਕ ਗੱਲ ਸਮਝ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ਅਮਲ ਦੇ ਕਿ ਕਾਲਾਹਾਂਡੀ ਦੀਆਂ ਭੁੱਖੀਆਂ, ਖੁੱਥੜ ਤੇ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਭਵਨਾਥ ਸਬੂਤੀਆਂ ਨਿਗਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਮੋਟੀ-ਮੁਰਗੀ ਵਰਗੀ ਜ਼ਨਾਨੀ ਕੋਲੋਂ ਏਨਾ ਡਰਦਾ ਕਿਉਂ ਸੀ?

    ---  ---  ---