ਰਣਛੋੜ ਸਿੰਘ...:: ਲੇਖਕ : ਵਿਜੈ

ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ :
ਰਣਛੋੜ ਸਿੰਘ...
ਲੇਖਕ : ਵਿਜੈ
ਅਨੁਵਾਦ : ਮਹਿੰਦਰ ਬੇਦੀ, ਜੈਤੋ

ਕੋਠੀ ਵਿਚ ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਇਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਗੰਧ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ। ਗੰਧ ਜਿਹੜੀ ਜਿਸਮ ਨਾਲ ਲਿਪਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਾਹਾਂ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬੜੀ ਓਪਰੀ ਜਿਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਕੋਠੀ ਨੂੰ ਸੱਤ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਛੱਡਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬੜਾ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਸੀ...ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਉਹ ਖਿੱਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਸੁੰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ, ਨੌਕਰ ਸਾਮਾਨ ਉਪਰ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲੈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਸੁਜਾਤਾ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅੰਦਰੇ-ਅੰਦਰ ਸੰਭਾਲਿਆ...ਮਨ ਤ੍ਰਿਸ਼ੰਕੂ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਨ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਸੱਤਰੰਗੀ ਬਣ ਕੇ। ਸੁੰਨੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾ ਕਾਕਾ ਜੀ (ਚਾਚਾ ਜੀ) ਨੇ, ਨਾ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਾਦੀ ਤਾਂ ਭਾਵਨਾਹੀਣ ਜੜ੍ਹਤਾ ਵਿਚ ਰੰਗ ਕਿਹੜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਨੇ? ਪਰ ਕੈਸੀ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਹੈ...ਇਹਨਾਂ ਕੰਧਾਂ ਨੇ ਕਦੀ ਉਸਨੂੰ ਆਉਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ! ਉਸਦੇ ਤੋਤਲਿਆਂ ਤੋਂ ਸੰਜੀਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਅਤੀਤ, ਕੀ ਕਦੀ ਈਕੋ ਬਣ ਕੇ ਨਹੀਂ ਗੁੰਜਿਆ ਹੋਏਗਾ? ਗੁੰਜਿਆ ਵੀ ਹੋਏਗਾ ਤਾਂ...ਉਹ ਦੂਰ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੇ ਸੁਣਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ।
ਬਸ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਸਾਲ ਵਿਚ, ਦੋ-ਚਾਰ ਖ਼ਤ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਦੇ...ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਲਿਖਾਵਟ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਝਰੀਟਾਂ ਵਰਗੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਕੀ ਕਦੀ ਖ਼ਤ ਵੀ ਸ਼ੁੰਨ ਨੂੰ ਭਰ ਸਕਦੇ ਨੇ? ਭਰ ਵੀ ਸਕਦੇ ਨੇ, ਜੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੋਣ। ਸਿਰਫ ਸਮਾਚਾਰ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਪਾਟ...'ਤੇਰੀ ਦਾਦੀ ਹੁਣ ਕਾਫੀ ਕੁਛ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਕਾਕਾ ਜੀ ਵਕਾਲਤ ਵਿਚ ਖ਼ੂਬ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ'...ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ...'ਹੁਣ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਤਬੀਅਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੈਨੂੰ ਏਥੇ ਸਾਰੇ ਬੜਾ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਤੇ ਮੇਰਾ ਢੇਰ ਸਾਰਾ ਪਿਆਰ।'
ਤੇ ਆਖ਼ਰੀ ਖ਼ਤ...'ਮੇਰੀ ਤਬੀਅਤ ਖਰਾਬ ਰਹੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਫੀ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ਤ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕੀ। ਹਾਂ, ਵਿਆਹ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਿਆ ਹੈ? ਆਪਣੀ ਦਾਦੀ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਵਿਚ ਤਾਂ ਤੂੰ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬੱਚੀ ਈ ਏਂ। ਉਮਰ ਵੀ ਨੱਬੇ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ, ਏਥੇ ਯਾਦਾਂ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਕਾਕਾ ਜੀ ਨੂੰ ਤੇਰੀ ਬੜੀ ਫਿਕਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਤੂੰ ਜਾਣਦੀ ਹੀ ਹੈਂ ਕਿ ਰਾਜਪੂਤ ਘਰਾਣੇ ਕੁੜੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿੰਨੇ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।'
ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੀ ਹੋਈ ਸੋਚਦੀ ਹੈ...ਫਿਕਰ! ਕਾਕਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫਿਕਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ? ਸਾਰੇ ਖ਼ਤਾਂ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ ਉਸਨੇ ਕਿ ਕਾਕਾ ਜੀ ਕਦੋਂ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਰਹੇ ਓ...ਪਰ ਕਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਉਤਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਅੱਜ ਉਤਰ ਲੈਣ ਹੀ ਤਾਂ ਆਈ ਹੈ ਉਹ। ਪਰ ਏਥੇ ਚਿਹਰੇ ਸੱਚਾਈ ਛੁਪਾਉਣ ਦੇ ਮਾਹਰ ਨੇ।
ਨੌਕਰ ਨੇ ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸਾਮਾਨ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਖ਼ੂਬ ਸਜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਯਾਦ ਆਇਆ ਇਹ ਕਮਰਾ ਹੀ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਪਾਪਾ ਤੇ ਮੰਮੀ ਦਾ ਸੀ। ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਲਾਨ ਦੀ ਪੂਰੀ ਝਾਕੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਨਾਲ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ ਉਸਦਾ ਆਪਣਾ ਸੀ ਤੇ ਤੀਸਰਾ ਕਮਰਾ ਮਹਿਮਾਨਾ ਲਈ ਸੀ। ਹੇਠਾਂ ਕਾਕਾ ਜੀ ਦਾ ਕਮਰਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੰਨਸ਼ੀ ਤੇ ਮੁਵਕਿਲਾਂ ਲਈ ਬੈਠਕ, ਦਾਦੀ ਦਾ ਕਮਰਾ, ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਰੀਡਿੰਗ ਤੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ।
ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਦੋਹਾਂ ਕਮਰਿਆਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਧਰੀਕਦੀ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਡਬਲ ਬੈਡ ਲੱਗੇ ਸਨ, ਪਰ ਖਾਲੀ ਸਨ। ਨੌਕਰ ਪਾਣੀ ਦਾ ਜੱਗ ਲਿਆਇਆ ਤਾਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਸਾਰੇ ਕਿੱਥੇ ਨੇ?”...ਹੱਥ ਵਿਚ ਸਿਰਹਾਣੇ ਉੱਤੇ ਵਿਛਿਆ, ਲੰਮਾਂ ਵਾਲ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਸਦਾ ਹੋਏਗਾ?
“ਹੇਠਾਂ ਨੇ, ਛੋਟੀ ਮੇਮਸਾਹਬ!” ਨੌਕਰ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਹੇਠਾਂ! ਫੇਰ ਕੋਈ ਆਇਆ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ?” ਉਹ ਦਗੜ-ਦਗੜ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਹੇਠਾਂ ਉਤਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪਹਿਲੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਮੁੜਦੀ ਹੈ। ਅੰਦਰ ਬੱਲਬ ਜਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦਕਿ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚਾਨਣ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਦੋ ਗਿੱਠਾਂ ਉੱਚੇ ਦੀਵਾਨ ਉਪਰ ਇਕ ਗਠੜੀ ਜਿਹੀ ਰੱਖੀ ਲੱਗੀ, ਪਰ ਗਠੜੀ ਹਿੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਜੋਧਪਰੀ, ਪਤਲੀ ਰਜ਼ਾਈ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਲਈ ਕੋਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਸੁਜਾਤਾ ਨੇ ਰਜਾਈ ਖਿੱਚ ਲਈ ਤਾਂ ਚਿਹਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ, “ਕਿਹੜੈ! ਰਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਟਿਕਾਅ ਨੀਂ!”
“ਰਾਤ ਕਿੱਥੇ ਈ ਦਾਦੀ?...ਦਿਨ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਵੱਜ ਗਏ ਨੇ, ਤੇ ਮੈਂ ਸੁਜਾਤਾ ਆਂ...ਸੁਜਾਤਾ।” ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਦਾਦੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਬਸੰਤੀ ਫੁੱਲਾਂ ਵਰਗੀ ਮਹਿਕ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ।
ਦਾਦੀ ਨੇ ਸਿਰਹਾਣੇ ਹੇਠੋਂ ਲੱਭ ਕੇ ਐਨਕ ਚੜ੍ਹਾ ਲਈ ਹੈ। ਉਸਦੀਆਂ ਝੁਰੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸਨੇਹ ਤੇ ਪਿਆਰ ਛਲਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਹੱਥ ਫੜ੍ਹ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, “ਨੀਂ ਲਾਡੋ ਤੂੰ! ਤੂੰ ਅੱਜ ਕਿਵੇਂ ਆ-ਗੀ? ਸੁਜਾਨ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਬੰਗਾਲ 'ਚ ਹਿਕਮਤ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਐ...ਚੱਲ ਠੀਕ ਐ। ਹੁਣ ਕੋਈ ਜੜੀ-ਬੂਟੀ ਭਾਲ ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਠੀਕ ਕਰ। ਜੰਫਰ ਦਾ ਬਟਨ ਟੁੱਟ ਜਾਏ ਤਾਂ ਨਾਰੰਗੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਕਹਿਣਾ ਪੈਂਦੈ।”
ਦਾਦੀ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿਚ ਵਿਛਦੀ ਹੋਈ, ਇਕ ਹੱਥ ਉਸਦੇ ਲੱਕ ਦੁਆਲੇ ਵਲ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਉਹ, “ਦਾਦੀ ਤੂੰ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜਵਾਨ ਹੋ ਗਈ ਏਂ ਬਈ। ਮੈਂ ਮੁੰਡਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ...”
“ਚੱਲ ਨਲੈਕ। ਮੈਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਐਂ। ਮੂੰਹ 'ਚ ਦੰਦ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਘੋੜੀ ਜਵਾਨ ਕੇਹੀ। ਪਰ ਤੂੰ ਤਾਂ ਨਲੈਕੇ, ਕੱਲ੍ਹ ਆਉਣਾ ਸੀ...ਅੱਜ ਕਿਵੇਂ ਟਪਕ ਪਈ। ਏਸੇ ਲਈ ਸੁਜਾਨ ਘਰੇ ਨਹੀਂ।”
“ਰਿਜਰਵੇਸ਼ਨ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਮਿਲ ਗਈ। ਸੋਚਿਆ ਸਰਪਰਾਈਜ਼ ਦਿਆਂਗੀ।”
“ਦਿਖਾਅ ਕਿੱਥੇ ਐ ਤੇਰਾ ਸਰਫਿਰਾਇਜ?”
“ਦਾਦੀ ਸਰਫਿਰਾਇਜ ਨਹੀਂ, ਸਰਪਰਾਈਜ਼। ਮਤਲਬ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿਆਂਗੀ।...ਤੇ ਮੈਂ ਹਿਕਮਤ ਨਹੀਂ, ਕਲਕੱਤੇ 'ਚ ਐਮ.ਡੀ. ਕੀਤੀ ਏ...ਪੂਰੀ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ।”
“ਹਟ ਸਹੁਰੀ! ਗਾਂ-ਮੱਝ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਐਂ, ਡਾਕਦਰੀ-ਗੋਲੀਆਂ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਨੀਂ ਖਾਣੀ-ਖੂਣੀ ਤੇਰੀ ਦਵਾਅ।”
“ਖਾਣੀ-ਖੂਣੀ ਕਿਵੇਂ ਨੀਂ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਢਾਅ ਕੇ ਖੁਆ ਦਿਆ ਕਰੂੰਗੀ। ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬੱਕਰੇ ਦੇ ਖਰੌੜਿਆਂ ਦਾ ਸੂਪ ਪਿਆਵਾਂਗੀ। ਪਰ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਕਿੱਥੇ ਈ?”
“ਬਹੂ, ਵਿਚਾਰੀ ਤਾਂ ਮੰਜਾ ਫੜ੍ਹੀ ਪਈ ਐ। ਏਸ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਖਾਸੀ ਬਿਮਾਰ ਐ।” ਕਹਿੰਦੀ ਹੋਈ ਦਾਦੀ ਅੱਖਾਂ ਚੁਰਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ। ਫੇਰ ਸਹਿਜ ਹੋ ਕੇ ਬੋਲੀ, “ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਹ ਪੀ ਲੈ।...ਪਰ ਸੁਣ ਉਹ ਸੂਪ-ਸਾਪ ਨਾ ਪਿਆਈਂ।”
ਦਾਦੀ ਨੇ ਮੰਜੇ ਕੋਲ ਲੱਗਿਆ ਸਵਿੱਚ ਨੱਪਿਆ ਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਕੁੜੀ ਆਣ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋਈ। ਸੁਜਾਤਾ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਾਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, “ਸੋਮਾ ਐ। ਨਾਰੰਗੀ ਦੀ ਕੁੜੀ! ਓਦੋਂ ਵਾਹਵਾ ਛੋਟੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਗਈ ਸੀ।”
ਸੋਮਾ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ, “ਹੁਕਮ ਦਾਦੀ ਮਾਂ।”
“ਜਾਹ ਚਾਹ ਤੇ ਨਾਸ਼ਤਾ ਲੈ ਆ।” ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਰੋਅਬ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
“ਸਭ ਤਿਆਰ ਐ ਦਾਦੀ ਜੂ। ਅੰਮਾਂ ਲਿਆ ਰਹੀ ਐ।” ਉਦੋਂ ਹੀ ਨਾਰੰਗੀ ਟਰੇ ਚੁੱਕੀ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਚਾਲੀ ਬਿਆਲੀ ਸਾਲ ਦੀ ਨਾਰੰਗੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ਟਰੇ ਰੱਖੀ ਤਾਂ ਸੁਜਾਤਾ ਨੇ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ। ਨਾਰੰਗੀ ਸਹਿਮ ਜਿਹੀ ਗਈ। ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ...ਨੌਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਲਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਘਰ ਵਿਚ। ਪਰ ਉਹ ਤਾਂ ਇਸ ਛੱਤ ਤੋਂ ਕੀ...ਇਸ ਛੱਤ ਹੇਠਲੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਵੀ ਬੜੀ ਦੂਰ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਨਾਰੰਗੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, “ਸੁਜਾਤਾ ਬੇਬੀ, ਐਨੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਆਏ। ਕਦੀ ਸਾਡੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਆਈ?”
“ਪੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ ਨਾਰੰਗੀ। ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੀ, ਤਾਂ-ਕੀ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦੀ ਸੀ? ਹੁਣ ਤਕ ਤਾਂ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਮਾਂ ਬਣ ਗਈ ਹੁੰਦੀ।” ਕਹਿ ਕੇ ਹੱਸਦੀ ਹੈ ਸੁਜਾਤਾ। ਪਰ ਮੁਸਕੁਰਾ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਨਾਰੰਗੀ। ਵੀਹ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਘਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਨੌਕਰਾਂ-ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਹੱਸਣਾ-ਬੋਲਣਾ ਇੱਥੇ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ।
ਨਾਸ਼ਤਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਨਾਰੰਗੀ, “ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਕੀ ਬਣਾਵਾਂ ਬੇਬੀ?”
“ਮਾਹਾਂ ਦੀ ਖੜ੍ਹੀ-ਖੜ੍ਹੀ ਦਾਲ, ਬੈਂਗਨਾਂ ਦਾ ਭੜਥਾ, ਆਲੂ-ਫਰਾਈ, ਰੋਟੀਆਂ ਤੇ ਚੌਲ।”
“ਵੱਡੀ ਡਾਕਦਰਨੀ ਬਣ ਗਈ, ਪਰ ਪਸੰਦ ਪੂਰਾਣੀ ਓ-ਐ। ਖ਼ੁਦ ਖਰੌੜਿਆਂ ਦਾ ਸੂਪ-ਸਾਪ ਨੀਂ ਪੀਂਦੀ ਕਿ?” ਦਾਦੀ ਤੁੜਕੀ।
“ਉਹ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਏ ਦਾਦੀ। ਰਹੀ ਮੇਰੇ ਖਾਣੇ ਦੀ ਗੱਲ, ਤਾਂ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆਂ ਤਾਂ ਖਾਣਾ ਕਿੰਜ ਬਦਲੇਗਾ।” ਖਿੜ-ਖਿੜ ਕਰਕੇ ਹੱਸਦੀ ਹੈ ਸੁਜਾਤਾ। ਨਾਰੰਗੀ, ਦਾਦੀ ਤੇ ਸੋਮਾ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਦੇਖਦੀਆਂ ਨੇ...ਓਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਕਿੰਨਾ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ ਸੁਜਾਤਾ!
“ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਕਿੱਥੇ ਈ?” ਸੁਜਾਤਾ ਬੇਫਿਕਰੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ।
“ਹੁਣੇ ਅੱਖ ਲੱਗੀ ਐ, ਰਾਤ ਭਰ ਸੁੱਤੀ ਨਹੀਂ ਰਾਣੀ ਜੂ।”
“ਠੀਕ ਏ, ਮੈਂ ਜਾ ਕੇ ਦੇਖਦੀ ਆਂ ਜਰਾ ਠਹਿਰ ਕੇ।”
ਨਾਰੰਗੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਜਿਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਸੱਤ ਸਾਲ ਵਿਚ ਕੀ ਸਭ ਕੁਝ ਭੁੱਲ ਗਈ? ਕਿਤੇ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਤਾਂ ਚਿੜਾ ਨਹੀਂ ਰਹੀ? ਫੇਰ ਸੋਮਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਰਕੇ ਬੋਲਦੀ ਹੈ, “ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਟਹਿਲ ਕਰੇਗੀ ਬੇਬੀ।”
“ਕਿਉਂ? ਮੈਂ ਕੋਈ ਅਪਾਹਜ ਆਂ...ਇਸਨੂੰ ਖੇਡਣ-ਕੁੱਦਣ ਦੇਅ।”
ਦਾਦੀ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਰੰਗੀ ਦੰਦਾਂ ਹੇਠ ਜੀਭ ਨੱਪ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਜਾਤਾ ਪੂਰੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਦਾ ਸਵੈਟਰ ਲਾਹ ਕੇ ਪੈਂਦਾਂ ਵੱਲ ਸੁੱਟਦੀ ਹੋਈ, ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਸੁੱਟ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਲੇਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਥਕਾਣ ਲੱਥ ਗਈ ਹੈ।
ਸੁਜਾਤਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, “ਦਾਦੀ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਾਅ, ਤੇਰੇ ਵੇਲੇ ਦੀਆਂ? ਸਾਡੇ ਪੜਦਾਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਨਾ...ਖ਼ੂਬ ਲਾਪਰੀਆਂ ਗੱਬਰੀ-ਮੁੱਛਾਂ, ਲੱਕ ਨਾਲ ਟੰਗੀ ਤਲਵਾਰ, ਚਮਚਮ ਕਰਦੀ ਛੀਂਟ ਦੀ ਪਗੜੀ, ਚੂੜੀਦਾਰ ਪਾਜਾਮਾ ਤੇ...”
ਦਾਦੀ ਉਹਦੇ ਗੱਲ੍ਹ ਥਾਪੜਦੀ ਹੈ, “ਕੁਛ ਵੀ ਭੁੱਲੀ ਨਹੀਂ ਤੂੰ। ਫੇਰ ਕਿਉਂ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਐਂ?”
“ਦਾਦਾ ਜੀ ਤਾਂ ਫੌਜ ਵਿਚ ਸਨ। ਕਪਤਾਨ ਸਨ ਨਾ? ਬਰਮਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਜੋਹਰ ਵਿਖਾਏ ਸੀ। ਤੇ ਤੂੰ ਦਾਦੀ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛੱਡ...ਚਰਖਾ ਕੱਤਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੈਂ ਨਾ, ਤੇ ਅੜ ਕੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੈਂ...”
“ਝੂਠੀ! ਮੈਨੂੰ ਬਣਾਅ ਰਹੀ ਐਂ। ਮੈਂ ਨੀਂ ਕਦੀ ਘੋੜੇ-ਘੁੜੇ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹੀ।”
ਦਾਦੀ ਦੀ ਗੁਲਗੁਲੇ ਵਰਗੀ ਦੇਹ ਨਾਲ ਲਿਪਟੇ ਰਹਿਣਾ ਬੜਾ ਸੁਖਦਾਈ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਦਾਦੀ ਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ। 'ਬੜਾ ਬਹਾਦੁਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਸਾਡਾ...ਪੰਜ ਜੌਹਰ ਹੋਏ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ। ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਸੱਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਰਾਜੇ ਭੁਪੇਂਦਰ ਕੇ। ਪਰ ਰਾਜਾ ਘੋੜੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗ ਕੇ ਐਨ ਸ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰ ਗਿਆ। ਭੂਆ ਸੱਸ ਕੁਆਰੀ ਸੀ। ਘੌੜ-ਸਵਾਰ ਦੌੜੇ, ਚਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਲੱਕੜੀ ਕੱਢ ਲਿਆਏ। ਭੂਆ ਸੱਸ ਦੀ ਚਿਤਾ ਸਜੀ। ਉਸੇ ਬਲਦੀ ਲੱਕੜੀ ਨਾਲ ਅਗਨੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਉਸਨੂੰ, ਤੇ ਭੂਆ ਸਤਾਰਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਤੀ ਹੋ ਗਈ। ਮੇਰੀ ਮਸੇਰੀ ਭੈਣ ਦੀ ਮੰਗਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ਰਾਜ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ। ਤੀਜੀ ਸ਼ਾਦੀ ਸੀ ਰਾਜੇ ਵੀਰੇਂਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ। ਬੜਾ ਕਿਹਾ, ਪਿਤਾ ਨੂੰ; ਰੋਈ-ਕੁਰਲਾਈ...ਪਰ ਵਚਨ ਤਾਂ ਵਚਨ ਸੀ! ਰਾਤ ਨੂੰ ਛੱਤ ਦੀ ਕੜੀ ਨਾਲ ਲਟਕ ਗਈ।'
ਦਾਦੀ ਇੱਥੇ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਸੁਜਾਤਾ ਕੁਰੇਦਦੀ, “ਤੇਰੀ ਵੀ ਤਾਂ ਦਾਦੀ...ਤੂੰ ਕਿੰਜ ਸਹਿ ਲਿਆ?”
“ਕੀ ਕਰਦੀ? ਹਰੀਰੇ 'ਚ ਅਫੀਮ ਰਲੀ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਅੱਖ ਲੱਗ ਗਈ। ਪੰਜ ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਖੁੱਲ੍ਹੀ। ਬੱਚੀ ਗਾਇਬ ਸੀ। ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਦੱਸਿਆ ਮਰ ਗਈ। ਪਿਓ ਤੇ ਬਾਬਾ ਦੱਬਣ ਗਏ ਐ। ਉਦੋਂ ਨਾਰੰਗੀ ਦੀ ਸੱਸ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਆਪਣੇ।”
ਲੰਮਾਂ ਹਊਕਾ ਜਿਹਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬੋਲੀ ਦਾਦੀ, “ਇਕ ਦਿਨ ਛੁਰੀ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੀ ਹਿੱਕ 'ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਬੈਠੀ ਮੈਂ...'ਦੱਸ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ?' ਉਦੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ...'ਪਾਵੇ ਹੇਠ ਦੱਬ ਕੇ ਮਾਰਵਈ ਸੀ ਦਾਈ ਤੋਂ। 'ਕੀਂ...ਕੀਂ' ਕੀਤੀ ਸੀ ਨਿੱਕੜੀ ਜਿੰਦ ਨੇ। ਨਾਰੰਗੀ ਦੀ ਸੱਸ ਮਲੋਦਾ ਦੱਸਦੀ ਸੀ...'ਬੜੀ ਸੁਣੱਖੀ ਸੀ ਅਭਾਗੀ।' ”
“ਤੂੰ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨਾਲ ਲੜੀ ਨਹੀਂ?”
“ਲੜੀ! ਪੁੱਛਦਿਆਂ ਈ ਹੰਟਰਾਂ ਨਾਲ ਛਿੱਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ...'ਸਾਲੀ ਔਰਤ ਜਾਤ। ਮਰਦ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਦੀ ਐ...' ”
“ਫੇਰ?”
“ਫੇਰ ਕੀ ਹੈਂਕੜੀ। ਰਾਜਪੂਤ ਅਯਾਸ਼ੀ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਦੇ ਰਹੇ। ਸ਼ੂਦਰ ਤੇ ਗੈਰਜਾਤ ਖਰੀਦ ਦੇ ਰਹੇ। ਕਦੀ ਨਰਪਤ ਗੜ੍ਹ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਦੇਖੀਂ...ਮਿਹਨਤ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਕੇ ਕਿੰਨੇ ਵਧ-ਫੁਲ ਗਏ ਨੇ ਉਹ। ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੀ ਡਿਓਢੀ 'ਚ ਮੱਖੀਆਂ ਭਿਣਕਦੀਆਂ ਐਂ। ਸੁੱਕੇ ਹਲਕ, ਪਰ ਮੁੱਛਾਂ ਨੂੰ ਮਲਾਈ ਤੇ ਵੱਟ...ਅੱਜ ਵੀ ਓਵੇਂ। ਤੇਰੇ ਪਿਓ ਨੇ ਫੌਜ ਵਿਚ ਅਫਸਰ ਬਣਦਿਆਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਕੋਠੀ ਬਣਵਾ ਲਈ। ਸੁਜਾਨ ਨੇ ਵੀ ਅਲ-ਅਲ-ਬੀ ਕੀਤੀ, ਤੇ ਜੱਜਾਂ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ।”
ਸੁਣ ਕੇ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਹੱਸਦਿਆਂ ਸੁਜਾਤਾ ਡੂੰਘਾ ਸਾਹ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ। ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ...ਮਾਂ ਖ਼ੂਬ ਭੜਕੀਲੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੀ। ਕਾਕਾ, ਪਾਪਾ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਛੋਟੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਖੁਆਂਦੀ। ਪਰ ਪਾਪਾ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵੀ ਸੀ। ਕੌਣ ਸੀ? ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਹਿਰਖ ਕੇ ਪੈਂਦੀ...'ਨਾਂਅ ਨਾ ਪੁੱਛ, ਕਮੀਨੀ ਕੁੱਤੀ ਦਾ। ਰੰਡੀ ਤਾਂ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਬੈਠਦੀ ਐ, ਉਹ ਰੰਡੀ ਤਾਂ ਘਰੇ ਯਾਰ ਪਾਲੀ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਪਰ ਕਮੀ ਤੇਰੀ ਮਾਂ 'ਚ ਵੀ ਸੀ। ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਨਹੀਂ ਜੰਮ ਸਕੀ ਮਰਨ ਤੱਕ।'
ਮਾਂ ਰੰਗੀਨ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿਚ ਮੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਮੁਸਕੁਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦੀ। ਦਿਨ ਵਿਚ ਕਈ-ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਸਦੇ ਸਿਰ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਲਾ ਲੈਂਦੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਮੈਟ੍ਰਿਕ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਾਪਾ ਸਟ੍ਰਿਫਿਕੇਟ ਕਟਾ ਲਿਆਏ ਸਨ—'ਬਸ ਹੋ ਗਈ ਪੜ੍ਹਾਈ ਹੁਣ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰਾਂਗੇ। ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ ਰਾਈਫਲਸ ਦੇ ਕਰਨਲ ਧੀਰਜ ਸਿੰਘ ਦਾ ਲੜਕਾ ਏ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹੈ।'
“ਨਾ। ਸੁਜਾਤਾ ਪੜ੍ਹੇਗੀ।” ਮਾਂ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ।
“ਕੀ?” ਕੜਕੇ ਸੀ ਪਾਪਾ।
ਨਾਗਿਨ ਬਣ ਗਈ ਸੀ ਮਾਂ, “ਸਿਸੋਦੀਆ ਖਾਨਦਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ...”
“ਵਿਸ਼ਵਾਸ! ਪੂਰਾ ਏ ਪਰ ਜ਼ਮਾਨਾਂ?”
“ਜ਼ਮਾਨਾਂ! ਜ਼ਮਾਨਾਂ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਿਹਾ ਏ...ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਏ ਆਂ ਅਸੀਂ।”
ਮਾਂ ਆਕੜ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ ਰਾਤ ਹੰਟਰਾਂ ਨਾਲ ਬੜਾ ਮਾਰਿਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ। ਸਵੇਰੇ ਸੁੱਜੇ ਗੱਲ੍ਹ ਤੇ ਚਸਕਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰਾਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਕਿਹਾ ਸੀ ਉਸਨੇ, “ਤੂੰ ਪੜ੍ਹੀਂ! ਮੈਂ ਜਾਨ ਦੇ ਦਿਆਂਗੀ ਪਰ ਤੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਹੀਂ ਰੁਕਣ ਦਿਆਂਗੀ।”
ਦਾਦੀ ਵੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸੀ। ਪਾਪਾ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਦੋ-ਤਿੰਨ ਰਾਤਾਂ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਰੁਕ ਗਈ। ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕਾਕਾ ਜੀ ਵਾਪਸ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਜੜ੍ਹ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਸਦੇ ਅੰਦਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪਾਪਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫ਼ਰਤ ਜਾਗੀ ਸੀ।
ਡੇਢ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਪਾਪਾ ਦੀ ਪ੍ਰੇਮਿਕਾ ਗਾਇਬ ਹੋ ਗਈ, ਮਾਲ-ਮੱਤੇ ਸਮੇਤ। ਪਿੰਡ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚਣ ਗਏ ਸੀ ਕਾਕਾ ਜੀ ਤੇ ਪਾਪਾ ਚਾਰ ਪੰਜ ਮਹੀਨਿਆ ਬਾਅਦ। ਕਾਕਾ ਜੀ ਨੇ ਵਕਾਲਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਪਾਪਾ ਆਏ ਤਾਂ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਵੀ ਸੀ।
ਹੋਰ ਵਧ ਗਈ ਸੀ, ਪਾਪਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਜਾਤਾ ਦੀ ਨਫ਼ਰਤ। ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਪਰ ਕਾਕਾ ਜੀ ਚੁੱਪ-ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ। ਪਾਪਾ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦਾਦੀ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।...'ਕੌਡੀ ਕੌਡੀ ਦਾ ਮੁਥਾਜ ਸੀ ਏਨੇ ਨਾਮੀ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਘਰ। ਮਾਂ ਤੇ ਧੀ। ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕੁਛ ਭਲਾ ਹੋਏਗਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤੇ ਸੁਜਾਤਾ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਵੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।'
ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਖਾਸੀ ਬਣਨ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ। ਉਹ ਜਬਰਦਸਤੀ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੁਆਉਂਦੀ, ਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿਸਤਰੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ। ਪੁੱਛਣ 'ਤੇ ਕਹਿੰਦੀ...'ਜੀਅ ਘਬਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜ਼ਰਾ ਉਪਰ ਚਲੀ ਗਈ।' ਪਾਪਾ ਛੁੱਟੀ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਓਨੀ ਖੁਸ਼ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦੀ ਹੁੰਦੀ।
ਦਾਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਬੁੜਬੁੜ ਕਰਦੀ ਫਿਰਦੀ...'ਅਰਜੁਨ ਕੀ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਸੀ? ਔਰਤ ਨਾ ਹੋਈ ਡੱਬੇ ਦਾ ਮਾਸ ਹੋ ਗਈ...ਜਦੋਂ ਚਾਹਿਆ ਪਕਾ ਕੇ ਖਾ ਲਿਆ। ਉਹ ਕਾਕਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ, 'ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਕਾਕੀ ਲੈ ਆਓ।'
ਸੰਜੀਦਾ ਮੁਸਕੁਰਾਹਟ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ, 'ਤੇਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਾਂਗੇ ਪਹਿਲਾਂ।' ਇਕ ਦਿਨ ਬੁਰੀ ਖਬਰ ਆ ਗਈ...ਪਾਪਾ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਦਾ ਦੁਖ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਦੇ ਤਨ ਦੇ ਚਿੱਟੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਹੇਠ ਢਕਿਆ ਗਿਆ। ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸੋਚਦੀ...ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਪਾਪਾ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟੋਘੱਟ ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਛੋਟੀ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ; ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਇਹੀ ਕੋਈ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹੇ ਵੱਡੀ ਹੋਏਗੀ। ਕਿੰਜ ਬੀਤੇਗੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ?
ਕਾਕਾ ਜੀ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਨੂੰ ਚਿੱਟੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਦੇਖ ਕੇ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦੇ। ਉਦੋਂ ਹੀ ਮਾਮਾ ਜੀ ਆ ਗਏ, 'ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਇਆਂ। ਦੀਦੀ ਨੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ਤ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ...ਉਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ, ਡਾਕਟਰ ਬਣਾਉਣਾ ਉਸਨੂੰ।
ਜਿਸਦੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਂ ਸੀ, ਉਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮੰਨ ਗਈ। ਦਾਦੀ ਨੇ ਪਿੱਠ 'ਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਲੈ ਜਾ ਇਸਨੂੰ। ਸੁਜਾਨ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਫੁਰਸਤ ਨਹੀਂ। ਬਹੂ ਦੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਐ ਤੇ ਮੈਂ ਬੁੱਢੀ। ਓਥੇ ਇਸਨੂੰ ਸਹੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਮਿਲੇਗਾ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਰੋਕੜ ਭੇਜਾਂਗੇ, ਮਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਕਰੀਂ। ਇਹ ਖਾਨਦਾਨ ਅਹਿਸਾਨ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ।”
ਜਮਸ਼ੇਦਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੀ ਸੁਜਾਤਾ ਇਸ ਘਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੁੱਲ ਸਕੀ...ਇਮਤਿਹਾਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਆਇਆ ਤੇ ਉਹ ਡਾਕਟਰੀ ਲਈ ਵੀ ਚੁਣ ਲਈ ਗਈ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਮਨ ਤੇ ਤਨ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਬਿਨਾਂ ਦੱਸਿਆਂ ਸਮਝ ਗਈ...ਕਾਕਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਣ, ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਗ਼ੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਨਾਲ ਪਈ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਦਾ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਜਾਣਾ ਤੇ ਦਾਦੀ ਦੀ ਬੁੜਬੁੜ...'ਅਰਜੁਨ ਕੀ ਅੰਨ੍ਹਾਂ ਸੀ?' ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਖਾਨਦਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸ...ਸਤੀ, ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ। ਪਿਛਲੇ ਸੌ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਕਠੋਰਤਾ, ਨਿਰਦਈਤਾ ਅੱਜ ਪਾਪ ਦੀ ਸ਼ਰਣ ਲੈ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਸੁਜਾਤਾ ਦਾਦੀ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਦੱਬਵੇਂ ਪੈਰੀਂ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ...ਚੂਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਫਿੱਕਾ ਪੈ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਸੋਚਦੀ ਹੈ, ਕੀ ਉਮਰ ਹੋਏਗੀ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਦੀ...ਇਹੋ ਕੋਈ ਤੇਤੀ ਜਾਂ ਚੌਂਤੀ।
ਬਾਹੀ 'ਤੇ ਬੈਠੀ ਤਾਂ ਜਾਗ ਪਈ ਨਵੀਂ ਮਾਂ। ਹੱਥ ਵਧਾ ਕੇ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਘੁੱਟ ਲਿਆ। ਹੱਥ ਚੁੰਮੇ ਤਾਂ ਬਿਸਤਰੇ ਉੱਤੇ ਚੌਂਕੜੀ ਮਾਰ ਕੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ।...ਭਿਆਨਕ ਸੰਨਾਟਾ ਸੀ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਲੀ ਚੁੱਪ।
ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਅੱਖ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾ ਸਕੀ। ਸੁਜਾਤਾ ਦੇ ਤਜ਼ੁਰਬਾਕਾਰ ਹੱਥ ਧੁੰਨੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਤੀਕ ਪੇਟ ਦਬਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਕਰੜੀ ਹੋ ਗਈ, “ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇੰਜ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਇੰਜ ਲੱਗਦੈ।”
ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਅੱਖਾਂ ਝੁਕਾਅ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਟੇਢਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਸੁਜਾਤਾ ਦਾ ਮੂੰਹ, “ਧੰਨ ਨੇ ਰਾਜਪੂਤੀ ਲੋਕ।”
ਸੁਜਾਤਾ ਤੇਰੇ ਕਾਕਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਤੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਣ ਲੈ ਗਏ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਤਾਂ ਬਹਾਨਾ ਸੀ। ਤੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ਵੀ ਸੀ...ਆਪਣੇ ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਆਂ। ਮੈਂ ਤੇ ਮਾਂ ਕੁਛ ਹੋਰ ਹੀ ਸਮਝੀਆਂ, ਪਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਮੰਡਪ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਮਾਂ ਸਿਲ-ਪੱਥਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਾਰ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ।”
“ਸ਼ਾਬਾਸ ਨਵੀਂ ਮਾਂ। ਅਣਚਾਹੇ ਪੁਰਸ਼ ਨਾਲ ਬਲਤਕਾਰ ਤਾਂ ਸਹਿੰਦੀ ਹੀ ਰਹੀ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਚਹੇਤੇ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਮਿਲਣ ਨੂੰ ਵੀ ਦੋਖੀ ਕਰਦੀ ਰਹੀ...ਇਕ ਪਿੱਛੋਂ ਇਕ ਓਬਾਰਸ਼ਨ...ਥੂਹ।”
ਦੋ ਅੱਥਰੂ ਸਨ, ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ। ਆਪਣੇ ਸੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਸ਼ਰਣ ਦੇ ਸਕੀ ਨਵੀਂ ਮਾਂ।
ਇਸੇ ਲਈ ਦਾਦੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੱਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਨਾ ਜਾਏ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਦਾਦੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ-ਸਿਧਰੀ ਸਮਝਦੀ ਸੀ।
ਨਾਰੰਗੀ ਨੂੰ ਬੁਲਾਅ ਕੇ ਉਪਰ ਸਾਮਾਨ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਆਪਣਾ ਡਾਕਟਰੀ ਬੈਗ ਮੰਗਵਾ ਲਿਆ ਸੁਜਾਤਾ ਨੇ। ਖਾਸੀ ਦੇਰ ਤਕ ਜਾਂਚ ਕਰਦੀ ਰਹੀ।
ਬਾਹਰ ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫ਼ੋਨ ਕੋਲ ਪਈ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਚੁੱਕੀ, ਡਾਕਟਰ ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਅਰੋੜਾ ਨੂੰ ਫ਼ੋਨ ਕਰਕੇ ਬੁਲਾ ਲਿਆ। ਇਕ ਘੰਟੇ ਵਿਚ ਜਾਂਚ ਪੂਰੀ ਕਰਕੇ ਐਂਬੂਲੇਂਸ ਬੁਲਵਾ ਲਈ ਡਾਕਟਰ ਅਰੋੜਾ ਨੇ। ਖ਼ੂਨ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ...ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਉੱਤੇ ਓਵੇਂ ਓਵੇਂ ਰੌ ਆਉਂਦੀ ਗਈ।
ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਾਕਾ ਜੀ ਵੀ ਨਰਸਿੰਗ ਹੋਮ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, “ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਗਈ ਤੂੰ?”
“ਮੈਂ ਤਾਂ ਇਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਗਈ ਕਾਕਾ ਜੀ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ਲਗਾਤਾਰ ਲੇਟ ਹੋ ਰਹੇ ਓ ਉਹ!”
“ਲੇਟ! ਕੇਹਾ ਲੇਟ!”
“ਮੈਂ ਬੱਚੀ ਨਹੀਂ ਆਂ ਕਾਕਾ ਜੀ। ਔਰਤ ਵੀ ਆਂ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਵੀ। ਖਾਨਦਾਨ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੇ ਨਾਂਅ 'ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਦੀ ਨਰਕ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝ ਗਈ ਆਂ। ਗਿਲਟ ਉੱਪਰ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਪਾਲਸ਼ ਵਾਲੇ ਖਾਨਦਾਨੀ ਨੱਕ ਦੀ ਫਿਕਰ ਤਾਂ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ, ਪਰ ਖਾਨਦਾਨ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ...ਕਪਟੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸੰਚਾਲਕ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੈਨੇਟਿਜ਼ਮ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਤਾਂ ਦਾਸ ਓ ਅੱਜ ਤੱਕ।”
“ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਏਂ ਤੂੰ!” ਹਿਰਖੇ ਸਨ ਕਾਕਾ ਸੁਜਾਨ।
“ਜੋ ਕਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਰਨਾਂ। ਨਹੀਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨੱਕ ਦੇ ਨਾਲ ਵਕਾਲਤ ਦਾ ਚੋਲਾ ਵੀ ਜਾਏਗਾ।” ਸ਼ਰਮ ਨਾਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਲਿਆ ਵਕੀਲ ਸੁਜਾਨ ਨੇ। ਲੱਗਿਆ ਦੁਸ਼ਮਣ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਭਤੀਜੀ। ਸੁਜਾਤਾ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਏਨੀ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ—ਕਾਸ਼ ਏਨੀ ਹਿੰਮਤ ਹੁੰਦੀ ਕਾਕਾ ਜੀ ਵਿਚ।
ਜਬਰਦਸਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਦਰਖ਼ਾਤ ਉੱਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਦੇ ਆਈ ਸੁਜਾਤਾ। ਪੂਰੇ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਮਿਲੀ। ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਬਚੇ ਸਨ ਮਹੀਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕਿ ਕਾਕਾ ਜੀ ਗ਼ਾਇਬ ਹੋ ਗਏ। ਘਰ ਵਿਚ ਉਠੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਸੋਗ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈ। ਦਾਦੀ ਬੜੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਸੀ, “ਵੱਡੀ ਕਰਾਂਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ ਛੋਹਰੀ। ਘਰ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ।”
ਵਰ੍ਹ ਹੀ ਤਾਂ ਪਈ ਸੀ ਸੁਜਾਤਾ, “ਜਦੋਂ ਔਰਤਾਂ ਸਤੀ ਹੋਈਆਂ ਓਦੋਂ ਘਰ ਨਹੀਂ ਉੱਜੜੇ, ਪਾਪ ਦਾ ਭੈ ਤਾਂ ਹੁਣ ਮਿਟਿਆ ਏ, ਫੇਰ ਸੋਗ ਕਾਸ-ਦਾ?”
“ਢੱਠੇ ਖ਼ੂਹ 'ਚ ਪੈ ਤੂੰ!” ਦਾਦੀ ਬਿਸਤਰੇ ਵਿਚ ਦੁਬਕ ਗਈ। ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸੀ...ਚੋਰੀ ਛਿੱਪੇ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਪੀੜ ਵਿਚ ਸੁਖ ਤਾਂ ਸੀ ਕਿਤੇ। ਤੂੰ ਤਾਂ ਉਹ ਜੀਵਨ ਵੀ ਮਿਟਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੁਜਾਤਾ।
ਹੈਰਾਨੀ ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਲਟਕੀ ਹੋਈ ਸੁਜਾਤਾ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੀ ਹੈ...ਕੀ ਗਲਤ ਹੋਇਆ? ਕੀ ਸੱਚ ਦਾ ਅਰਥ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਹੁਣ ਤੇ ਔਰਤ ਚੱਬ-ਚਿੱਥ ਕੇ ਸੁੱਟਿਆ ਫੌਕ ਤੇ ਆਦਮੀ ਸਿਰਫ ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਸੌਦਾਗਰ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ?...ਧਰਮ ਦਾ ਅਰਥ ਅਨਰਥ ਦੀ ਓਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ?
ਫੇਰ ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਵਾਰਿਯਰ ਕੌਮ ਨੂੰ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮੰਤਰੀ ਤੇ ਪੁਰੋਹਿਤ ਬਣ ਕੇ ਇਕ ਹੋਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਲੜਾ ਕੇ ਆਪਣਾ ਉੱਲੂ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ। ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਨੂੰ ਗੁਲਾਮ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਓਥੇ ਹੀ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਨਾਂਅ 'ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੰਕਾਰੀ, ਲੋਭੜ ਤੇ ਝੂਠੇ ਬਣਾਇਆ। ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉੱਤੇ ਘੁੰਮਡ ਦੀ ਤੇਗ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮੰਨ ਕੇ ਤਾੜਨ-ਝਾੜਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਫੇਰ ਵੀ ਅੱਜ ਤਕ ਜਿੱਥੇ ਅਤੀਤ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਹੱਤਿਆ, ਹੱਤਿਆ, ਸਤੀ ਸਿਰਫ ਨਾਰੀ ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਵਾਰੀ ਮੈਦਾਨ ਛੱਡ ਕੇ ਮਰਦ ਨੱਸਿਆ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਦੀ ਪਿੱਠ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦਾ।
ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੁਜਾਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਫਟ ਪਈ ਸੀ ਦਾਦੀ, “ਜੋ ਮਨ 'ਚ ਆਏ ਕਰ, ਘਰ ਤੋੜਨੀਏਂ।” ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਚੁੱਪ ਸੀ।...ਜਿਵੇਂ ਨਿਰਲੇਪ ਹੋਵੇ।
ਸੁਜਾਤਾ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸੋਚਦੀ ਹੈ, ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਦੋਂ ਤਕ ਨਹੀਂ ਮੁੜਦਾ ਰਣ ਦਾ ਬਾਂਕਾ। ਤਲਵਾਰ ਛੱਡ, ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਤੋਂ ਵੀ ਤਕੜੀ ਫੀਸ ਫਸੂਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਰਣਛੋੜ ਸਿੰਘ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਭਟਕੇਗਾ...ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਅਣਜਾਣ ਤੇ ਆਮ ਆਦਮੀ ਬਣ ਕੇ, ਕਿੰਜ ਜਿਊਂ ਸਕੇਗਾ! ਬਾਹਰ ਔਰਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਪੈਸੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।
ਦੁੱਖ ਸੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੁਜਾਤਾ ਦਾਦੀ ਤੇ ਨਵੀਂ ਮਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਸਾਂਝੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰ ਸਕੀ...ਵੰਡਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪੀੜ।  
*** *** ***